د اقلیمي بدلونونو اړوند علمي اجماع

یوه پیاوړې علمي اجماع شتون لري چې څرګندوي د ځمکې ګرمښت او د هوا ګرمښت د انساني فعالیتونو له امله دی. د دغې اجماع ملاتړ د ساینس پوهانو د نظریاتو او د علمي سازمانونو د دریځونو اړوند د بېلابېلو څېړنو پر مټ شوی چې ډیری دغه څېړنې په څرګنده توګه د اقلیمي بدلونونو د بین الدولتي پلاوي له تحلیلي راپورونو سره همغږې دي.

د اقلیمي بدلونونو په برخه کې نږدې ټول پوهان په دې باور دي چې انسانان د اقلیمي بدلونونو لامل ګرځي. په دې برخه کې د علمي لیکنو اړوند نظرپوښتنې هم بله لار ده چې دغه علمي اجماع یې پر مټ ارزول شوې. په ۲۰۱۹ زکال کې د علمي مقالو یو څېړنې وښووله چې د اقلیمي بدلونونو اړونده اجماع ۱۰۰٪ سمه ده. سربېره پر دې په ۲۰۲۱ زکال کې یوې څېړنې دا پایله وړاندې کړه چې ۹۹٪ علمي مقالې د دې اړوند یوه خوله دي چې اقلیمي بدلونونه د انساني فعالیتونو له امله دي. ډیر لږ شمېر مقالې چې له دغې اجماع سره همغږې نه وې، تر ډېره د تېروتنو لرونکې وې او بیا تازه شوې نه وې.

د دغې اجماع مهم ټکي

د اقلیمي بدلونونو اړوند اوسنۍ اجماع داده چې:

• د ځمکې اقلیم د ۱۸۰۰مې لسیزې راهیسې په پام وړ کچه ګرم شوی دی.
• انساني فعالیتونه (تر ډېره د ګلخانه یي ګازونو خپراوی) د اقلیمي بدلونونو اصلي لاملونه دي.
• د ګلخانه یي ګازونو د خپرېدو دوام د هغو د نړیوالو اغېزو واقعي توب او شدت ته پیاوړتیا وربخښي.
• خلک او ملتونه په فردي او جمعي توګه کولای شي د نړیوال ګرمښت چټکتیا را کمه کړي، همدارنګه کولای شي د دغو حتمي رامنځته کېدونکو اقلیمي بدلونونو او د هغو د پایلو لپاره چمتووالی ونیسي.

د دغې اجماع اړوند ګڼ شمېر څېړنې ترسره شوي دي. تر ټولو زیات استناد هم ۲۰۱۳ زکال ته په اړونده هغه څېړنه شوی چې د ۱۹۹۰ زکال را وروسته د اقلیمي مواردو اړوند لیکل شوې شاوخوا ۱۲۰۰۰ مقالې په کې څېړل شوې او په دغو کې څه باندې ۴۰۰۰ مقالو د نړیوال ګرمښت لاملونه بیان کړي و. له دغو څخه شاوخوا ۹۷ سلنه مقالو په ښکاره او یا هم ضمني بڼه څرګنده کړې وه چې نړۍ د ګرمښت په حالت کې ده او دا ګرمښت هم د انسانانو څخه سرچینه اخلي. د دغو مقالو «پرېکنده» پایله دا وه چې ګرمښت د انساني فعالیتونو په ځانګړې توګه په اتومسفیر کې د ګلخانه یي ګازونو له خپرېدو سرچینه اخلي. طبیعي بدلونونه د دې پر ځای چې د ګرمښت لامل وګرځي په یوازې ځان یو کوچنی یخ کوونکی اغېز رامنځته کوي.

دغه علمي نظر د ملي یا نړیوالو ځایګیو لرونکو علمي بنسټونو له خوا د اقلیمي چارو د ساینس پوهانو ترمنځ د نظر پوښتنو پر بنسټ په سیستماتیکو علمي راپورونو کې بیان شوی. په ۲۰۱۴ زکال کې د اقلیمي بدلونونو اړوند بین الدولتي پلاوي د خپلو ارزونو پنځم راپور (AR5) بشپړ کړ چې پایلې یې په لاندې توګه را لنډې شوې دي:

• «د اقلیمي سیسټم ګرمښت له ابهام پرته موضوع ده او له ۱۹۵۰مې لسیزې را وروسته ګڼ شمېر مشاهده شوي بدلونونه له لسیزو نیولې تر زریزو پورې بې مخینې دي».
• «په اتومسفیر کې د کاربن ډای اکساید، میتان او نایتروجن اکساید غلظت په بې مخینې ډول لږ تر لږه د ۸۰۰ زره کلونو په پرتله زیاتوالی موندلی دی».
• په اقلیمي سیسټم باندې د انسان اغېز څرګند دی. دا ډېره څرګنده ده (له ۹۵٪ څخه تر ۱۰۰٪ احتمال له مخې) چې انساني اغېز له ۱۹۵۱ زکال څخه تر ۲۰۱۰ زکال پورې د نړۍ د ګرمښت اصلي لامل دی.
• «د [نړیوالې] تودوخې د کچې زیاتوالی د شدیدو، ټول شمولو او نه جبران کېدونکو اغېزو احتمال زیاتوي».
• «له راتلونکو اقلیمي بدلونونو سره د جوړ راتلو لومړنی ګام د زیان منلو کمښت او له فعلي اقلیمي بدلونونو سره ځان مخ کول دي».
• «د اقلیمي اغېزو ټولیز ګواښونه کولای شو د اقلیمي بدلونونو د کچې په راکمولو سره کم کړو».
• د اقلیمي بدلونونو د کمښت په موخه له نوو سیاستونو پرته، وړاندوینې د دې حکایت کوي چې تر ۲۱۰۰ زکال پورې به نړیواله تودوخه د صنعتي کېدو له مهال څخه د وړاندې تودوخې په پرتله له ۳.۷ سانتي ګراد درجو نیولې تر ۴.۸ سانتي ګراد درجو پورې لوړه شي (اوسط کچه؛ د اقلیم د نه قطعیت په ګډون محدوده یې له ۲.۵ څخه تر ۷.۸ سانتي ګراد درجو پورې رسېږي).
• ګویا دا چې په نړیواله کچه د ګلخانه يي ګازونو د تولید اوسنی کچه به د صنعتي کېدو وړاندې مهال په پرتله له ۱.۵ درجې څخه تر ۲ سانتي ګراد درجو پورې د نړیوال ګرمښت لامل وګرځي بشپړه سمه خبره نه ده. د کانکون د هوکړې د برخې په توګه ورکړل شوې ژمنې په ټولیزه توګه د سپما پر بنسټ د انرژۍ د مصرف له سناریو ګانو سره همغږې دي چې له ۶۶٪ څخه تر ۱۰۰٪ دا احتمال لري د صنعتي کېدو وړاندې مهال د کچې په پرتله به نړیوال ګرمښت (په ۲۱۰۰ زکال کې) له دریو سانتي ګراد درجو څخه کمې کچې ته محدود کړي.

ملي او نړیوالو اکاډمیو او همدارنګه علمي ټولنو د نړیوال ګرمښت په برخه کې موجوده علمي نظریه ارزولې ده. دغه ارزونې په ټولیزه توګه د اقلیمي بدلونونو اړوند د بین الدولتي پلاوي له نتایجو سره همغږې دي.

یو شمېر علمي بنسټونو دولتونو ته د ځانګړو پالیسیو د اتخاذ لارښوونه کړې، ځکه چې ساینس کولای شي د اقلیمي بدلونونو پر وړاندې د یو اغېزمن غبرګون په برخه کې د معلوماتو د وړاندې کوونکي په توګه رول ولوبوي. له دې سره د پالیسیو په برخه کې پرېکړې کېدای شي ارزښتي قضاوت ته اړتیا ولري او له همدې امله هم په دغه علمي نظر کې ځای پر ځای شوې نه دي.

ملي یا نړیوال ځایګي لرونکي هېڅ علمي بنسټ د دغو اصلي ټکو اړوند کوم رسمي مخالفت نه دی څرګند کړی. وروستی ملي یا نړیوال علمي بنسټ چې له دغو سره یې له خپل مخالفت لاس واخیست، نفتي ځمک پوهانو ته اړونده امریکايي ټولنه وه چې په ۲۰۰۷ زکال کې یې خپل دریځ اوسني بې پلوه دریځ ته واړوه. یو شمېر نور بنسټونه په ځانګړې توګه هغه بنسټونه چې پر ځمک پوهنې باندې تمرکز لري بې پلوه دریځونه لري.

د ساینس پوهانو او علمي لیکنو اړوند نظر پوښتنې

نړیوال ګرمښت ته د اړوندو علمي نظریاتو د ارزونې په موخه بېلابېلې نظرپوښتنې شوې دي. د دغو نظر پوښتنو پایلې دا دي چې نږدې ټول اقلیم پوهان د انساني اقلیمي بدلونونو څخه ملاتړ کوي.

په ۲۰۰۴ زکال کې ځمک پوهې او د علومو تاریخ لیکونکې نائومي اورسکس د اقلیمي بدلونونو اړوند د علمي لیکنو لنډیز وړاندې کړ. هغې له ۱۹۹۳ زکال څخه تر ۲۰۰۳ زکال پورې په علمي ژورنالونو کې د خپرو شوو ۹۲۸ مقالو لنډیزونه تحلیل کړل او دې پایلې ته ورسېده چې په اقلیمي بدلونونو کې د انساني اغېز اړوند علمي اجماع شتون لري.

اورسکس دغه لنډیزونه په شپږو ډلګیو ووېشل: د اجماع د دریځ څرګند تائید، د اغېزو ارزونه، د کمښت وړاندیزونه، کړنلارې، د لرغونې اقلیم پوهنې تجزیه او تحلیل او د اجماع د دریځ سره مخالفت. د ۷۵٪ مقالو لنډیزونه لومړۍ ډلګۍ ته اړوند و (یعنې په څرګنده یا ضمني بڼه یې هغه منلی و)؛ ۲۵٪ نورو د لرغونې اقلیم پوهنې له لارو چارو سره کار درلود، له همدې امله یې په اقلیمي بدلونونو کې د انساني اغېز اړوند هېڅ دریځ نه درلود. له دغو څخه هېڅ یوې مقالې د دغې اجماع له دریځ سره مخالفت نه درلود او لیکونکو یې هغه «پام وړ» بللی و. د دغه راپور پر بنسټ، «هغه لیکوالان چې په اقلیم باندې اغېز کوونکي موارد ارزوي، کړنلارو ته یې پراختیا ورکوي یا هم لرغوني اقلیمي بدلونونه څېړي، کېدای شي باوري وي چې اوسني اقلیمي بدلونونه طبیعي دي. په داسې حال کې چې هېڅ یوې دغې مقالې د دغې موضوع اړوند بحث نه دی کړی».

ډنیس برې او هانس فون سټورچ د ۲۰۰۸ زکال په اګست میاشت کې د نړۍ په ۳۴ هېوادونو کې د ۲۰۵۸ اقلیم پوهانو په ګډون یوه نظر پوښتنه ترسره کړه. د ځانګړې پېژندنې لرونکی یو انټرنټي لېنک هر ځواب ویونکي ته ورکړل شو چې په دغه برخه کې ګڼ شمېر ځوابونه لرې کړي. په ټولیزه توګه ۳۷۳ ځوابونه ترلاسه شول چې د ځوابونو کچه یې ۱۸.۲٪ سلنه وه. د دغې نظرپوښتنې پر مټ د اقلیمي بدلونونو اړوند د ټولیزې اجماع په اړه هېڅ مقاله تر اوسه نه ده خپره شوې (فبروري ۲۰۱۰ زکال)، خو د دغې نظر پوښتنې پر بنسټ یوه بله موضوع خپره شوه.

په دغه نظرپوښتنه کې ۷۶ پوښتنو شتون درلود چې په څو برخو ویشل شوې وې. په دغو کې د ځواب ویونکو دیموګرافیکو معلوماتو، د اقلیمي بدلونونو له علم څخه د هغوی ارزونو، د دغه علم د موثریت د کچې، د اقلیمي بدلونونو د اغېزو، جوړ راتلو او کمښت، د اقلیمي بدلونونو د بین الدولتي پلاوي اړوند د هغوی نظر او وګړو ته د اقلیمي پوهې اړوند د معلوماتو د رسونې د څرنګوالي برخو شتون درلود. هرې پوښتنې له ۱ څخه تر ۷ یعنې له «له اصلا هېڅ» څخه تر «ډیر زیات» پورې ځواب درلود.

د دغې پوښتنې په ځواب کې «چې څومره باوري یاست، اقلیمي بدلونونه، طبیعي یا هم انساني اوس مهال د رامنځته کېدو په حال کې دي؟»؛ ۶۷.۱٪ ګډون کوونکو ویلي و چې بشپړ موافق دي، ۲۶.۷٪ تر زیاتې کچې موافق و، ۶.۲٪ بیا ویلي وو چې په ډیره کمه کچه (۲-۴) له دغو سره موافق دي، خو هېچا هم نه و ویلي چې موافق نه دي. ورته مهال د دغې پوښتنې اړوند چې «څومره باوري یاست، وروستي یا راتلونکي اقلیمي بدلونونه د انساني فعالیتونو له امله دي یا به له هغو څخه وي؟»؛ ۳۴.۶ سلنه ګډون کوونکي بشپړ موافق وو، ۴۸.۹٪ هم تر ډیره بریده، ۱۵.۱٪ په لږ کچه او ۱.۳۵٪ هم له دغې موضوع سره هېڅ موافق نه وو.