د افغانستان توکمونه

افغانستان یوڅو توکمیزه او تر ډېره قومي ټولنه ده. د هېواد نفوس له ګڼو توکمیزو ژبنیو ډلو جوړ دی، لکه: پښتون، تاجیک، هزاره، اوزبیک، ایماق، ترکمن، بلوڅ، پشه یي، نورستاني، ګوجر، عرب، براهوي، قزلباش، قرغز، پامیري، سادات او نور.

د افغانستان پخوانی ملي سرود او اساسي قانون (له ۲۰۲۱ز کال نه مخکې) د دوی څوارلسو نومونو ته اشاره کوي، که څه هم لیستونه یې کټ مټ یو شان نه دي.

ملي هویت

د «افغان» کلیمه له «پښتون» قوم سره هممانیزه ده، خو اوسمهال دا اصطلاح د هغو خلکو په ملي هویت بدله شوې، چې په افغانستان کې ژوند کوي.

د افغانستان ملي کلتور یو شان نه دی، په ورته وخت کې د بېلابېلو توکمونو ترمنځ ډېر توپیر نشته، پر دې سربېره، توکمیزې ډلې په نژادي توګه سره ورته نه دي. د افغانستان توکمونو د یو بل دودونه او جشنونه منلي او ټول سره ورته کلتور لري؛ لکه: نوروز د نوي کال جشن دی، چې په افغانستان کې د بېلابېلو توکمونو له خوا لمانځل کېږي.

توکمیزې ډلې

ایماق

ایماق په ترکي – منګولیک (اویماق) کې د قبیلې معنا لري، چې یوه توکمیزه فرقه نه ده، خو له نیمه کوچیانو او د هزاره، تاجیک او بلوڅو په ګډون د بېلابېلو توکمونو له کرنیزو قبیلو سره توپیر کوي، چې دا توکم په شپاړسمه او اوولسمه پېړۍ کې رامنځته شوی دی. دوی د بادغیس، غور او هرات ولایتونو په لوېدیځو سیمو کې د ناقبیله یي وګړو په منځ کې ژوند کوي، دوی سني مسلمانان دي، د فارسي په ایماقي ګړدود چې دري ژبې ته نږدې دی، خبرې کوي. د نفوس اټکلونه یې ډېر توپیر لري، له ۵۰۰۰۰۰ نه لږ او تر ۸۰۰۰۰۰ پورې رسېږي.

بلوڅ

بلوڅان د بلوڅي ژبې ویونکي دي، چې زیاتره یې د افغانستان په بلوچستان او شاوخوا سیمو کې ژوند کوي. په ۱۹۹۰ز لسیزه کې د دوی شمېر ۱۰۰۰۰۰ اټکل شوی، خو اوس شاوخوا ۲۰۰۰۰۰ دی. د افغانستان زیاتره بلوڅان شپانه او د دښتو اوسېدونکي دي، ډېری یې سني مسلمانان دي. عبدالکریم براهوي د نیمروز پخوانی والي بلوڅ توکمی و.

هزاره

هزاره ګان په افغانستان کې درېیمه لویه توکمیزه ډله ده. دوی د مرکزي افغانستان په هزاره جات سیمه کې اوسېږي. د ژبې له پلوه، دوی د دري – فارسي په هزاره ګي ګړدود خبرې کوي او کله ناکله، د دوی ګړدود د ترکي او مغولي له پور وییونو سره ګډېږي. دوی پر اسلام باور لري.

نورستاني

نورستانیان هندو- آریاني وګړي دي، چې د آریایي قوم د درېیمې خپلواکې څانګې استازیتوب کوي (هندو آریایي، آریاني او نورستاني). دوی د افغانستان په شمال ختیځو سیمو کې او د پاکستان په چترال ولسوالۍ کې ژوند کوي. نورستانیان په بېلابېلو ژبو خبرې کوي. په تاریخي لحاظ دوی د کفارو په نامه پېژندل شوي او سیمې ته یې کافرستان ویل، چې د امیر عبدالرحمن خان د واکمنۍ پر مهال دې سیمې ته اسلام راغی او د «نورستان» په نامه یاد شو، چې معنا یې د «رڼا ځمکه» ده. دوی د نورو افغانانو په څېر سني مسلمانان دي. په ۱۹۹۰ز کال کې یې نفوس ۱۲۵۰۰۰ اټکل شوی و، خو نورستانیان خپل شمېر ۳۰۰۰۰۰ ګڼي.

پښتون

پښتانه په افغانستان کې یوه ستره توکمیزه ډله ده، چې له ۳۸سلنې نه تر ۵۰سلنې پورې (په ۲۰۱۸ز کال کې د اسیایي بنسټ له خوا د ټولنپوهنې د څېړنو معلومات) د هېواد نفوس جوړوي. زیاتره پښتانه سني مسلمانان دي. په ۱۷۰۹ز کال کې د هوتکیانو له کورنۍ او په ۱۷۴۷ز کال کې له دراني سترواکۍ وروسته پښتنو د ټولنو په جوړولو سره په افغانستان او پاکستان کې پراختیا وموندله.

د پښتو د اصلیت په اړه متضادې نظریې هم د تاریخپوهانو او هم د پښتنو ترمنځ شته. ځینې لرغوني ډلې، چې له پښتنون سره سمون لري، د اوسنیو پښتنو اصلي نیکونه بلل شوي. یونانی تاریخ لیکونکی هیروډوټس د پکتیانو په نامه وګړي یاد کړي، چې له میلاده مخکې د لومړۍ زریزې په پیل کې یې د اکیمینید په اراکوشیا ساټراپ کې ژوند کاوه. له میلاده وروسته له درېیمې پېړۍ راهیسې دوی د افغان په نامه یادېږي او ویل کېږي، چې دا نوم به ګاونډیانو پارسیانو ورکړی وي. ځینې په دې باور دي، چې د افغان قوم نوم د پراکرېټ او آواګانا قومونو له نومونو سره تړاو لري، چې له میلاده وروسته په ۶مه پېړۍ کې پېژندل شوي. دوی د افغانا په نامه د پښتنو خیالي نیکه ته اشاره کوي، چې د اسرائیلي پاچا شاول لمسی و.

د نورو سرچینو له مخې: ځینې پښتانه ښایي د اسراېیلو ورکې شوې قبیلې وې، چې د عربو د سترواکۍ پرمهال یې اسلام منلی و. له ۱۳مې پېړۍ را وروسته د پښتنو ځینو قبایلو له خپل دودیز ټاټوبي بهر د سویلي اسیا سیمې فتحه کړې.

د افغانستان اوسنی ملي هویت د ۱۸مې پېړۍ په نیمایي کې د احمد شاه دراني د واکمنۍ پر مهال وده وکړه. احمد شاه درانی د دراني سترواکۍ بنسټ اېښودونکی و.

په افغانستان کې د یادولو وړ پښتانه دا دي: حامد کرزی، اشرف غني، نازو توخي، وزیر اکبرخان، ملاله میوندۍ، عبدالاحد مومند، عمر زاخیلوال، اسدالله خالد، محمد حنیف اتمر، نغمه، فرهاد دریا، شکریه بارکزۍ او فوزیه ګیلاني.

تاجیک

تاجیکان په افغانستان کې دویمه لویه توکمیزه ډله ده. دوی اصلي پارسي ژبي وګړي دي. د تاجیک اصطلاح، چې پخوا یې لږ و ډېر سپکاوی کېده، نو یوازې په تېرو څو لسیزو کې، په ځانګړې توګه په منځنۍ اسیا کې د شوروي د ادارې په پایله کې د منلو وړ شوه. د تاجیکانو نور نومونه دا دي: فارسي، فارسیوان (فارسي ژبي) او دیهګان.

د افغانستان د نورو توکمونو په څېر، د تاجیکانو اصلیت هم یو پټ راز دی. په افغانستان کې په ۱۹۹۵ز کال کې ټولټال ۴.۵ میلیونه تاجیکان وو. د بریتانیکا دایرت المعارف روښانوي چې: د ۲۱مې پېړۍ په لومړیو کې د ټول نفوس یو پر پینځمه برخه جوړوي.

ډېری تاجیکان د افغانستان په هرات ولایت کې مېشت دي. دوی په مزار شریف کې ۶۰سلنه، په کابل ښار کې کابو ۴۵سلنه او په غزني کې ۵۰سلنه دي. ډېری یې په افغان ملي ځواکونو کې (ANSF) دي او نور یې په لویو ښارونو کې دولتي چارواکي، ډاکټران، ښوونکي، پروفیسوران، سوداګر او دوکانداران دي.

ترکمن

ترکمنان په افغانستان کې یو کوچنی ترک ژبی توکم دی. دوی سني مسلمانان دي او د دوی رېښه تر ډېره ازبکو ته ورته ده، خو ترکمنان د اوزبیکانو پر خلاف، په دودیز ډول کوچیان دي ( دوی اړ شول، چې په ترکمنستان کې د شوروي تر واکمنۍ لاندې دا ډول ژوند پرېږدي). په ۱۹۹۰ لسیزه کې د دوی شمېر شاوخوا ۲۰۰۰۰۰ و.

کوچنۍ ډلې

کوچنۍ توکمیزې ډلې دا دي: پشه یي، قرغیز، پامیري، عرب، ګوجر، مغول، اورمر، واخي، درد، سیکان، هندوان او نور.

توکمیز جوړښت

د افغانستان نفوس په ۲۰۱۷ز کال کې ۲۹.۲ میلیونه اټکل شوی، چې ۱۵ میلیونه یې نارینه او ۱۴.۲ میلیونه یې ښځینه دي. شاوخوا ۲۲سلنه یې ښاریان او پاتې ۷۸سلنه یې کلیوالي ژوند لري. ۳ میلیونه افغانان په منځ مهاله ډول په ګاونډیو هېوادونو پاکستان او ایران کې مېشت دي، چې ډېری یې په دغو دوو هېوادونو کې زېږېدلي او هملته لوی شوي دي؛ نو له دوی سره د افغانستان نفوس شاوخوا ۳۳۳۳۲۰۲ ته رسېږي او د اوسنۍ ودې کچه یې ۲.۳۴سلنه ده.

افغان حکومت اعلان وکړ، چې د برېښنایي پېژندپاڼو ورکول به پیل کړي او په هغه کې به د هر وګړي قومیت ولیکل شي. تمه کېږي، چې دا بهیر به د هېواد د توکمیزو ډلو د اندازې او جوړښت کره ارقام په ډاګه کړي.