د اطلاعاتو ازادي

د اطلاعاتو ازادي د يو شخص يا خلکو د اطلاعاتو د خپرولو يا ورڅخه د ګټې اخيستنې ازادي ده. اطلاعاتو ته لاسرسی په اغېزناک ډول د معلوماتو د غوښتلو، تر لاسه کولو او ورکولو په موخه د يو شخص وړتيا ته وايي. دا ځيني وختونه پوهنيزه، طبيعي او دوديزه پوهه، د اطلاعاتو ازادي، د پرانيستي نړيوال جال (انټرنيټ) او پرانيستو معيارونو په ګډون د پرانيستې پوهې د سرچينو جوړول او د لومړنيو معلوماتو پرانيستی لاسرسی او د لاسرسي وړتيا، د ګڼيال (ډيجيټلي) ميراث ساتنه، د لاسرسي وړ ژبو کې لکه سيمه ييزې منځپانګې ته د لاسرسي خپرولو په شان کلتوري او ژبني راز راز والې يا تنوع ته درناوی، د ټول عمر يا عمرمهالې او برېښنايي زده کړې په ګډون ټولو لپاره معياري زده کړې، د نويو رسنيو او د لوست معلومات او مهارتونه خپرول او د مهارتونو، زده کړو، جنډر، عمر، توکم، قوميت او د معلوليت لرونکو وګړو له لورې د لاسرسي وړتيا پر بنسټ د نابرابريو په ډاګه کولو په ګډون پر ليکه ټولنيز راګډون او د موبايل، انټرنيټ د پراخه کړۍ جوړښتونو په ګډون د اړيکې او د اطلاعاتو او اړيکو ټيکنالوژۍ د زغم وړ پرمختګ رانغاړي.

د اطلاعاتو د پرانېستي خپراوي او د اطلاعاتو د ازادۍ د رسمي قوانينو له لارې دولتي اطلاعاتو ته د خلکو لاسرسی حکومت کې په پراخ ډول د ديموکراسۍ او بشپړتيا يوه مهمه بنسټيزه جوړښتي برخه ګڼل کېږي.

مايکل بکلېنډ (Michael Buckland) شپږ ډوله خنډونه راپېژني، چې بايد اطلاعاتو ته د لاسرسي په موخه له مخې لرې شي. ياد خنډونه د سرچينې تشخيص، د سرچينې شتون، د اطلاعاتو چمتو کونکي لپاره د کارونکي بيه، ادراکي لاسرسی او منښت يا د منلو وړتيا دي. په داسې حال کې چې اطلاعاتو ته لاسرسی، اطلاعاتو ته د لاسرسي حق، د پوهېدلو حق او د اطلاعاتو ازادي ځيني وختونه د يو بل پر ځای (مترادف) کارلو کېږي، چې بېلابېل اصطلاحات بايده ده، چې د مسئلې ځانګړي مګر اړوند اړخونه روښانه کړي.

د اطلاعاتو ازادي د بيان په ازادۍ پورې تړلې ده، چې هرې ارتباطې وسيلې ته پلې کېدلی شي؛ هغه که وييز، ليکنيز، چاپي، برېښنايي او يا د هنري بڼو له لارې وي. دا په دې معنا چې د بيان د ازادۍ ساتنه د يو حق په توګه يوازې منځپانګه او د بيان وسيلې هم رانغاړي. د اطلاعاتو ازادي يو بېل مفهوم دی، چې ځيني وختونه د انټرنټ او معلوماتي ټيکنالوژۍ په برخه کې محرميت له حق سره په ټکر کې راځي. په همدې ډول د بيان د ازادۍ په حق سره د محرميت حق يو پېژندل شوی انساني حق دی او د اطلاعاتو ازادي د دې حق د پراختيا په توګه عمل کوي. د انګليستان حکومت دا نظريه د بيان د ازادۍ د پراختيا او يو بنسټيز انساني حق په توګه منلې ده او په نړيوال قانون کې هم پېژندل شوې نظريه ده. د ادبي غلا اړوند د متحده ايالتونو او نړيوال ګوند يا ډلې سياسي کړنلارې يا دريځونه رامنځته کړي دي، چې په پراخ ډول د اطلاعاتو د ازادۍ مسايلو پر بنسټ دي.

برخه

انټرنټ ته د لاسرسي برخه کې د پام وړ زياتوالی شته، چې په ۲۰۱۴ ز کال کې يوازې له درې ميليونو څخه زياتو کارونکو ته ورسېد، چې نړۍ د نفوس نږدې ۴۲ سلنه جوړوي. مګر له ګڼيال (ډيجيټل) وېش څخه د نړۍ نيمايي نفوس لا هم بې برخې دی. د نفوس ياده کچه په ځانګړي ډول ښځې او نجونې او همدرانګه په افريقا، لږ پرمختللو هېوادونو او همدارنګه د کوچني ټاپو مخ پر وده بېلابېلو دولتونو کې ده. برسېره پر دې، معلوليت لرونکي وګړي د ټيکنالوژيکي وسايلو د جوړښت يا د روزنې او زده کړو د شتون يا نه شتون له لارې ګټه پورته کولی يا لا زيات زيانمنېدلی شي.

اطلاعاتو

ګڼيال وېش

اطلاعاتو ته لاسرسی د نړيوال ګڼيال وېش له امله له سترو ستونزو سره مخامخ کېږي. ګڼيال وېش د اطلاعاتو او اړيکو د ټېکنالوژيو د لاسرسي، کارونې يا اغېز يوه اقتصادي او ټولنيزه نابرابري ده. د هېوادونو په منځ کې وېش (لکه په متحده ايالتونو کې د ګڼيال وېش غوندې) ښايي د اشخاصو، کورنيو، سوداګريو يا جغرافيوي سيمو تر منځ نابرابريو ته وويل شي، چې په عادي ډول په بېلابېلو ټولنيز اقتصادي کچو يا د سرشمېرنې اړوند نورو ډولونو کې وي. د نړۍ د بېلابېلو هېوادونو تر منځ وېش ته د نړيوال ګڼيال وېش وايي، چې پر نړيواله کچه د پرمختللو او مخ پر وده هېوادونو تر منځ ټیکنالوژيکي تشه ازمايي.

توکميز وېش

که څه هم کمپيوټرونو يا انټرنيټ ته د لاسرسي له کمښت څخه په ټوله کې زياتې ډلې اغېزمنېږي، مګر د رنګ [توکم] ټولنې په ځانګړي ډول د ګڼيال وېش په واسطه په منفي ډول اغېزمنې ګڼل کېږي. دا خبره د بېلابېلو توکمونو او قوميتونو په منځ کې د کور انټرنيټ د لاسرسي د کتنې پر مهال روښانه کېږي. د ٪۷۰ هسپانيايي، ٪۸۶ تور پورستو، ٪۷۲ امريکايي/ هندي/ الاسکايي اصلي اوسېدونکو او ٪۶۸ اصلي د هاوايي او ارام ټاپوګانو له اوسېدونکو سره په پرتلنې،  ٪۸۱ سپين پوستي او ٪۸۳ اسيايان د کور انټرنيټ ته لاسرسی لری. که څه هم عايد د کور انټرنيټ د لاسرسي په توپير کې يو عامل دی، مګر لا هم د ټيټ يا ښکته عايد لرونکو ډلو په منځ کې شته توکميزې او قومي نابرابرۍ شته. د  ٪۵۱ هسپانويانو او ٪۵۰ تور پوستو پر وړاندې د ٪۵۸ ټيټ عايد لرونکو سپين پوستو راپور ورکړل شوی دی، چې د کور انټرنيټ ته لاسرسی لري. ياد معلومات د «ډيجیټل ونه منل: د کور انټرنيټ پر منښت باندې د منظم توکميز توپيري چلند اغېز» تر سرليک لاندې راپور کې ورکړل شول، چې د “Free Press” په نوم واشنګټن ډي سي کې مېشت د عامه ګټې ډلې له لورې خپاره شول. راپور دې پايلې ته رسېږي، چې د بېلابېلو توکمونو او قبيلو د خلکو پر وړاندې د دايمي کوونکي يو اړخيز قضاوت جوړښتي خنډونه او توپيري چلند پر ګڼيال وېش باندې اغېز لرلو کې مرسته کوي. همدارنګه ياد راپور د پايلې په توګه څرګندوي، چې هغوی چې انټرنيټ ته لاسرسی نه لري؛ لا هم ورته لوړه غوښتنه لري او د کور انټرنيټ د لاسرسي په بیه کې کمښت به په عادلانه ګډون کې د زياتوالي لامل شي او د بې برخې شويو دلو په واسطه به د انټرنيټ منښت يا غوره کولو ته وده ورکړي.

په توکميز وېش کې ډيجيټلي سانسور او عددي توپيري چلند ليدل کېږي. د کرکې د بيان (Hate-speech) قواعد او همدرانګه د کرکې د بيان د الګوريتم پرليکه کړنلارې لکه فيسبوک په ټولنه کې د ښځو او تورپوستو وګړو په شان د ژۍ ته شويو ډلو په پرتله سپين پوستي نارينه او هغه وګړي خوښ کړي دي، چې د ټولنې په ممتازو ډلو پورې اړه لري. د کورنيو اسنادو په يوه ټولګه کې چې د “ProPulica” له لورې په يوه تر سره شوې پروژه کې راټول شوي وو، د کرکې وينا د توپير او د خوندي ډلو د پېژندنې په اړه د فيسبوک لارښوونو slides څرګند کړل، چې درې ډلې يې مشخص کړې او هرې ډلې ښځينه چلوونکي [د موټر] تورپوستي کوچنيان يا سپين پوستي نارينه لري. کله چې دا پوښتنه وړاندې شي چې د څېرمه ټولګې کومه ډله خوندي ده، سم ځواب يې سپين پوستي نارينه و. د لږه کۍ ډلې ژبه د انساني هغه توپيري چلند له امله د کرکې موندنې د خپلسرو توکو په واسطه په منفي ډول اغېزمنه شوې ده، ياد توپيري چلند په پای کې پرېکړه کوي چې څه شی د کرکې وينا ګڼل کېږي او څه شی نه ګڼل کېږي.