د اسپانيا تاريخ
د اسپانيا تاریخ له یونانیانو او فونیسیانو سره د ایبیریا ټاپوزمې د مدیترانې ساحل د رومیانو نه وړاندې خلکو تر منځ د رامنځته شوي اړېکې ته ورګرځي. د کلاسیک لرغونتوب په جریان کې، دغه ټاپوزمه د یونانیانو، کارتاګینیانو او رومیانو د څو پرله پسې استعمارونو ځای و. د ټاپوزمې اصلي خلک، لکه د تورټیسوس خلک، د استعمارانو سره یوځای شول ترڅو یو ځانګړی ابریان کلتور رامنځته کړي. روميانو ټوله ټاپوزمه د اسپانيا په نوم ياده کړه، له کوم ځای څخه چې د "اسپانيا" نوم رامنځته شوی. لکه د لویدیځ روم د امپراتورۍ د پاتې برخې په توګه، هسپانیه د څلورمې او پنځمې پیړۍ په اوږدو کې د جرمانیک قبیلو د ډیری یرغلونو تابع وه، چې په پایله کې یې د روم واکمنۍ پای ته ورسیده او د جرمانیک سلطنتونو تاسیس رامنځته شو، چې په دې سره د اسپانيا د منځنۍ دورې پیل په نښه شو.
| عمومي مالومات | |
|---|---|
| ځانګړې وېشنيزه | |
| هېواد |
| برخه د |
|---|
پر دې هېواد جرمانیک واکمنۍ شاوخوا 200 کاله دوام وکړ تر هغه چې په 711 کال کې اسپانيا د امویانو له خوا فتحه شوه. د امویانو په وخت کې دا سیمه د الاندلس په نوم وپېژندل شوه او د استوریاس له کوچني سلطنت پرته، د دې هېواد زیاتره سیمې د مسلمانو دولتونو تر کنټرول لاندې وه. منځنۍ دوره، هغه دوره چې د اسلامي زرین دور په نوم یادیږي. د لوړې منځنۍ دورې په وخت کې، د شمال څخه عیسویانو په تدریجي توګه په ایبیریا کې خپل کنټرول پراخ کړ، هغه دوره چې د Reconquista په نوم پیژندل کیږي. لکه څنګه چې دوی سویل خوا ته پسې پراخ شول، یو شمیر عیسوي سلطنتونه رامنځته شول، له هغې ډلې د ناور سلطنت، د لیون سلطنت، د کاسټیل سلطنت، او د اراګون سلطنت. دوی په نهایت کې په دوه ډوله مساوي حکومتونو، د کاسټیل تاج او د اراګون تاج سره یوځای شول. لومړنۍ عصري دوره عموما په 1469 کال کې د کاسټیل او اراګون تاجونو یووالي ته ورګرځي.
د ایزابیلا او فرډینانډ II واده او ګډ حاکمیت له تاریخي پلوه د متحدې اسپانيا بنسټ ګڼل کیږي. په 1492 کال کې دواړه د ګراناډا فتحه او د کولمبس لومړی سفر، هغه کال د اسپانيا په تاریخ کې د عطف یو مهم ټکی وګرځېد. د راتلونکو لسیزو په اوږدو کې د اسپانيا د مختلفو سپړونکو او فتح کونکو سفرونو د هسپانوي استعماري امپراتورۍ رامنځته کولو کې مرسته وکړه کوم چې تر ټولو لویه سترواکۍ وه. پاچا چارلس I د هسپانوي هابسبرګ کورنۍ تاسیس کړه. د هغه د زوی فیلیپ II تر مشرۍ لاندې د اسپانيا طلايي دور وغوړید، هسپانوي امپراتورۍ خپل ځمکني او اقتصادي عروج ته ورسیده او په ایل ایسکوریل کې د هغه ماڼۍ د هنري ودې مرکز شو. په هرصورت، د فیلیپ واکمنۍ د هسپانوي آرماډا د ویجاړتیا، دولتي افلاس او د شمالي هالنډ خپلواکي هم ولیدله، کوم چې په اروپا کې د هسپانوي نفوذ د ورو ورو کمښت پیلامه شوه. د اسپانيا ځواک د اتیا کلنې جګړې په برخه کې د دې هېواد د ګډون له لارې نور هم وازمویل شو، چې په پایله کې یې د هالنډ نوي خپلواک جمهوریت د بیا نیولو هڅه ناکامه شوه او د دېرش کلنې جګړې په پایله کې د فرانسوي بوربن سلطنت په ګټه د هابسبورګ ځواک په پرله پسې توګه را کم شو. د اسپانيا د دویم چارلز د سلطنت پر مهال بېلابېل مسایل خپل اوج ته ورسېدل چې د هغه ذهني ناوړتیا او د راتلونکې زوی په لرلو کې د هغه ناوړتیا د اسپانيا راتلونکې په تیاره کې پرېښود. د هغه له مړینې ورسته، د اسپانيا د ځایناستي پر سر د فرانسوي بوربون کورنۍ او اطریشي هابسبورګ تر منځ جګړه پیل شوه. بوربونیان بریالي شول او په پایله کې د اسپانيا پنځم فیلیپ پاچا شو چې د هغه د واکمنۍ پر مهال اسپانيا په بېلابېلو جګړو کې ښکېله شوه تر څو هغه سیمې چې اسپانيا د ایټالیا په سویل کې په وروستیو کې له لاسه ورکړې وي، هغه بېرته ونیسي.
د ناپلیون په دوره کې د اسپانيا له ماتې نه وروسته د دې هېواد د بیا رامنځته کېدو هیلې وچې شوي او دا هېواد د فرانسې د یوه لاسپوځي دولت حیثیت وموند. د ناپلیون له دورې سره سم، په امریکا کې د هسپانوي سترواکۍ پر وړاندې د خپلواکۍ جګړې پیل شوي چې په پایله کې اسپانيا خپله زیاتره سترواکۍ له لاسه ورکړه. په اسپانيا کې د بوربون سلسلې د بیا واکمنیدو پر مهال، په ۱۸۱۳ کال کې مشروطه شاهي رامنځته شوه. لکه د زیاترې اروپا په څېر، د اسپانيا تاریخ هم په نولسمه پېړۍ کې له ګډوډیو ډک و او هلته بېلابېل جمهوریت- لیبرال او شاهي حکومتونه رامنځته شول. د هسپانوي – امریکا جګړه د هسپانوي استعماري ملکیتونو او یو لړ نظامي دیکتاتورۍ د ضایع کیدو لامل شوه ، په کوم کې چې پاچا الفونسو XIII له دندې ګوښه شو او یو نوی جمهوري غوښتونکی حکومت رامینځته شو. د اسپانيا او امریکايي هېوادونو جګړه د دې لامل شوه چې اسپانيا هلته خپلې زیاتره مستعمرې او پوځي ډیکټاتوري له لاسه ورکړي، چې له امله یې پاچا دیارلسم الفونسو له واک څخه لرې شو او یو نوی جمهوري غوښتونکی حکومت رامنځته شو. په پای کې، سیاسي ګډوډۍ په اسپانيا کې د پوځ له خوا د پوځي کودتا لامل شوه چې په دې سره په اسپانيا کې کورنۍ جګړه هم پیل شوه. دواړو خواوو ته د بهرنیو بې سارو لاسوهنو نه وروسته، نشنلستان بریالي راووتل. فرانسیسکو فرانکو نږدې څلور لسیزې یوه فاشیستي ډیکتاتوري رهبري کړه. د فرانکو مړینه د پاچا خوان کارلوس I په مشرۍ د پاچاهۍ بیرته راستنیدو ته لاره هواره کړه او د اسپانيايي ټولنې د ازادیدو او له نړیوالې ټولنې سره د بیا ښکېلتیا شاهده وه. په ۱۹۷۸ کال کې نوی اساسي لیبرال قانون رامنځته شو. په ۱۹۸۶ کال کې اسپانيا د اروپا اقتصادي بازار ته ننوته (چې په ۱۹۹۲ کال کې په اروپايي ټولنې باندې بدل شو) او په ۱۹۹۸ کال کې د یورو سیمې ته وردننه شوه. خوان کارلوس په ۲۰۱۴ کال کې له سلطنت حخه لري شو او زوی یې شپږم فیلیپه د هغه ځایناستی شو.
ماقبل تاریخ
سمولپه لوېدیځه اروپا کې د هومو نسل د استازو لومړني اثار د اسپانيا د اتاپیرکا په غار کې موندل شوي دي. دلته د چقمک وسیلې موندل شوې چې تاریخ یې ۱.۴ میلیون کاله وړاندې ته رسیږي او د انسان لومړني فوسیلونه نږدې ۱.۲ میلیون کاله وړاندې ته رسیږي. عصري انسانانو د Cro-Magnons په بڼه شاوخوا ۳۵۰۰۰ کاله دمخه د پیرینیس له شمال څخه د ایبیریا ټاپوزمې ته رسېدلې دي. د پخواني تاریخي انساني میشت ځایونو ترټولو څرګنده نښه د شمالي اسپانيا د التامیرا په غار کې نقاشي دي چې له میلاد څخه ۱۵۰۰۰ کاله وړاندې رسامي شوي دي.[۲][۳]
له میلاد څخه ۱۵۰۰۰ کاله وړاندې د لاس ملیارس او الارګار په څیر ځایونو کې لرغون پېژندنې شواهد وړاندیز کوي چې د ایبیرین ټاپو په ختیځه برخه کې د یخ دورې او د برونزو دورې په وروستیو کې پرمختللي کلتورونه شتون درلود. له میلاد څخه شاوخوا ۲۵۰۰ کاله وړاندې، کوچیان شپانه چې د کورډ وییر کلتور په نوم پیژندل کیږي د نوي ټیکنالوژۍ او آسونو په کارولو سره دا ټاپو فتح کړ، په داسې حال کې چې د DNA مطالعاتو له مخې ټول ځايي نارینه هلته وژل شوي دي. د اسپانيا مخکنۍ تاریخ د روم څخه دمخه د اوسپنې دورې کلتورونو ته غزیدلی چې د ایبیریا ډیری برخه یې کنټرولوله لکه د ایبیریا، سیلټیبیریان، ټارټیسیان، لوسیتانیان او واسکونز او د مدیترانې په ساحل کې د فونیشینانو، کارتاګینیانو او یونانیانو سوداګریز میشت ځایونه.[۴][۵]
سرچينې
سمول- ↑ ذکر کېدنه: Directory of Open Access Journals. Quotation: History of Spain.
- ↑ "'First west Europe tooth' found". British Broadcasting Corporation. BBC News. 30 June 2007. Archived from the original on March 16, 2018.
- ↑ "Spain – History – Pre-Roman Spain – Prehistory". Britannica Online Encyclopedia. (2008).
- ↑ Chapman, Robert (1990). Emerging complexity. Texte imprimé : the later prehistory of south-east Spain, Iberia and the west Mediterranean. Cambridge University Press. ISBN 0-521-23207-4. OCLC 495987647.
- ↑ Ansede, Manuel (2018-10-04). "The invasion that wiped out every man from Spain 4,500 years ago". EL PAÍS (په انګليسي). نه اخيستل شوی 2020-05-11.