ويکيپېډيا

د اذربایجان تاریخ

د اذربایجان تاریخ، د هغو سیمو د تاریخ په توګه پېـژندل کېږي چې د اوسني اذربایجان جمهوریت یې جوړ کړی. د نقشې له مخې دغه سیمه په شمال کې د قفقاز د غرونو د سویلي څنډو په ختیځ کې د کپسین د سمندر او په لوېدیځ کې د ارمانیایي غرنيو سیمو سره تړاو لري. په سویل کې  طبیعی پولي لږ توپیرسره لري او په دغه ځای کې دا هېواد د ایران له هوارو سیمو سره یوځای کېـږي. [۱]

د البانیا قفقاز په خپله خاوره کې په لرغونو وختونو کې جوړشوی. د قفقاز البانیايي ژبه د قفقاز البانیا  د جوړونکو له خوا ویل کېده او تر ډېـره د ورکې له خطر سره مخامخ شوې. همدارنګه د اودې ژبي یو څانګه وه چې د اودې د خلکو له خوا خبرې پرې کېدې . د میډس او هخامشني امپراتورۍ له وختونو څخه د روسانو تر راتګ پورې په ۱۹ پېړۍ کې د اذربایجان  جمهوریت او د ایراني سیمو کابو یو ډول تاریخ درلود.

اذربایجان حتی د عربو له خوا د ایران تر فتح کېدو او د دغې سیمې د خلکو له خوا تر اسلام منلو وروسته هم خپل ایراني توب ساتلی و.

شاوخوا څلور پېړۍ وروسته، د اوغوز ترک قومونو د سلجوق د پاچهۍ لاندې سیمو ته ننوتل او اذربایجان د ترک وګړو یو لوی شمېـر ترلاسه کړ. له څو پېړیو وروسته لکه څنګه چې د دې سیمي اصلي وګړي د کډوالو ترکانو سره یو ځای شوي و ، نو د فارسي ژبي د اصلي ویوونکو شمېر ورو ورو په کمېدو شو او د تُرکانو یوه ژبه چې نن ورځ د اذربایجاني یا ( اذري تُرک ) په نوم پېژندل کېـږي، رواج شوه.[۱][۲][۳]

د روسيې ــ پروس  جګړې له ۱۸۰۴ تر ۱۸۱۳ او له ۱۸۲۶ تر ۱۸۲۸ ز کال وروسته ، قاجار ایران اړ شو چې  خپلي قفقازي سیمي د روسیې امپراتورۍ ته وسپاري. د ګلستان تړون په ۱۸۱۳ ز کې او د ترکمنچي تړون په ۱۸۲۸ ز کې د قاجار ایران او د روسیې د امپراتورۍ تر منځ پولې جوتې کړې.

د ارس شمالي سیمي تر هغه وخته چې روسیې په ۱۹ مه پېړۍ کې ونیولې، د ایران سیمي وې. د ترکمنچي د تړون په بنیاد ، قاجار ایران په اریوان، نخچیوان او تالش خانات ( د اذربایجان اخیري برخي چې تر اوسه د ایرانیانو په لاس کې دي) باندې د روسیې واکمني په رسمیت وپېـژنده. [۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲]

په وروستۍ دوره کې، په ختیځ قفقاز کې له ایران څخه وروسته د روسیې تر ولکې لاندې په نولسمي پېړۍ کې یو اذربایجاني ملي هویت راڅرګند شو. په قفقاز کې د روسیې د امپراتورۍ د یوې برخي په توګه له اتیا کاله ډېر،  د اذربایجان دیموکراتیک جمهوریت اخیر په ۱۹۱۸ ز کال کې جوړ شو.

د اذربایجان نوم د واکمن موسوت ګوند له خوا د سیاسي لاملونو له امله ومنل شو، چې د ایران سره نژدې شمال ختیځي سیمې د پېژندلو لپاره کارول کېده. اذربایجان په ۱۹۲۰ ز کال کې د شوروي ځواکونو له خوا ونیول شو چې د اذربایجان د شوروي سوسیالیست جمهوریت د جوړېدو لامل شو.

د شوروي دورې په لومړیو کې اذربایجاني ملي هویت ختم شو. همدارنګه اذربایجان د شوروي تر واکمنۍ لاندې پاتې شو، تر هغه چې په ۱۹۹۱ ز کال کې شوروي اتحاد ړنګ شو.  له هغه وروسته اذربایجان خپلواک جمهوریت اعلان شو. د ګاونډۍ ارمانیا سره د دښمنۍ اړیکي او د ناګوراــ قره باخ جګړه  ترخپلواکۍ راهیسې د اذربایجان په سیاسي ژوند کې ډېر مهم ټکی و. [۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸]

له تاریخ وړاندې

سمول

د اذربایجان له تاریخ وړاندې د ډبري، برونزو او اوسپني دورې شاملې دي. د ډبري زمانه په درېیو دورو وېشل شوې ده : پیالوټیک، میسولیټیک او  نیولټیک. [۱۹][۲۰]

پیالوټيک

سمول

د پیالوټیک دوره په درې برخو ویشل شوې ده : ښکـته ، منځنۍ او پورتنۍ دوره . دا دوره په سیمه کې د انسان د لومړي ځل استوګنۍ سره پیل او له میلاد څخه تر دوولس زره کاله وړاندې پورې یې دوام وکړ.   [۲۰]

په فزولي ولسوالۍ کې د ازیک غار د لرغوني انسان د استوګني په یورشیا کې یو تر ټولو پخوانی ځای دی. د اشیلین له کلتور څخه پخواني پاتې شونې ۷۰۰۰۰۰ کاله لرغوني دي چې د غار په لاندنې پوړ کې پیداشوي دي . په ۱۹۶۸ز کال کې ممدالي حیسنیوف د ۳۰۰۰۰۰ کاله پخواني،  د اشیلین د زماني د یوه انسان ژامه کشف کړه چې دا په شوروي اتحاد کې د انسان د پاتې شونو تر ټولو لرغونې نومونه وه. [۲۱][۲۲][۲۳][۲۴]

د اذربایجان د ښکته پیالوټيک دوره ، د هغه ګروچای کلتور لپاره پېژندل کېده چې د ټـنزایا د اولدووای ګراج سره یې  یو شانته ځانګړتیاوي لرلې. د پیالوټیک دوره همدارنګه په ايويډګ، تغلر او ډامجلي غارونو او د یاتګري، دس سلکلي، کیزما او داسې نورو ځایونو کې د موندنو په واسطه وپېـژندل شوې.[۲۵]

د میسولیټیک دوره

سمول

د میسولیټیک دوره، کومه چې کابو له ۱۲۰۰۰ څخه تر ۸۰۰۰ کاله تر میلاد وړاندې پورې یې دوام وکړ، چې د ګوبستان په ملي پارک ( د بوکو سره نژدې) او په دامجیلي کې ( د قزاق په ولسوالۍ کې ) د غارونو په واسطه ښودل کېـږي.

په ګوبستان کې په  ډبرينو رسمونو کې ښکار، کب نیونه، کارکول او ګډا انځور شوې ده. د ډبرو پرمخ دغه رسمونه د ۸۰۰۰ څخه تر ۵۰۰۰ کاله پخوا تاریخ لري چې د ( د وایکینګ د کښتیو په شان ) اوږدې کښتۍ انځوري او د کانټينیټل اروپا او مدیتراني د بحر تر منځ اړیکه په ګوته کوي.[۲۶][۲۷][۲۸]

نیولټیک دوره

سمول

د نیولټیک دوره له ۷۰۰۰ څخه تر ۶۰۰۰ کاله پخوا تر میلاده وه او په اګسټفا ولسوالۍ کې د شولاویري شومو د کلتور په واسطه پېـژندل کېــږي. په دامجیلي، ګوبستان، کلتیف ( په نخچیوان کې ) او تویریتیپ کې موندنې د کرنې په برخه کې د نیولټيک دوري انقلاب ښيي. [۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵]

د چالکولتیک دوره

سمول

چالکولتیک ( یا اینولتیک) له ۶۰۰۰ څخه تر ۴۰۰۰ کاله تر میلاد وړاندې د ډبري له زماني څخه د برونز زماني د لېـږد دوره وه. د قفقاز غرونه د مسو د کانونو له پلوه بډایه دي چې د اذربایجان د مسو ویلي کولو په پراختیا کې اسانتیا راولي.

په شوموتیپ، تویراتیپ، جیناتیپ، کالتيپ، الکایمیتیپ او لینلتیپ کې یو شمېـر د چالکولتیک د دورې اړوند ځایونه موندل شوي . همدارنګه د کاربن د دوري آثار دا ښيي چې د دغو سیمو اوسیدنکو کورونه جوړول  او له مسو څخه یې توکي او د غشو سرونه جوړول او له  اوبو پرته کرنې سره اشنا و. [۳۶]

د اوسپني او برونز دوره

سمول

د برونزو دوره له میلاد څخه پخوا د ۴۰۰۰ کلونو په دویمه نیمايي کې پيل او په اذربایجان کې له میلاد څخه دمخه د ۲۰۰۰ کلونو په دویمه نیمايي کې پای ته ورسیده. همدارنګه د اوسپني دوره له میلاد څخه دمخه د اوومي او شپـږمې پېـړۍ په شاوخوا کې پیل شوه. د برونزو دوره په درې دورو وېشل شوې ده  ( لومړۍ، منځنۍ او وروستۍ ) او په نخچیوان، ګنجا، منګاچیور او دشکاسان ولسوالۍ کې لوستل شوې ده. [۳۷][۳۸][۳۹][۴۰]

د برونز لومړۍ دوره د کوراــ اراکس کلتور په مټ ښودل شوی او د برونزو منځنۍ دوره د رنګ شويو خټینو لوښو او توکو په واسطه پېـژندل کېـږي. د برونز وروستني دوره په نخچیوان کې د خواجلای ــ ګدابای او تالیش ــ موګن د کلتورونو لخوا ښودل کېـږي.[۳۷][۳۸][۳۹]

په ۱۸۹۰ ز کال کې د جاکیوس دی مورګن له خوا د لنکران سره نژدې د تالیش د غرونو په څېـړنو کې د وروستي برونز او د لومړيو برونز د دورې له ۲۳۰ څخه ډېـرښخ شوي توکي پیدا کړي. ای روسلر له ۱۸۹۴ تر ۱۹۰۳ ز کال پورې  په قره باخ او ګنجنا کې د اخېـري برونز د دورې توکي کشف کړل. جي. هیمول له ۱۹۳۰ څخه تر ۱۹۴۱ ز کال پورې د ګویکل په ولسوالۍ کې او په قره باخ کې او همدارنګه هغه ځایونه د لومړي او دویم بارو په نوم او داسې نور د اخېري برونزو د دورې ځایونو باندې څېـړنه وکړه.   [۴۱][۴۲][۴۳]

د امریکا د طبیعي تاریخ د موزیم لرغون پوه والټر کریسټ په ۲۰۱۸ ز کال کې د کوبستان په ملي پارک کې د برونزو د دورې د هونډز او جاکلز ( یوه ډول د مېز لرغوني لوبه ) یوه نسخه پیدا کړه. دغه لوبه په مصر، بین النهرین او په اناټولی کې هغه وخت مشهوره  وه چې ،د مصري فرعون څلورم آمنهات په قبر کې وښودل شوه.[۴۴][۴۵][۴۶][۴۷][۴۸]

د قفقاز البانیان کېدای شي، د اذربایجان لومړي پېژندل شوي اوسېدونکي وي او په لومړنيو یرغلګرو کې تر میلاد وړاندې د نهمي پېړۍ سیستان شامل دی. سویلي قفقاز تر میلاد وړاندې د ۵۵۰  کلونو په شاوخوا کې د اچمینیډ امپراتورۍ برخه شوه او په اذربایجان کې زردشتیـزم خپور شو. [۴۹][۵۰]

سرچينې

سمول
  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ Swietochowski, Tadeusz (1985). Russian Azerbaijan, 1905–1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community. Cambridge University Press. p. 1.
  2. ↑ Gasimov, Zaur (2022). "Observing Iran from Baku: Iranian Studies in Soviet and Post-Soviet Azerbaijan". Iranian Studies. 55 (1): 38. doi:10.1080/00210862.2020.1865136. S2CID 233889871.
  3. ↑ کينډۍ:Encyclopaedia Iranica
  4. ↑ Harcave, Sidney (1968). Russia: A History: Sixth Edition. Lippincott. p. 267.
  5. ↑ Mojtahed-Zadeh, Pirouz (2007). Boundary Politics and International Boundaries of Iran: A Study of the Origin, Evolution, and Implications of the Boundaries of Modern Iran with Its 15 Neighbors in the Middle East by a Number of Renowned Experts in the Field. Universal. p. 372. ISBN 978-1-58112-933-5.
  6. ↑ Swietochowski, Tadeusz (1995). Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition. Columbia University Press. pp. 69, 133. ISBN 978-0-231-07068-3.
  7. ↑ L. Batalden, Sandra (1997). The newly independent states of Eurasia: handbook of former Soviet republics. Greenwood Publishing Group. p. 98. ISBN 978-0-89774-940-4.
  8. ↑ E. Ebel, Robert, Menon, Rajan (2000). Energy and conflict in Central Asia and the Caucasus. Rowman & Littlefield. p. 181. ISBN 978-0-7425-0063-1.
  9. ↑ Andreeva, Elena (2010). Russia and Iran in the great game: travelogues and orientalism (reprint ed.). Taylor & Francis. p. 6. ISBN 978-0-415-78153-4.
  10. ↑ Çiçek, Kemal, Kuran, Ercüment (2000). The Great Ottoman-Turkish Civilisation. University of Michigan. ISBN 978-975-6782-18-7.
  11. ↑ Ernest Meyer, Karl, Blair Brysac, Shareen (2006). Tournament of Shadows: The Great Game and the Race for Empire in Central Asia. Basic Books. p. 66. ISBN 978-0-465-04576-1.[مړه لينکونه]
  12. ↑ Timothy C. Dowling Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond pp 728–729 ABC-CLIO, 2 dec. 2014 ISBN 1598849484
  13. ↑ Gasimov, Zaur (2022). "Observing Iran from Baku: Iranian Studies in Soviet and Post-Soviet Azerbaijan". Iranian Studies. 55 (1): 37. doi:10.1080/00210862.2020.1865136. S2CID 233889871.
  14. ↑ Yilmaz, Harun (2015). National Identities in Soviet Historiography: The Rise of Nations Under Stalin. Routledge. p. 21. ISBN 978-1317596646. On May 27, the Democratic Republic of Azerbaijan (DRA) was declared with Ottoman military support. The rulers of the DRA refused to identify themselves as [Transcaucasian] Tatar, which they rightfully considered to be a Russian colonial definition. (...) Neighboring Iran did not welcome the DRA's adoption of the name of "Azerbaijan" for the country because it could also refer to Iranian Azerbaijan and implied a territorial claim.
  15. ↑ Barthold, Vasily (1963). Sochineniya, vol II/1. Moscow. p. 706. (...) whenever it is necessary to choose a name that will encompass all regions of the Republic of Azerbaijan, name Arran can be chosen. But the term Azerbaijan was chosen because when the Azerbaijan republic was created, it was assumed that this and the Persian Azerbaijan will be one entity because the population of both has a big similarity. On this basis, the word Azerbaijan was chosen. Of course right now when the word Azerbaijan is used, it has two meanings as Persian Azerbaijan and as a republic, its confusing and a question arises as to which Azerbaijan is talked about.
  16. ↑ Atabaki, Touraj (2000). Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran. I.B.Tauris. p. 25. ISBN 9781860645549.
  17. ↑ Dekmejian, R. Hrair; Simonian, Hovann H. (2003). Troubled Waters: The Geopolitics of the Caspian Region. I.B. Tauris. p. 60. ISBN 978-1860649226. Until 1918, when the Musavat regime decided to name the newly independent state Azerbaijan, this designation had been used exclusively to identify the Iranian province of Azerbaijan.
  18. ↑ Rezvani, Babak (2014). Ethno-territorial conflict and coexistence in the Caucasus, Central Asia and Fereydan: academisch proefschrift. Amsterdam: Amsterdam University Press. p. 356. ISBN 978-9048519286. The region to the north of the river Araxes was not called Azerbaijan prior to 1918, unlike the region in northwestern Iran that has been called since so long ago.
  19. ↑ Azərbaycan Arxeologiyası- Daş Dövrü I cild (PDF). Şərq-Qərb. 2008.
  20. ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ Baxşəliyev, Vəli (2006). Azərbaycan Arxeologiyası (PDF). Bakı. Archived from the original (PDF) on 2020-01-11. نه اخيستل شوی 2020-03-16.
  21. ↑ Azərbaycan Arxeologiyası- Daş Dövrü I cild (PDF). Şərq-Qərb. 2008.
  22. ↑ Baxşəliyev, Vəli (2006). Azərbaycan Arxeologiyası (PDF). Bakı. Archived from the original (PDF) on 2020-01-11. نه اخيستل شوی 2020-03-16.
  23. ↑ "Azerbaijan — History and Culture". www.iexplore.com. نه اخيستل شوی 2020-03-16.
  24. ↑ "Jawbones and Dragon Legends: Azerbaijan's Prehistoric Azikh Cave by Dr. Arif Mustafayev". azer.com. نه اخيستل شوی 2020-03-16.
  25. ↑ "Visions of Azerbaijan Magazine ::: A History of Azerbaijan: from the Furthest Past to the Present Day". Visions of Azerbaijan Magazine (په انګليسي). نه اخيستل شوی 2020-03-16.
  26. ↑ "Gobustan Rock Art - World Heritage Site - Pictures, Info and Travel Reports". www.worldheritagesite.org. نه اخيستل شوی 2020-03-17.
  27. ↑ Coimbra, Fernando, ed. (2008). Cognitive Archaeology as Symbolic Archaeology. England: BAR Publishing. p. 32. ISBN 9781407301792.
  28. ↑ Azərbaycan Arxeologiyası- Daş Dövrü I cild (PDF). Şərq-Qərb. 2008.
  29. ↑ Azərbaycan Arxeologiyası- Daş Dövrü I cild (PDF). Şərq-Qərb. 2008.
  30. ↑ Alakbarov, V.A (2018). "TECHNOLOGICAL DEVELOPMENT OF THE NEOLITHIC POTTERY AT GÖYTEPE (WEST AZERBAIJAN)". Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia. 46 (3): 22–31. doi:10.17746/1563-0110.2018.46.3.022-031. ISSN 1563-0110.
  31. ↑ Nıshıakı, Yoshıhıro; Guliyev, Farhad (2015). "Chronological context of the earliest pottery Neolithic in the South Caucasus : Radiocarbon. Dates for Göytepe and Hacı Elemxanlı Tepe, Azerbaijan" (PDF). American Journal of Archaeology. 119 (3): 279–294. doi:10.3764/aja.119.3.0279. S2CID 192912124.
  32. ↑ Nishiaki; Kannari; Nagai; Maeda (2019). "Obsidian provenance analyses at Göytepe, Azerbaijan: Implications for understanding Neolithic socioeconomies in the southern Caucasus: Obsidian provenance analyses at Göytepe, Azerbaijan". Archaeometry. doi:10.1111/arcm.12457.
  33. ↑ Guliyev, Farhad; Yoshihiro, Nishiaki (2012). "Excavations at the Neolithic settlement of Göytepe, the middle Kura Valley, Azerbaijan, 2008-2009". ResearchGate. 3: 71–84.
  34. ↑ Nishiaki Seiji, Yoshihiro; Guliyev, Farhad; Kadowaki, Seiji (2015). "The origins of food production in the southern Caucasus: excavations at Hacı Elamxanlı Tepe, Azerbaijan". Antiquity. 89: 348.
  35. ↑ Archaeological researches in Azerbaijan 2015-2016. Baku: Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu. 2017. ISBN 978-9952-473-05-6.
  36. ↑ Sebbane, Michael (1989). "COPPER METALLURGY, TRADE AND THE URBANIZATION OF. SOUTHERN CANAAN IN THE CHALCOLITHIC AND EARLY BRONZE AGE 1". Academia.edu.
  37. ↑ ۳۷٫۰ ۳۷٫۱ "ARCHEOLOGY viii. REPUBLIC OF AZERBAIJAN – Encyclopaedia Iranica". www.iranicaonline.org. نه اخيستل شوی 2020-03-19.
  38. ↑ ۳۸٫۰ ۳۸٫۱ Zerdabli, Ismail bey (2014). THE HISTORY OF AZERBAIJAN. Rossendale Books.
  39. ↑ ۳۹٫۰ ۳۹٫۱ ISMAILOV, DILGAM (2017). HISTORY OF AZERBAIJAN (PDF). Baku.
  40. ↑ Göyüşov, Rəşid (1986). Azərbaycan Arxeologiyası (PDF). Archived from the original (PDF) on 2021-08-30. نه اخيستل شوی 2022-05-21. {{cite book}}: Unknown parameter |خونديځ-تړی= ignored (help); Unknown parameter |لاسرسي-نېټه= ignored (help)
  41. ↑ Palumbi, Giulio (5 October 2016). [10.1093/oxfordhb/9780199935413.013.14 The Early Bronze Age of the Southern Caucasus] (په انګليسي). Oxford University Press. {{cite book}}: Check |url= value (help)
  42. ↑ Göyüşov, Rəşid (1986). Azərbaycan Arxeologiyası (PDF). Archived from the original (PDF) on 2021-08-30. نه اخيستل شوی 2022-05-21. {{cite book}}: Unknown parameter |خونديځ-تړی= ignored (help); Unknown parameter |لاسرسي-نېټه= ignored (help)
  43. ↑ JAFARLI, Hidayat (2016). "Bronze Age and Early Iron Age monuments of Karabakh" (PDF). İrs Karabakh: 22–29.
  44. ↑ "4,000-Year-Old Board Game Called 58 Holes Discovered in Azerbaijan | Mysterious Universe". mysteriousuniverse.org (په انګليسي). نه اخيستل شوی 2020-03-19.
  45. ↑ December 2018, Tom Metcalfe 10. "4,000-Year-Old Game Board Carved into the Earth Shows How Nomads Had Fun". livescience.com (په انګليسي). نه اخيستل شوی 2020-03-19.
  46. ↑ "4,000-Year-Old Game Board Identified in Azerbaijan - Archaeology Magazine". www.archaeology.org. نه اخيستل شوی 2020-03-19.
  47. ↑ "A 4,000-Year-Old Bronze Age Game Called 58 Holes Has Been Discovered In Azerbaijan Rock Shelter". WSBuzz.com (په انګليسي). 2018-11-18. نه اخيستل شوی 2020-03-19.
  48. ↑ "A Bronze Age game was found chiseled into stone in Azerbaijan". Science News (په انګليسي). 2018-11-16. نه اخيستل شوی 2020-03-19.
  49. ↑ Historical Dictionary
  50. ↑ Azerbaijan – US Library of Congress Country Studies (retrieved 7 June 2006).
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=د_اذربایجان_تاریخ&oldid=335341" نه اخيستل شوی