دلیل

دلیل په ارادي توګه د منطق د کارولو هغه وړتیا ده چې د نوو یا شته معلوماتو پر مټ د حقیقت د موندلو لپاره کارول کېږي. دا اصطلاح د انسان د ځانګړو کړنو، لکه: فلسفې، ساینس، ژبې، ریاضیاتو او هنر سره نږدې تړاو لري او په عادي ډول د انسانانو دبېلا بېلو ځانګړتیاوو په توګه شمېرل کېږي. دلیل ته کله ناکله عقلانیت هم ویل کېږي. ^[۱]^[۲]^[۳]^[۴]

استدلال د فکر او معرفت له بهیر سره اړیکه لري او د هوش کارول په کې شامل دي. د منطق برخه هغه تګلارې تر مطالعې لاندې نیسي چې پر مټ یې انسانان کولای شي، له رسمي استدلال نه کار واخلي، ترڅو د اعتبار وړ منطقي شخړې (ادعاوې) منځ ته راوړي. استدلال کېدای شي، په نورو برخو ووېشل شي، لکه: منطقي استدلال: چې په کې له کُل نه جز ته استدلال، له جز نه کُل ته استدلال او برمته کوونکی استدلال تر بحث لاندې نیول کېږي. ارستو د منطقي مرحلوي استدلال (مناسب استدلال) او د مستقیم درک (ادراکي) استدلال تر منځ توپیر رامنځ ته کوي. ادراکي استدلال چې په کې د استدلال بهیر د درک له لارې ترسره کېږي، که څه هم معتبر وی، خو ممکن له شخصي او موضوعي اړخه ګونګ او پېچلي لور ته ولاړ شي. په ځینو ټولنیزو او سیاسي برخو کې د استدلال منطقي او ادراکي تګلارې له یو بل سره په ټکر کې کېدای شی، په داسې حال کې چې په نورو حالاتو کې دواړه د یو بل د بشپړوونکو په توګه انګېرل کېږي. د بېلګې په توګه: په ریاضیاتو کې، درک د نوښتګر بهیر لپاره چې رسمي ثبوت ته له رسېدو سره تړاو ولري، اړین ګڼل کېږي، چې په حقیقت کې د رسمي استدلال ترټولو ستونزمن کار دی. ^[۵]^[۶]

استدلال، د عادت یا درک په څېر، یو له هغو لارو نه دی چې پر مټ یې فکر، له یوې مفکورې نه بلې اړونده مفکورې ته درومي. د نمونې په توګه: استدلال هغه تګلاره ده چې پر بنسټ یې عقلاني اشخاص له خپل چاپېریال نه حسي معلومات درک کوي، یا د فکري دوه ګونو حالاتو، لکه: علت او معلول، حقیقت او دروغ، یا د ښه یا بد لپاره نظري چوکاټ را منځ ته کوي. استدلال، د اجرائیوي تصمیم نیولو د بهیر د یوې برخې په توګه، د هدفونو، باورونو، درېځ، دودونو او بنسټونو په شرایطو کې د ارادي بدلون له وړتیا سره نږدې اړیکه لري او له همدې امله له آزادۍ او سرنوشت ټاکلو سره تړاو لري. ^[۷]

د معنا د سیستم په توګه، د "دلیل" د کارولو برعکس، دلیل هغه انګېرنه ده چې پېښې، ښکارندې یا چلند تشرېح کوي. دلایل پریکړې توجیه کوي، د طبیعي پدیدو د توضیحاتو ملاتړ کوي او د افرادو د کړنو (چلند) تشرېح کولو لپاره دلایل وړاندې کوي. ^[۸]

د دلیل او استدلال کارول، په روښانه توګه د ښه یا غوره دلیلونو د راوړلو په توګه هم انګېرل کېږي. د بېلګې په توګه: کله چې د یوې اخلاقي پریکړې ارزونه کېږي، "لږ تر لږه اخلاق هغه هڅه ګڼل کېږي چې، د یوه کس چلند ته د دلیل پر مټ لارښوونه کوي . یا د یوه کار د ترسره کولو لپاره غوره دلیلونه شته دي، په داسې حال کې چې اغېزمنې شوې علاقې ته هم د هغه کار په کولو سره یو مساوي [او ناپېیلی] ارزښت ورکول کېږي. ^[۹]

ارواپوهانو او د معرفت ساینس پوهانو د خلکو د استدلال د څرنګوالي د تشرېح هڅه او مطالعه کړې ده. د مثال په توګه: کوم ادراکي او عصبي بهیر ښکېل دي او کلتوري لاملونه څه ډول د خلکو په استنباط اغېزکوي. د اتوماتیک استدلال برخه مطالعه کوي، چې څنګه کولای شو، استدلال په محاسبوي ماډلونو کې را منځ ته کړو یا نه کړو. د څارویو ارواپوهنه د دې پوښتنې په اړه غور کوي چې، ایا له انسانانو پرته نور څاروي هم استدلال کولای شي او کنه.

د لغاتو رېښه پېژندنه او نورې اړونده کلیمې

په انګلیسي ژبه او نورو عصري اروپایی ژبو کې، "دلیل" او اړونده کلیمې، د هغو کلیمو استازیتوب کوي چې تل د لاتیني او کلاسیک یوناني اصطلاحاتو د فلسفي کارونې په مفهوم کې ژباړل شوې دي.

د دې عصري انګلیسي اصطلاح، اصلي یوناني اصطلاح " λόγος " ده چې د عقل یا (logos) په معنا ده. کلیمه د "وینا" یا "تشرېح" یا یو "مقدار" پیسو د راکړې ورکړې په معنا هم ده. ^[۱۰]
Logos د یوې فلسفې اصطلاح په توګه، په لاتیني کې د یو ناژبنیز مفهوم په توګه ratio (نسبت) ژباړل شوې ده. دا په اصل کې داسې ژباړه نه وه، چې یوازې د فلسفې لپاره کارول کېده، بلکې د پیسو د حساب په معنا د logos لپاره هم عامه ژباړه وه. ^[۱۱]
فرانسوي اصطلاح raison په مستقیمه توګه له لاتین نه اخیستل شوې ده، چې دا د انګلیسي اصطلاح "reason" مستقیمه رېښه ګڼل کېږي.

په انګلیسي ژبه کې د لویو لومړنیو فیلسوفانو د آثارو خپرېدل، لکه: فرانسیس بیکن، توماس هابس او جان لاک هم په پرله پسې توګه د لاتیني او فرانسوي ژبو اصطلاحات کارولي او د logos، raison او reason اصطلاحات د یو بل پر ځای کارولي دي. د reason د اصطلاح د human reason یا د انسان د استدلال په مفهوم کې د rationality یا عقلانیت سره یو ډول مفهوم لري او په فلسفي مفهوم کې د reason د کلیمي صفت په عمومي توګه rational یا عقلاني دی، نه reasoned یا reasonable . ځینې فیلسوفان، د بېلګې په توګه: توماس هابس هم د ratiocination کلیمه د reasoning لپاره د مترادف په توګه کارولې. ^[۱۲]

فلسفي تاریخچه

هغه وړاندیز چې استدلال انسان ته په طبیعت کې یو ځانګړی مقام ورکوي، تر شخړې لاندې دی چې د لوېدیځې فلسفې او وروسته د لوېدیځ عصري ساینس یوه مشخصه ځانګړتیا ګڼل کېږي چې پیل یې د کلاسیک یونان نه دی. فلسفه د دلیل پر مټ د ژوند د یوې تګلارې په توګه ګڼل کېږي او له بله اړخه، دلیل له پخوا راهیسې د فلسفې بحث له بنسټیزو موضوعاتو نه شمېرل کېږي. استدلال ډېری انعکاس کوونکی یا "ځان اصلاح کوونکی" ګڼل کېږي او د دلیل نیوکه په فلسفه کې یوه پر له پسې موضوع ګڼل کېږي. دا په بېلابېلو بڼو، بېلابېلو وختونو او د بېلابېلو مفکرینو له خوا د انسان د طبعیت په اړه تعریف شوې ده. ^[۱۳]

سرچینې

↑ Proudfoot, Michael (2010). The Routledge dictionary of philosophy. A. R. Lacey, A. R.. Lacey (4th ed.). London: Routledge. p. 341. ISBN 978-0-203-42846-7. OCLC 503050369. Reason: A general faculty common to all or nearly all humans...this faculty has seemed to be of two sorts, a faculty of intuition by which one 'sees' truths or abstract things ('essences' or universals, etc.), and a faculty of reasoning, i.e. passing from premises to a conclusion (discursive reason). The verb 'reason is confined to this latter sense, which is now anyway the commonest for the noun too
↑ Rescher, Nicholas (2005). The Oxford companion to philosophy. Ted Honderich (2nd ed.). Oxford: Oxford University Press. p. 791. ISBN 978-0-19-153265-8. OCLC 62563098. reason. The general human 'faculty' or capacity for truth-seeking and problem solving
↑ Mercier, Hugo; Sperber, Dan (2017). The Enigma of Reason. Cambridge, MA: Harvard University Press. p. 2. ISBN 9780674368309. OCLC 959650235. Enhanced with reason, cognition can secure better knowledge in all domains and adjust action to novel and ambitious goals, or so the story goes. [...] Understanding why only a few species have echolocation is easy. Understanding why only humans have reason is much more challenging. Compare: MacIntyre, Alasdair (1999). Dependent Rational Animals: Why Human Beings Need the Virtues. The Paul Carus Lectures. Vol. 20. Open Court Publishing. ISBN 9780812693973. OCLC 40632451. بياځلي په 2014-12-01. [...] the exercise of independent practical reasoning is one essential constituent to full human flourishing. It is not—as I have already insisted—that one cannot flourish at all, if unable to reason. Nonetheless not to be able to reason soundly at the level of practice is a grave disability.
↑
See, for example:
- Amoretti, Maria Cristina; Vassallo, Nicla, eds. (2013). Reason and Rationality. Philosophische Analyse / Philosophical Analysis. Vol. 48. Berlin: De Gruyter. doi:10.1515/9783110325867. ISBN 9783868381634. OCLC 807032616.
- Audi, Robert (2001). The Architecture of Reason: The Structure and Substance of Rationality. Oxford; New York: Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780195158427.001.0001. ISBN 0195141121. OCLC 44046914.
- Eze, Emmanuel Chukwudi (2008). On Reason: Rationality in a World of Cultural Conflict and Racism. Durham, NC: Duke University Press. doi:10.1215/9780822388777. ISBN 9780822341789. OCLC 180989486.
- Rescher, Nicholas (1988). Rationality: A Philosophical Inquiry into the Nature and the Rationale of Reason. Clarendon Library of Logic and Philosophy. Oxford; New York: Clarendon Press; Oxford University Press. ISBN 0198244355. OCLC 17954516.
↑ Hintikka, J. "Philosophy of logic". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc..
↑ "The Internet Classics Archive – Nicomachean Ethics by Aristotle, Book VI, Translated by W. D. Ross". classics.mit.edu. بياځلي په 25 May 2020.
↑ Michel Foucault, "What is Enlightenment?" in The Essential Foucault, eds. Paul Rabinow and Nikolas Rose, New York: The New Press, 2003, 43–57. See also Nikolas Kompridis, "The Idea of a New Beginning: A Romantic Source of Normativity and Freedom," in Philosophical Romanticism, New York: Routledge, 2006, 32–59; "So We Need Something Else for Reason to Mean", International Journal of Philosophical Studies 8: 3, 271–295.
↑ Merriam-Webster.com Merriam-Webster Dictionary definition of reason
↑ Rachels, James. The Elements of Moral Philosophy, 4th ed. McGraw Hill, 2002
↑ Liddell, Henry George; Scott, Robert, "logos", A Greek–English Lexicon. For etymology of English "logic" see any dictionary such as the Merriam Webster entry for logic.
↑ Lewis, Charlton; Short, Charles, "ratio", A Latin Dictionary
↑ See Merriam Webster "rational" and Merriam Webster "reasonable".
↑ Habermas, Jürgen (1990). The Philosophical Discourse of Modernity. Cambridge, MA: MIT Press.

[1] Proudfoot, Michael (2010). The Routledge dictionary of philosophy. A. R. Lacey, A. R.. Lacey (4th ed.). London: Routledge. p. 341. ISBN 978-0-203-42846-7. OCLC 503050369. Reason: A general faculty common to all or nearly all humans...this faculty has seemed to be of two sorts, a faculty of intuition by which one 'sees' truths or abstract things ('essences' or universals, etc.), and a faculty of reasoning, i.e. passing from premises to a conclusion (discursive reason). The verb 'reason is confined to this latter sense, which is now anyway the commonest for the noun too

[2] Rescher, Nicholas (2005). The Oxford companion to philosophy. Ted Honderich (2nd ed.). Oxford: Oxford University Press. p. 791. ISBN 978-0-19-153265-8. OCLC 62563098. reason. The general human 'faculty' or capacity for truth-seeking and problem solving

[3] Mercier, Hugo; Sperber, Dan (2017). The Enigma of Reason. Cambridge, MA: Harvard University Press. p. 2. ISBN 9780674368309. OCLC 959650235. Enhanced with reason, cognition can secure better knowledge in all domains and adjust action to novel and ambitious goals, or so the story goes. [...] Understanding why only a few species have echolocation is easy. Understanding why only humans have reason is much more challenging. Compare: MacIntyre, Alasdair (1999). Dependent Rational Animals: Why Human Beings Need the Virtues. The Paul Carus Lectures. Vol. 20. Open Court Publishing. ISBN 9780812693973. OCLC 40632451. بياځلي په 2014-12-01. [...] the exercise of independent practical reasoning is one essential constituent to full human flourishing. It is not—as I have already insisted—that one cannot flourish at all, if unable to reason. Nonetheless not to be able to reason soundly at the level of practice is a grave disability.

[4] See, for example:
Amoretti, Maria Cristina; Vassallo, Nicla, eds. (2013). Reason and Rationality. Philosophische Analyse / Philosophical Analysis. Vol. 48. Berlin: De Gruyter. doi:10.1515/9783110325867. ISBN 9783868381634. OCLC 807032616.

Audi, Robert (2001). The Architecture of Reason: The Structure and Substance of Rationality. Oxford; New York: Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780195158427.001.0001. ISBN 0195141121. OCLC 44046914.

Eze, Emmanuel Chukwudi (2008). On Reason: Rationality in a World of Cultural Conflict and Racism. Durham, NC: Duke University Press. doi:10.1215/9780822388777. ISBN 9780822341789. OCLC 180989486.

Rescher, Nicholas (1988). Rationality: A Philosophical Inquiry into the Nature and the Rationale of Reason. Clarendon Library of Logic and Philosophy. Oxford; New York: Clarendon Press; Oxford University Press. ISBN 0198244355. OCLC 17954516.

[5] Amoretti, Maria Cristina; Vassallo, Nicla, eds. (2013). Reason and Rationality. Philosophische Analyse / Philosophical Analysis. Vol. 48. Berlin: De Gruyter. doi:10.1515/9783110325867. ISBN 9783868381634. OCLC 807032616.

[6] Audi, Robert (2001). The Architecture of Reason: The Structure and Substance of Rationality. Oxford; New York: Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780195158427.001.0001. ISBN 0195141121. OCLC 44046914.

[7] Eze, Emmanuel Chukwudi (2008). On Reason: Rationality in a World of Cultural Conflict and Racism. Durham, NC: Duke University Press. doi:10.1215/9780822388777. ISBN 9780822341789. OCLC 180989486.

[8] Rescher, Nicholas (1988). Rationality: A Philosophical Inquiry into the Nature and the Rationale of Reason. Clarendon Library of Logic and Philosophy. Oxford; New York: Clarendon Press; Oxford University Press. ISBN 0198244355. OCLC 17954516.

[5] Hintikka, J. "Philosophy of logic". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc..

[6] "The Internet Classics Archive – Nicomachean Ethics by Aristotle, Book VI, Translated by W. D. Ross". classics.mit.edu. بياځلي په 25 May 2020.

[7] Michel Foucault, "What is Enlightenment?" in The Essential Foucault, eds. Paul Rabinow and Nikolas Rose, New York: The New Press, 2003, 43–57. See also Nikolas Kompridis, "The Idea of a New Beginning: A Romantic Source of Normativity and Freedom," in Philosophical Romanticism, New York: Routledge, 2006, 32–59; "So We Need Something Else for Reason to Mean", International Journal of Philosophical Studies 8: 3, 271–295.

[mw-8] Merriam-Webster.com Merriam-Webster Dictionary definition of reason

[9] Rachels, James. The Elements of Moral Philosophy, 4th ed. McGraw Hill, 2002

[10] Liddell, Henry George; Scott, Robert, "logos", A Greek–English Lexicon. For etymology of English "logic" see any dictionary such as the Merriam Webster entry for logic.

[11] Lewis, Charlton; Short, Charles, "ratio", A Latin Dictionary

[12] See Merriam Webster "rational" and Merriam Webster "reasonable".

[Jürgen_Habermas_1990-13] Habermas, Jürgen (1990). The Philosophical Discourse of Modernity. Cambridge, MA: MIT Press.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]