جنګ
»نیابتی جګړه« یا له یرغل او اشغال سره مبارزه؟
چهارشنبه ۲۷ حوت ۱۳۹۳ - ډاکتر رنګین دادفر سپنتا
په دې ورځو کې کله چې ورځپاڼو ته نظر واچول شی او یا هم د ګردی مېز د یو شمېر ګډونوالو ویناوو ته غوږ کېښودل شی، یوه کلمه په کې ډېره کارول کیږی: «نیابتی جګړه»! ددې کلمې کارونکی په ښکاره او یاهم په شرمناکه توګه ورڅخه ګټه پورته کوی. ستونزه ورڅخه په ګټې اخیستو کې نه ده. ستونزه په دې کې ده چې په افغانستان کې د کومو موخو تحقق لپاره ورڅخه ګټه پورته کیږی. د افغانستان په وروستیو سیاسی خبرواترو کې د «نیابتی جګړې» کلمه زموږ په سیمه کې دوه سیاسی شخصیتونه کاری. یو هم ولسمشر محمد اشرف غنی دی چې له دې کلمې څخه یې په څو موردو کې، په ځانګړې توګه په کتماندو کې د سارک هېوادونو د مشرانو په کنفرانس او په دې وروستیو کې د ملی شورا د نوی کاری کال پرانیستو مراسمو کې ورڅخه ګټه پورته کړې ده. بل هم د پاکستان د پخوانی پوځی حکومت مشر پروېزمشرف دی، چې له ګاردین ورځپانې سره یې په خپلو مرکو کې، د افغانستان خلک په دوو برخو ووېشل: د پاکستان پلوی پښتون قوم او د هند پلوی غیرپښتانه قومونه. هغه زیاته کړه، چې موږ د افغانستان طالبانوته په پاکستان پورې د تړلو جنګیالیو په توګه له هند سره په «نیابتی جګړې» کې روزنه ورکړه او په وسلو مو سمبال کړل. (د نړیوالو حقونو له نظره ددغه اعتراف جرمی بحث یوې خواته پرېږدو) پخوا او له دغو څرګندونو وروسته یو شمېر سیاستوالو او بهرنیو ورځپاڼه لیکونکو له دې کلمې څخه ګټه پورته کړې وه. له بده مرغه چې طالب پلوه رسنۍ او د هغوی قربانیانو ته نږدې رسنۍ هم، په هر دلیل چې وی، ددې کلمې کارولو ته لیوالتیا ښیی. دردناکه خو دا ده، چې زموږ په هېواد کې له دې کلمې څخه په غیرمسولانه ګټې اخیستو کې څو ستونزې راپورته کیږی: د دوست او دوښمن سرحدونه ګډوډیږی، د نوییمې میلادی لسیزې له لومړۍ نیمایی څخه تراوسه پورې د پاکستان یرغل پر وړاندې د افغانستان د خلکو مقاومت، د «نیابتی جګړې» کلمې په ګټې اخیستو سره تر پوښتنې لاندې راځی. د پاکستان یرغل پر وړاندې د افغانستان د ازادۍ جګړه د هند او پاکستان ترمنځ په استخباراتی جګړې بدلیږی، د افغانستان امنیتی او اردو ځواکونه چې د طالبانو پر وړاندې چې په پاکستان پورې اړوند دی په هند پورې تړلی بلل کیږی او په پای کې په دغه ډول بحث کې واقعیتونه برعکس ښودل کیږی او هم د «نیابتی جګړې» مفهوم ګډوډیږی. زه دلته څو واقعیتونو ته اشاره کول اړینه بولم:
۱٫ پاکستان په ډېرو مواردو کې ادعا کړې چې «هند په افغانستان کې څوارلس جرال قونسلې لری.» دغه ادعا دروغ، بېځایه او د خندا وړ ده. هند له پاکستان او ایران سره برابر په افغانستان کې څلور قونسلکرۍ لری. او دغه قونسلګرۍ له نوی دوران وړاندې یانې له ۲۰۰۲ کال وروسته په افغانستان کې جوړې شوی دی. اوس نو که چېرې د «ایایسای» جنرالان غواړی د افغانستان له حکومت څځه غوښتنه وکړی، چې دغه قونسلګرۍ وتړی، د هغوی خپل کار دی، خو د هېواد خپلواکی غوښتونکی هېڅ کله هم دغه هېواد ته حق نه ورکوی، چې د افغانستان پر بهرنی سیاست کنټرول خپل کړی او په افغانستان کې د بهرنیو نمایندهګیو د تعطیلولو لامل شی.
۲٫ بله ادعا داده چې هند « په کونړ کې د « تحریک طالبان پاکستان» له ځواکونو سره مرسته کوی او د افغانستان پخوانی حکومت د هند په مرسته دغو ځواکونو ته خوندی ځایونه او زورنه ورکوله. دغه ادعا هم دروغ او بېځایه ده. د کونړ سیمې د ۲۰۱۴ کال تر نیمایی پورې د افغان حکومت تر کنټرول لاندې نه وې. د امریکا متحده ایالتونو ځواکونو په دې سیمه کې له شپېتو زیاتې وړې او سترې اډې درلودې. نه هند او نه هم افغانستان، ان که چېرې غوښتی یې وی، په دې سیمو کې یې چاته خوندی ځایونه او روزنه نه شوه ورکولی.
۳٫ «هند د افغانستان له لارې د بلوچستان له بېلتونغوښتونکی غورځنګ سره مرسته کوی.» د پاکستان دغه ادعا هم واقعیت نه لری. واقعیت خبره دا ده، چې په ۲۰۰۶ کال کې د بلوڅو د ملی مشر نواب اکبر بوګتی له شهادت وروسته، د هغه د کورنۍ غړو او قوم په افغانستان کې پناه واخیسته او د افغانستان د وخت حکومت هم د ملګروملتونو سازمان د کډوالو چارو دفتر او په کابل کې د پاکستان سفیر ته په اطلاع ورکولو سره، ملکی، ښځو او ماشومانو کډوالو ته پناه ورکړه. یو بل دلیل چې پاکستان یې په دې برخه کې وړاندې کوی، دا دی چې «د اکبر بوګتی لمسی د کابل له هوایی ډګر څخه د افغانستان پاسپورټ په درلودو سره هېواد خوشې کړی او هند ته تللی دی.» لومړی خو دا ادعا دروغ ده. دویم که چېرې داسې هم وی، له هېڅ کوم نړیوال قانون سره نه یوازې دا چې په ټکر کې نه دی، بلکې دا د پناه ورکونکی هېواد ژمنه ده چې د په ژنیو کې د پناه اخیستونکو د ۱۹۵۱ کنوانیسون پر اساس پناه اخیستونکی ته د ګرځېدو قانونی زمینه برابروی. پاکستان تر اوسه پورې ددې په اړه چې «بلوڅ بېلتون غوښتونکی» د افغانستان له خاورې څخه د هغه هېواد پر وړاندې په پوځی برید لاس پورې کړی او یا هم دا چې په افغانستان کې روزنه وینی، کره اطلاع نه ده وړاندې کړې. ان که چېرې دا ادعا سمه هم وی، چې هند له بېلتون غوښتونکو بلوڅانو سره مرسته کوی، بیا هم د جګړې ډګر افغانستان نه دی. پاکستان ولې په کشمیر یا په کوم بل ځای کې د هند پر وړاندې نه جنګیږی، چې راځی زموږ د ښوونځی ډله ډله ماشومان وژنی؟
۴٫ پاکستان غواړی چې افغانستان له هند سره خپلې اړیکې کمې کړی. هند هر کال ۱۵۰۰ زدهکړه ییز بورسونه افغانستان ته برابروی او له دې سربېره سلګونه افغان ځوانان په هند کې حرفه یی او کسبی زدهکړې ترلاسه کوی. افغانستان دغو تحصیلی بورسونو ته اړتیا لری. همدا اوس د هند سلګونه تنه فارغالتحصیل کړی د افغان حکومت په بېلا بېلو برخو کې کار کوی. ایا دا د افغانستان په ګټه ده چې هند ته د زموږ د ځوانانو له لېږلو څخه ډډه وکړی؟
۵٫ هند د افغانستان لپاره کابل ته له شمال څخه د برېښنا لېږد کرښه احداث کړې ده. د پاکستان په مشرۍ طالب تروریستان د برېښنا دغو ستنو ته چاودنه ورکوی. دغه امر له نیابتی جګړې سره څه تړاو لری؟
۶٫ هند د افغانستان لپاره د دلارام- زرنج لاره احداث کړې ده. ددې لارې په احداث کېدو سره له یوې خوا زموږ یو محرومه ولایت نیمروز له انزوا څخه بهر شو او له بلې خوا له ایران سره او د ایران له لارې له نړۍ سره د بندر یوه لاره پرانیستل شوه. نه پوهېږم چې ددې لارې له درکه پاکستان ته کوم امنیتی ګواښ پېښیږی، چې ددې لارې په هر کیلومتر کې باید یو افغان یا هندی د پاکستان استخباراتی دستګاه په لاس ووژل شی.
۷٫ هند په هرات کې د سلما بند رغاولو پروژه پیل کړه. ددغه بند رغاول پاکستان ته کوم بالقوه او یا بالفعله ګواښ پېښوی، چې پاکستان ددغه بند چاودولو لپاره لسګونه طالبان په وسلو سمبال او وهڅول؟
۸٫ د افغانستان ملی شورا په یوې نامناسبه ودانۍ کې خپلې غونډې کوی. د هند جمهوریت د افغانستان ملی شورا لپاره مناسب ځای جوړوی. پاکستان د هند دغه کار د ځان پر وړاندې ګواښ بولی، څنګه کولی شو پاکستان پوه کړو چې د ملی شورا لپاره د ودانۍ جوړول د هغه هېواد لپاره هېڅ ډول ګواښ نه رامنځ ته کوی.
۹٫ د افغانستان د بهرنیو چارو زارت په دننه کې د «ستور ماڼۍ» تاریخی ځای د له منځه تلو په حال کې دی. هند د افغان حکومت د غوښتنې پر اساس چمتو شو، چې ددې ماڼۍ لګښت پر غاړه واخلی. دا چې د یوه تاریخی ځای رغاول څنګه کولی شی د پاکستان ملی امنیت وګواښوی، درک یې ناشونی دی.
۱۰٫ افغانستان یو کرنیز هېواد دی. اوس هم زموږ په هېواد کې په دودیزه او غیرعلمی تګلارو سره کرنه ترسره کیږی. په کومو ځایونو کې چې په پرمختللی ډول کرنه وشی، بیا هم د چاپیریال ساتنې زدهکړې کموالی له کبله، له ځمکې او باغونو همدارنګه له اوبو څخه د ګټې اخیستو څرنګوالی تل پاتې نه وی. هند په کندهار کې د افغانستان لپاره د کرنې یو پوهنتون جوړوی. نه پوهېږم چې کرنیز فارمونه څنګه د پاکستان ملی امنیت لپاره ګواښ رامنځ ته کوی؟
۱۱٫ پاکستان له افغانستان سره د سوداګرۍ او ترانزیت تړون لاسلیک کړ. نه یوازې دا چې ددغه تړون مفادعملی نه شول، بلکې افغانستان ډېر وخت په وچه کې د راګیر هېوادونو د حقونو کنوانسیون او د دوه اړخیزو هوکړو خلاف، د پاکستان په اقتصادی کلابندی کې دی او په همدې دلیل هر کال افغانستان ته ملیونونه ډالره زیان رسیږی.
۱۲٫ پاکستان له افغانستان سره ژمنه کړې وه، چې د جلالاباد- تورخم لارې ته پراختیا ورکوی. داژمنه هېڅ کله هم عملی نه شوه.
۱۳٫ پاکستان له افغانستان سره ژمنه کړې وه، چې د اورګاډی لاره به تر چمن او له هغه ځایه تر کندهار پورې تمدید کړی. دا ژمنه هم هېڅ کله عملی نه شوه.
۱۴٫ په ایایسای پورې تړلې تروریستی ډلې لښکر طیبې، دوه ځلې د هند پر سفارت او څو ځلې د هند په قونسلګریو او مېلمستونونو چې په کې عادی هندی کارکونکی اوسیدل بریدونه وکړل. په دغو ځانمرګو بریدونو کې څو تنه هندی دیپلوماتان او کارکونکی، همدارنګه د افغانستان ډېری وګړی ووژل او ټپی شول، د افغانستان خلکو ته ستر مالی زیانونه واوښتل. خو له نېکه مرغه په افغانستان کې د د پاکستان پرهېڅ کوم بنسټ برید ونه شو.
۱۵٫ پاکستان په ۲۰۱۱ کال په یوه لیدنه کې چې په کې د افغانستان د وخت ولسمشر حامد کرزی، د بهرنیو چارو وزیر زلمی رسول، د ملی امنیت سلاکار ډاکتر رنګین دادفر سپنتا، په پاکستان کې د افغانستان سفیر عمر داوودزی او د پاکستان له لوری لومړی وزیر یوسف رضا ګیلانی، د بهرنیو چارو وزیرې حنا ربانی کهر، لوی درستیز جنرال اشفاق کیانی او د ایایسای مشر جنرال شجاع پاشا حضور درلود ژمنه وکړه، چې د طالبانو له مشر ملا عمر سره به د سولې په اړه د افغانستان لیک هغه ته ولېږدوی او د درې اونیو په ترڅ کې به د افغانستان لپاره د ملاعمر ځواب ترلاسه کړی. له هغه وخت څخه تر اوسه پورې شاوخوا پنځه کاله تیریږی، پاکستان هېڅ کله هم په خپله ژمنه وفا ونه کړه.
۱۶٫ پاکستان د افغانستان لیک ته د ځواب ویلو پر ځای، د افغانستان سیاسی مشران یو پر بل پسې ترور کړل.
۱۷٫ د پاکستان ملکی مشرانو او د پوځ مشر د تېر کال په جون میاشت کې له ما سره (کله چې د ملی امنیت سلاکار دنده مې پر غاړه درلوده) ژمنه وکړه، چې په وزیرستان کې د حقانی شبکې پر وړاندې عملیات ترسره کړی، ان پاکستان ته زما له سفر یوه ورځ وروسته، د پاکستان د پوځ ویاند اعلان وکړ، چې په وزیرستان کې د حقانی شبکه هم ددغه هېواد د پوځی عملیاتو له موخو څخه ده. واقعیت دا دی، چې د پاکستان استخباراتو له دې سره په ورته وخت کې چې له افغان پلاوی سره یې خبرې کولې، د حقانی کورنۍ او ددې شبکې پیاوړی قومندانان د یوې مودې لپاره له سیمې څخه خوندی ځایونو ته ولېږدول.
۱۸٫ دا چې زه اوس د ملی امنیت اطلاعاتو ته لاسرسی نه لرم نه شم کولی، د نویو اطلاعاتو په اړه څه ووایم. خو د افغانستان ملی امنیت کره اسناد په لاس کې لری، چې پر بنسټ یې د پاکستان استخبارات د طالبانو یو شمېر مشخصو کسانو ته ډېرې پیسې ورکوی او دغه کار دومره په بې پروایۍ سره ترسره کیږی، چې کله هم ان د چک صادرولو له لارې پیسې ورکوی. (زه د ډېرو نورو شیانو په اړه هم پوهېږم، چې د یو شمېر کسانو په خطر کې د نه اچولو لپاره دلته د هغوی له نوم اخیستو څخه ډډه کوم. د بمونو جوړولو فابریکې، د چاودېدونکو توکو تولید، روزن ځایونه، تړلی کسان او … البته د ځینو امنیت په برخه کې زما اندېښنه یوازې د پاکستان له استخباراتو څخه نه ده.)
۱۹٫ پاکستان اوس هم د طالبانو مخه زموږ خلکو ته متوجه کوی، زموږ ښځې او نارینه وژنی، زموږ ښوونځی او روغتونونه ویجاړوی، زموږ سرکونه او پلونه ورانوی، لشکر طیبه ډله په افغانستان کې تروریستی کړنې ترسره کوی. د افغانستان د ملی امنیت او نور دولتی ارګانونه له پاکستانی چارواکو سره د حقانی شبکې د غړو او د طالبانو غږیزې مکالمې لری، چې په ډېرو مواردو کې حقانی شبکې ته لارښوونه شوې، چې څنګه عملیات ترسره کړی او کوم کسان باید ووژنی. په څو مواردو کې ان ویل شوی، چې که تاسو په یوازې توګه نه شئ کولی پلانی شخصیت ترور کړئ، له لښکر طیبې څخه مرسته وغواړئ. دا چاره تر دې حده هم مخکې وړل شوې ده، چې ان امر ورکول کیږی، چې د افغان جهادی او سیاسی شخصیتونو د کورنۍ غړی ووژنئ. هېڅ کومه نښانه او دلیل نه شته، چې فکر وشی د افغانستان پر وړاندې د پاکستان دغه پنځه ویشت کلنه خونړۍ جګړه دې پای ولری. په پورته برخه کې هڅه وشوه، چې څرګنده کړم د هند جمهوریت سره زموږ اړیکه د دوو دوست هېوادونو په چوکاټ کې اړیکه ده. لکه له ترکیې هېواد سره زموږ اړیکه او له دې څخه بل څه نه. خو د روانې جګړې په اړه باید ووایم چې په افغانستان کې دوه ډوله جګړه شته: یو هم د افغانستان خلک دی، چې په استازیتوب یې د امریکایی ځواکونو په ګډون او همکارۍ (پخوا ناټو او د ایساف غړی هېوادونه) افغان پوځ او امنیتی ځواکونه جګړه کوی، او بل هم ایایسای، طالبان او القاعده چې د پاکستان په استازیتوب او امر یو له بل سره په جګړه کې ښکېل دی. واقعیت دا دی چې افغان ځواکونه او متحدین یې له خپلواکۍ او د هېواد له ځمکنۍ بشپړتیا او قانونی نظام څخه د ساتلو لپاره د پاکستان یرغل پر وړاندې د افغانستان له خاورې څخه دفاع کوی. بلخوا، متجاوز او جګړه زېږونکی لوری دی. په افغانستان کې «نیابتی جګړه» روانه، نه ده. په نیابتی جګړې باور یوازې کولی شی د «ایایسای» له ذهن څخه سرچینه واخلی. د ۲۰۱۳ کال د جولای په لومړۍ نېټه د پاکستان د بهرنی سیاست او د ملی امنیت له سلاکار سرتاج عزیز سره په لیدنه کې حامد کرزی وویل: «هندوستان او له هندوستان سره زموږ له اړیکې څخه ستاسو تعریف هم یوه هغه مسله ده، چې باید پرې تمرکز وشی. تاسو کولی شئ په افغانستان کې ستراتیژیک ژوروالی ولرئ. خو د دوستۍ او همکارۍ له لارې نه د غصې او زور له لارې. له هند سره د افغانستان له اړیکې څخه ستاسو اخیسته سمه نه ده. تاسو فکر کوئ، چې هند د افغانستان له خاورې څخه ستاسې پر وړاندې ګټه پورته کوی. دا یو ناسم باور دی. ستاسو پر وړاندې د هند په سیاست کې بدلون راغلی دی. بوګتی له موږ څخه مرسته وغوښته خو ما ځواب ورنه کړ. افغانستان تاسو ته هر ډول ضمانت درکوی، چې له افغانستان څخه به تاسو ته ګواښ پېښ نه شی. هند چمتو دی له تاسو سره خبرې وکړی. ان له هند سره زموږ د اړیکو په اړه ستاسو د اندېښنو په تړاو. هیله کیږی له افغانستان سره اړیکې ته په هغه سترګه مهګورئ، په کومه سترګه چې له هند سره خپلو ستونزو ته پرې ګورئ.»
۲۰٫ «نیابتی جګړه» څه ته وایی؟ دې کلمې له دویمې نړیوالې جګړې وروسته په سیاسی ادبیاتو او د جګړې او سولې په څېړنو کې پراخه کارونه پیدا کړه. د امریکا متحده ایالتونو په مشرۍ د ناټو او د پخوانی شوروی په مشرۍ د وارسا تړون ترمنځ د اټومی تعادل په ټینګېدو سره، ددغو دوو سازمانونو ترمنځ د هر ډول مخامخ تقابل په پایله کې د رامنځ ته کېدونکی دروند لګښت له امله، ددغو دوو سازمانونو ترمنځ سیالۍ د هغه وخت د درېیمې نړۍ په ساحو کې متمرکزې شوې. له هغو ډلو څخه په ملاتړ چې لورو ورسره ایډیولوژیک تړاو درلود، د جګړو پراخېدو ته لمن وهله، خو یو له بل سره یې له مخامخ کېدو څخه ډډه کوله. په همدې حال کې له دواړو خواوو څخه جبهې ګرمې ساتل کېدې. په بله وینا، کپیتالیزم او د شوروی کمونیزم ایډیولوژۍ د درېیم لوری د ورانولو په لګښت د خپلې ایډیولوژۍ تسلط په لټه کې وو. دغه لاسوهنې یا خو د تسلیحاتو، مالی او لوژیستکی مرستو لېږلو له لارې او یا دا چې په مخامخ لاسوهنې سره ترسره کېدې. له شوروی سره د افغانستان جګړه یا له ویتنام سره د امریکا جګړه او همدارنګه په نیکاراګوای کې د انقلاب ضد پاڅون او یا هم په چیلی کې پرسالودر آلینده کودتا، په افریقا کې د انګولا جګړه او دې ته ورته نورې جګړې، د نیابتی جګړو پېژندل شوې بېلګې دی.
۲۱٫ او په پای کې: هند ناهیلهکونکی فرهنګ لری. ددغو خلکو بېسارې هوساینه، له تضاده ډکه دموکراسی، تناقض او تسامح یې، پرمختللی او دودیز ژوند، په بېلا بېلو دینی باورونو سره ژوند کول او دې ته ورته ډېرو نور څه، دغه هېواد یو استثنایی هېواد جوړ کړی دی. زه شخصا دغه فرهنګ ته درناوی لرم. خو که ریښتیا ووایم، په بهرنی سیاست کې ددغه هېواد له بېحرکتۍ او ناتوانۍ څخه هېڅ کله هم خوښ او راضی نه یم. نن چې د یوه ملی کس په توګه لیکم، اړینه ده چې په ډاګه ووایم چې نه شم کولی په دې تړاو له هندی سیاستوالو سره د خپل ژور نظر توپیر پټ کړم. کله چې موږ د خپلو تسلیحاتی اړتیاوو نوملړ هندی چارواکو ته وړاندې کړ، چې له نوېډیلی څخه ځواب راغی زموږ د حکومت وخت پای ته ورسېده. کله چې زه د ستراتیژیک تړون لاسلیک وړاندیز لپاره هند ته لاړم، حامد کرزی چې هند یې ډېر ښه پیژانده او په ورته وخت کې چې له دغه وړاندیز څخه یې ملاتړ کاوه، له ما څخه پوښتنه وکړه: «فکر کوې چې هندیان به دغه وړاندیز ومنی…؟» خو ما ددغه تړون پر لاسلیک کولو ټینګار وکړ. وخت وغځېده، تر هغو چې هندیان ددغه تړون لاسلیک کولو ته چمتو شول. کله چې د بهرنیو چارو وزارت سیاسی معین جایدلودین له هند سره د ګډ دفاعی تړون لاسلیک کولو خبره مطرح کړه ما او هغه د چوکاټ او محتوا پر سر له بحث او هوکړې وروسته، دا ایډیا د وخت له ولسمشر سره شریکه کړه. بیاهم ولسمشر وو چې زموږ وړاندیز یې ومانه، ځکه چې هغه پوهېده هندی سیاستوال به له دغه وړاندیز څخه اندېښمن شی او واقعیت هم همداسې وو. موږ ګډ دفاعی تړون ته د رسېدو لپاره د مقدمې په توګه د خپلو تسلیحاتی اړتیاوو نوملړ هند ته وړی و. دغه واقعیتونه مې دلته په دې خاطر راوړل، چې خلک پوه شی چې زموږ په هېواد کې «نیابتی جګړه» نه ده روانه. نه هند او نه هم نور هېوادونه چمتو وو، چې زموږ له امنیت سره د مرستې لپاره ستر ګواښونه ومنی او دا یو ښه کار هم دی. موږ باید زده کړو چې څنګه کولی شو له اوسنیو ممکنه همکاریو څخه د خپل هېواد دفاع لپاره ګټه پورته کړو. زموږ خلک باید پوه شی، چې زموږ هېواد د پاکستان تر مخامخ یرغل لاندې دی، زموږ خلک باید پوه شی چې د پاکستان پروړاندې زموږ اصلی متحد امریکا، دوه مخی سیاست مخ ته وړی، زموږ خلک باید پوه شی چې د نولسمې پېړۍ د استعمار پخوانۍ او اوسنۍ نسخې زموږ پرسر مصیبت راوړونکې دی. زموږ خلک باید یو ځل بیا پوه شی، چې ستر قدرتونه د دموکراسۍ، بشری حقونو او د ښاریانو حقونو په څېر د ارزښتونو تحقق په لټه کې نه دی؛ هغه څه چې ننسبا په افغانستان کې د خطرناکه نسخې په اجرا کېدو سره تحقق پیدا کوی، تر بل ډول شرایطو لاندې د پخوانیو وختونو دوام دی. زموږ خلک باید پوه شی چې هند زموږ دوست دی او باید دې دوستۍ ته درناوی وشی، خو هند له دې څخه ډېر احتیاط کوی چې که له موږ څخه په ملاتړ کې مخکې لاړ شی، د ځان لپاره لاډېر سرخوږی جوړ نه کړی او هند هم د افغانستان او هم د بل هر هېواد په څېر خپل لومړیتوبونه لری. ان که چېرې په افغانستان کې د هند حضور او فعاله همکارۍ ته هیله هم وشی، دغه هېواد یې په لټه کې نه دی او موږ نه باید تېروتنه وکړو.
وروستۍ خبره:
موږ د برابرۍ، ښه ګاونډیټوب او یو د بل په چارو کې د نه لاسوهنې اصولو په تړاو د ملی ګټو پر بنسټ د نړۍ له ټولو هېوادونو په ځانګړې توګه له پاکستان سره دوستۍ او ګډ اقدام ته اړتیا لرو. دا نه باید هېر کړو، چې زموږ هستی زموږ په خپلواکۍ او ازادۍ سره مانا ورکوی. او ازادۍ او خپلواکۍ د نورو هېوادونو له همکارۍ او ګډ اقدام سره په ټکر کې نه ده. پوهېږو چې د تاریخ په اوږدو کې ډېر خلک نابود شوی دی. خپلواکۍ ته باید د ملتونو د وجودی ارزښت په توګه درناوی وشی او دغه حقیقت د «نړیوال کېدو» او اقتصادی او فرهنګی اړوندېدو په پیر کې لکه څنګه چې ځینې فکر کوی، بدلون نه دی کړی. د نړیوالو حقونو اصلی ارکان اوس هم د ملی دولتونو له شتون څخه رامنځ ته کیږی او دغه ملی دولتونه د متقابلو اړوندېدو له درلودو سربېره، خپلواکۍ او ملی حاکمیت ته اړتیا لری او کولی شو د خپلو خلکو پر بېساری توان تکیه کولو سره له خپلواکۍ څخه ساتنه وکړو.
هر افغان باسيواد بايد بخواند
)در مجموع ( خاصتا در افغانستان جنګ،
از پيدايش با با ادم عليه والسلام تا امروز جنګ ادامه دارد و هر انديشمند ، تاريخ نويس وفيلسوف براي جنګ تعريف خود را دارد من هم درينجا در پهلوي تعريف ديګر نويسنده ها تعريف خود را نيز در ان به شما مي نويسم .
جنګ يعني قدرت سياسي را بدست اوردن است
جنګ مقابله مسلحانه است بين دو کشور روي منافع کشور شان
جنګ ادامه سياست است
خشونت هاي سازمان يافته باعث جنګ مي شود
به کار بردن حد اعلي خشونت عليه کشور ديګر به خاطر منافع ملي جنګ است
جنګ عبارت است از استعمال وبه کارګيري دقيق ودرست وبه موقع قوواي مسلح کشور است
زمان که هنر سياست در مذاکرات ناکام شد بهترين ګزينه جنګ است،
جنګ جمهوريت را بوجود مي اورد وجمهوريت جنګ را
تحميل اراده خود بالاي دشمن جنګ است
تعريف اين جتنب : قبول نه کردن نظريات طرف مقابل ، ضديت با افکار ونظرات جانب مقابل ،رد نظريات خودمان از طرف مقابل ويا عليه منافع خودمان کسې ديګري مداخله کند يګانه را حل جنګ است ، به همه حال شايد بيش از 100 تعريف براي جنګ بنويسم ولي با مثالهاي فوق از تعريف جنګ اکتفا مي کنم .
جنګ هاي خونين در سالهاي 1900 تا سالهاي 1945 به شمول جنګ دوم جهاني به وقوع پيوسته که به 100 ها مليون انسان را به کام مرګ حواله نموده است و تمام جنګ ها بالاي ( انسانها يعني سربازان در قدم اول – مردمان عادي – وبالاي اقتصاد کشور ها اثرات بسيار منفي به جا مي ګذارند.
جنګ ها از نظر شکل: -
جنګ هاي معمولي :
1 – براي ازبين بردن دشمنان حکومت ها ودولت ها
2 – به خاطر ازبين بردن تروريست هاي مذهبي والقاعده
3 – قدرت محاربوي دشمن را ضعيف ويا به کلي ازبين بردن است
4 – سلاح هاي کمياوي – بيولوژيکي وباکتر لوژيکي دشمن را از بين بردن
جنګ هاي غير معمولي :
1- بيدون شرط بايد دشمن تسليم شود
2– درين جنګ ها دشمن شکست خورده بايد خلع شلاح شود
جنګ ذروي :
اګر دو شکل اولي کارا واقع نه شد درين جنګ سلاح اتومي استعمال مي شود تا دولت ويا کشور مورد نظر مجبور به تسليمي اراده دولت که داراي سلاح هستوي است شود .
برعلاوه اشکال متذکره اين نوع جنګ ها نيز در تاريخ به وقوع پيوسته است
1 – جنګ ها به اساس اهداف :
عادلانه
غير عادلانه
2 – به اساس مقياس جغرافيايي:
جنګ هاي محلي
جنګ منطقه يي
جنګ فرامنطقه يي
جنګ جهاني ( عمومي )
3 – به اسا تاکتيک هاي جنګي :
منظم ( کلاسيک )
نامنظم ( چريکي )
4 – در سطح جغرافياي :
جنګ هاي دريايي
جنګ هاي زميني وهوايي
5 – به اساس قلمرو :
جنګ هاي داخلي
جنګ هاي خارجي
6 – جنګ به اساس استعمال تخنيک محاربوي :
جنګ هاي هستوي
جنګ هاي غير هستوي
علل وانګيزه جنګ ها کدام چيز ها مي باشند :
1 – عشق به مقام وچوکي ، در افغانستان
2 – سود جويي در افغانستان
3 – قدرت طلبي در افغانستان
4 – خود نمايي در افغانستان
5 – قوم پرستي در افغانستان
6 – سمت پرستي در افغانستان
7 – ايديالوژيي پرستي درافغانستان
9 – مذهب پرستي در افغانستان
10 - خودکش وبيګانه پرستي در افغانستان
به اساس اين تقسيمات حال توجه کنيد که جنګ هاي 32 ساله افغانستان را ايمانا وجداناا به برسي بګيرين وخوب توجه کنيد که چرا مردم افغانستان تا حال به خواب خرګوش رفتن وچي وقت بيدار مي شوند که ما چرا وبراي چې وبه خاطر کي ها مي جنګيم .
در سالهاي قبل از 1357 در افغانستان جنګ ونزاع وجود نه داشت ولي در جهان جنګ هاي به خاطر قدرت طلبي ها ويا جنګ هاي استعماري به خاطر اشغال ويا استعماري ويا استسمار مردمان در سرتاسر کره زمين وجود داشت امپرياليزم غرب هميشه به خاطر منافع ازمندانه و ددمنشانه خويش در پي اشغال وبه غل وزنجيرکشاندن مردمان در سرتاسر کره زمين بودن به ګونه مثال در خاک ( ارجنتاين ، فاکلند ) را اشعال نمود –– خميني را به قدرت رساند – جنګ عراق را با ايران شروع کرد - عراق را اشغال نمود – در افغانستان امپرياليزم با تمام ياوه سرايي هايش اخوان افغانستان را در زير بال ضياوالحق تحت نام اسلام در خطر است تشويق وبا انواع کمکهاي مادي وتربيتي انها را عليه انقلاب افغانستان تحريک وانقلاب را با شکست مواجه ساخت تا اينکه بنا به خواست جزب ديموکراتيک خلک افغانستان قواي سرخ اتحاد شوروي تحت نام کمکهاي انتر ناسيونالستي به افغانستان تحت رهبري ببرک کارمل وچهار عضو فعال بيروي سياسي بخش خلقي ها ، (وطنجار – سيدمحمد ګلاب زوي – اسدالله سروري – و شيرجان مزدور يار )، به افغانستان براي دفع تجاوز از خارج و ترقي وتمدن افغانستان عملا وارد افغانستان شدن وعملا جنګ سرد بين ( پيمان وارسا و پيمان نظامي اتلانتيک شمالي ناتو ) به شدت شروع شد ، حتي ببرک کارمل در انزمان اعلان نمود که قووتهاي اتحاد شوروي مرحله وار از افغانستان خارج مي شوند به شرط که تضمين عدم تجاوز از پاکستان وناتو داده شود اما به هيچ وجه امپرياليزم نمي خواست اين کار شود زيرا امريکا از روسها انتقام ويتنام را مي ګرفت ، مثل که امروز روسيه از غرب انتقام روسها را مي ګيرد وغرب از افغانستان فرار مي کند ، هدف من اين است که مردم بفهمند که غرب زمان که با دشمال ټلواله قرارداد اشغال افغانستان را امضا مي کند وبا قوواي امريکا و انګريز افغانستان را اشغال مي نمايند وبعدا از شوراي امنيت ملل متحد فرمان مشروعيت قووت هاي خويش را در افغانستان قانوني مي سازد چرا يک افغان نمي ګويد که اسلام در خطر است و امريکا با ديګر غربيها افغانستان را اشغال نموده است ؟؟ وهمه مجاهدين با اشغال شان خوش مي شوند وتا الحال که بار ديګر طالبان را امريکا وارد صحنه سياسي مي سازند باز نماينده هاي حزب وحدت – دوستم ضيا مسعود – عبدالله عبدالله وغيره از امريکا مي خواهند که در افغانستان باقي بمانند ولي در انزمان که حزب ديموکراتيک از شوروي خواستار امدن شان بودن وشوروي براي ما خاک اجداد ونياکان مان ( پشتونستان را به شمول بندر بحري ګوادر ) ازاد مي کرد اين مرتجعين نمي فهميدن ، اګر مي فهميدن چون در قدرت سياسي دخيل نه بودن وزمينه چپاول براي شان مساعد نمي شد با حزب ديموکراتيک خلق افغانستان کنار نه امدن وتا امروز نمي خواهند که افسران وکادر هاي حزب ديموکراتيک خلق افغانستان وارد صحنه سياسي در کشور شوند ، خوي وعادت امپرياليزم اين است که هميشه منافع خودشان بايد مطرح باشند وخاصتا در افغانستان طرح شان در اول اين بود که قوواي مسلح ملي را از کادر هاي ان شروع خلع کند بعدا تخنيک را کاملا ازبين برد وثانيا قوواي مسلح اجير – مصلحتي وتنظيمي ساحت وبعدا در مقابل قوواي مسله را تا امروز خلع سلاح نګاه کرد وامرزو براي کرزي مي ګويد که حال بګو ( سر دسين ته کړم ........... ) کوم خواته ځې ، زيرا فعلا مردم را در پرت ګاه نابودي نګاه کرده به چې معني :
1 – قوواي مسلح اجير – مصلحتي – تنظيمي - سمتي ومزدور است
2 – قوواي مسلح خلع سلاح است
3 – تخنيک هوايي که کمر دشمن را مي شکناند هيچ نيست
4- پاکستان را هنوز تقويه نموده ومي نمايد
5 – طالبان را دوباره به قدرت مي رساند
6- حکمتيار وحقاني را سرتان حاکم مي سازد
7 – براي تان مي ګويند که نظاميان ما بايد در افغانستان معافيت قضايي داشته باشند
8 – نان خوردن – معاشات – و قراردادهاي تان همه مربوط به غرب است
9 - قراردادهاي ستراتيژيک را سرتان امضا نموده است
اګر شرايط شان را قبول نه کنيد تمام شان مي برايند وشما را به دهان ګرګ مي دهند .
خوب ديدن که طالبها را به حرف شما القاعده ناميدن وهمه را روانه زندانهاي خويش ساختن به شمول ( ګوانتانامو ) وزيادتر شان را در لست هاي سياه شامل ساختن و دست شان را از قدرت ګرفتن ولي امروز که انها مي برايند براي اينکه زنده وسلامت فرار نمايند اين بار اعلان کرد که ما سر از امروز با طالبان نمي جنګيم يعني جنګ را باطالبها بند ساخت ومصالحه را با طالبها شروع نموده اکثريت شان را اززندانها رها ساختن واز لستهاي سياه نام هاي شان کشيدن وفردا که طالبها روي صحنه امدن باز شما را ( چپاولګران – رشوت خوران ورهبران مافياي زمين وترياک ) توسط طالبها به محکمه هاګ حواله مي نمايند ، اينها عين حکمتيار واري تاکتيک ها وبازيهاي رنګ رنګ را براي منافع خويش استفاده مي نمايند ، شما خوب توجه کنيد عليه رژيم قانوني سوريه از وحشي ترين تروريستها و قاتلين قرن که اکثريت القاعده اند استفاده مي نمايند ونمي ګويند که اين ها تروريست ها اند و براي شان پول وسلاح اکمال مي نمايند مثل که براي شما اقايون مجاهدين در پاکستان اکمال مي کرد وعليه رژيم ديموکراتيک شما را استعمال مي نمود در انوقت( رهبر القاعده( بن لادن) را تا دندان به شمول 23000 عرب ديګر القاعده عليه ما استعمال کردن ونمي ګفتن که اين ها تروريست ها اند ، حال شما را به نام هاي مختلف سر يکي ديګر تان( به نام مجاهدين وطالبها ) خورد وخمير مي سازند ، عين کار را در کشور هاي عربي از ليبيا شروع تا سوريه رسيده وامروز به پاکستان رسيد عين کار را در ( مالي ) فرانسه عملي نمود وفيصله شوراي امنيت را ګرفت که ګويا افراطيون والقاعده در انجا حاکم نه شود ، مقصد غرب ادامه جنګ است در سرتاسر کره زمين تا منافع اقتصادي شان به طور هميشکي محفوظ باشد ولي خوشبحتانه که درين 15 سال اخير باز جهان از يک قطبي به دو قطبي تغير نمود زيرا سازمان ( شانګهاي به رهبري چين وروسيه ) دوباره به پا استاده شد ، هموطنان هدف اصلي من ازين مضمون اين بود که هنوز سر وقت است از دشمني عليه يک ديګر دست وردار شوين وقوواي مسلح ملي که با تجهيزات هوايي وزميني مجهز باشد بسازين ، سر از نو تمام هليکوپتر هاي مختلف جنګي وطيارات جت جنګي وراکت هاي مختلفه را با قووت هاي توپچې وټانک را از روسيه خريداري نموده به نام مشاور را در قوواي مسلح نه ګذاريد وافسران سابقه افغاني را با قووت ايمان ووجدان به پذيريد نه ( غرب – نه پاکستان – نه ايران – نه عربها ) به درد تان مي خورد ، از خود شروع کنيد وحرفهاي مرا که يک زره طرف نه دارد به ګوشهاي دل بشنويد ودر عمل تطبيق نماييد بګذار امريکا کاملا برايد وشما اتکاي خويش را به قوواي مسلح ملي که مجهز به وسايل ووسايط مدرن عصري باشند بکنيد ، امين .
دلایل پیدایش جنگ
تازه کردن چاپ آنچه به اینجا پیوند دارد... شرایط تحقق صلح
جامعه و علوم اجتماعی > علوم اجتماعی > علوم سیاسی
(cached)
دید کلی با بررسی کلی میتوان به این نتیجه رسید که علل بروز جنگها در طول تاریخ دگرگونیهای فراوان یافته و انگیزه و علتی که در چند قرن قبل برای جنگ افروزی مناسب بوده ، امروزه موضوعیتی نداشته ولی علل و انگیزههای جدیدی خلق گردیده است. امروزه شاید بتوان گفت با پیشرفت علم و فناوری و گسترش روابط بین المللی آزادی عمل و اختیار کشورهای جهان در برابر شروع جنگها محدودتر شده ونفوذ و دخالتهای آشکار و پنهان کشورهای قدرتمند صنعتی چه از نظر سیاسی و فرهنگی و اقتصادی از طریق پیمانها موجب شده جنگها تا حدودی کاهش یابند.
تاریخچه پیدایش جنگها تاریخ شروع جنگها ، تاریخ زندگی بشر است.در داستان هابیل و قابیل که فلسفه تاریخ از دیدگاه اسلام است نمادی از یک جریان حقیقی تاریخی وجود دارد که در آن هویت انسان ، ارزش و مقام زن و مرد ، جامعه ایدآل و تجویز شده انسانها جبهه و صفها و موانعی که علیه انسانها از طرف گروههای دیگر انسانی بوجود میآید، به نمایش گذاشته میشود.
دلایل پیدایش جنگها در جوامع ابتدایی •غارت و کسب غنیمت : گروههای ابتدایی به علت کمبود مواد غذایی برای غارت و چپاول اندوختهها و اشیای قیمتی اقوام دیگر دست به تهاجم میزدند.
•بیگانه ترسی : دفع خطر از خود گروههای ابتدایی را وادار به ستیزه با هر بیگانهای مینمود که با ایجاد ترس در آنها به محدوده زندگی آنان وارد نگردد.
•قدرت نمایی : شجاعت و ابراز قدرت از لوازم زندگی ابتدایی افراد انسانی بوده است بنابراین برای اثبات شجاعت و قدرت خود و مطیع کردن دیگران با آنان میجنگیدند.
•مقابله به مثل : تلافی یا مقابله کردن با تهاجم دیگران یکی دیگر از انواع ستیزههای اولیه بشر بوده است و بدین ترتیب کسب وجاهت و حیثیت مینمودند.
دلایل پیدایش جنگها در جوامع متمدن • جنگ نتیجه طبیعی قدرتمندی است : هر قدر یک شهر قدرتمندتر میشد، بلند پروازی و شهوتش نیز در گسترش سلطه بیشتر میگردید.
•جنگ محصول تنفر و خشم ملل از یکدیگر است : برای ورود ایتالیا به جنگ جهانی دوم به رهبری موسولینی هیچ چیز بهتر از داشتن یک ایدئولوژی فاشیستی نبود. او نخستین کسی بود که اصل سیاست داخلی ایتالیا را بر «خشونت» و سیاست خارجی آن را بر «کشور گشایی» بنا نهاده بود. او ضمن تهدید یوگسلاوی به تجزیه ، قصد داشت شکست ایتالیاییها را درآدوادر 1895 جبران نماید.
•جنگ محصول احساس تحقیر ملل نسبت به یکدیگر است : بهانههای روانی و احساس ضعف و تحقیر ملل از یکدیگر میتواند علت جنگ افروزی باشد. در جنگ جهانی دوم آلمان بر تحقیری انگشت گذاشت که این ملت بعد از شکست جنگ جهانی اول 1917 متحمل شده بود.
•جنگها علل مذهبی و عقیدتی داشته اند : بسیاری از جنگها از جمله جنگهای مذهبی در اروپا بین کشورهای انگلستان و فرانسه یا جنگهای صلیبی بین مسلمانان و مسیحیان که مدت دو قرن به درازا کشید، ریشه عقیدتی و اختلافات مذهبی داشتهاند.
•جنگها به علت منافع مادی ماهیت استعماری داشتهاند : از قرن شانزدهم با شروع دریانوردی تهاجم به ملل دیگر به قصد چپاول و به یغما بردن سیم و زر آنها رونق یافت. و دو قرن اخیر به اسارت گرفتن ملل و هویت برخی از کشورها اساس فعالیتهای سیاسی ـ اقتصادی جوامع اروپایی گردید.
•جنگها به دلیل نیاز به استقلال و رهایی از استعمار ماهیت ضد استعماری داشتهاند : بیداری کشورهای توسعه نیافته و مستعمره و تلاش برای رهایی و استقلال از کشورهای استعمارگر آنان را درگیر جنگها و خشونتهای شدید نمود که با پیروزی همراه بود.
•اختراع و توسعه تسلیحات نظامی : بسیاری از جنگها را به جنگهای فناورانه تبدیل نموده است. در اثر تحقیقات و سرمایه گذاریهای فراوان در خلال جنگ جهانی دوم تسلیحات خطرناک و پیچیدهای اختراع گردید که هستی و زندگی کل ابنای بشر را با خطر جدی روبرو نمود، با امری که تاکنون در زندگی بشر بیسابقه بوده است.
مباحث مرتبط با عنوان •انواع تبیینهای مختلف جنگ •پدیده جنگ •سنخیت شناسی تاریخی جنگ •جنگ اتمی و شیمیایی •جنگ اطلاعاتی •جنگ تکنولوژی •جنگ تمدنها •جنگ چریکی •جنگ داخلی •جنگ رهایی بخش •جنگ ستارگان •وجهه آینده جنگ
جنگ در اسلامذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اسلام، دین دوستی، برادری و برابری، صلح و صفا و توسل به زور و جنگ حالتی اضطراری است.
فهرست مندرجات ۱ - تغییر نگاه به جنگ ۲ - سفارش به مدارا ۳ - اصل اولی ۴ - جنگ مشروع ۵ - تهمت جنگطلبی ۶ - مراد از جنگ در آیات ۷ - دلیل گسترش اسلام ۸ - امیرالمومنین و مساله جنگ ۹ - جنگ در دوران بنیامیه وبنیعباس ۱۰ - مقررات اخلاقی جنگ ۱۱ - اقسام جنگ ۱۲ - جنگ میان مسلمانان ۱۳ - سربازگیری ۱۴ - فرماندهی ۱۵ - تجهیز ات ۱۶ - سازماندهی
۱۶.۱ - یگانهای رزمی
۱۶.۲ - هنگام حرکت
۱۷ - اردوگاه ۱۸ - حفاظت اطلاعات ۱۹ - اصناف دیگر ۲۰ - اسلحه ۲۱ - سازماندهی در میدان جنگ
۲۱.۱ - صف
۲۱.۲ - خمیس
۲۱.۳ - کرادیس
۲۱.۴ - شعار
۲۱.۵ - حیلههای جنگی
۲۱.۶ - تقسیم غنایم
۲۱.۷ - اسیران
۲۱.۸ - حفاظت از مرزها
۲۲ - فهرست منابع ۲۳ - پانویس ۲۴ - منبع
تغییر نگاه به جنگ
[ویرایش]
پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآلهوسلم بسیاری از مفاهیم و ارزشهای اخلاقی رایج در عصر جاهلی را تغییر داد و کوشید از جنبههای مثبت فرهنگ عربی به سود اهداف و آرمانهای اسلام بهره گیرد. [۱]، آن حضرت هدف از بعثت خویش را کامل کردن بنیادهای اخلاق نیک اعلام نمود [۲] [۳] و کوشید با تشویق یاران خویش به کسب و کار و به دست آوردن روزی حلال، انگیزه درآمد یافتن از راه جنگ را از میان ببرد. [۴] [۵] [۶]
سفارش به مدارا
[ویرایش]
در قرآن و حدیث، مسلمانان به مدارا، دوستی و صلح کردن با برادران ایمانی و نیز مخاصمه نکردن با غیر مسلمانان تشویق شدهاند. [۷] [۸] [۹] [۱۰] [۱۱] [۱۲] [۱۳] پیامبر برای زدودن روح انتقام جویی و جنگ طلبی از خلق و خوی اعراب، به عنوان نخستین مسلمانان، بسیار کوشید، از جمله در سراسر دوران مکه به جنگ و درگیری رضایت نداد و به دستور الهی در برابر آزار و اذیت مشرکان، یاران خود را به خویشتن داری و خود داری از جنگ سفارش کرد. [۱۴] [۱۵]
اصل اولی
[ویرایش]
در اسلام اصل بر مصالحه و سازش است و توسل به زور و جنگ حالتی اضطراری به شمار میرود. [۱۶] [۱۷] [۱۸] طبق آیه ۶۱ سوره انفال، [۱۹] که به جنگ بدر اشاره دارد، [۲۰] [۲۱] مسلمانان در صورت تمایل دشمن به پذیرش صلح مکلف شدهاند، همچنین خداوند به مسلمانان دستور داده است که با فراهم آوردن نیرو و اسلحه، که موجب ترس دشمنان میشود، از جنگ پیش گیری کنند [۲۲] و از سوی دیگر پیامبر اکرم [۲۳] را رحمت برای جهانیان خوانده [۲۴] و از او خواسته که مردم و اهل کتاب را به بهترین شیوه، یعنی با بحث و گفتگو و حکمت و موعظه نیکو، به راه خدا (سبیلِ ربِّک) دعوت نماید.
جنگ مشروع
[ویرایش]
پس از هجرت، که مشرکان آزار مسلمانان را از حد گذراندند، خدا به مسلمانان اجازه جهاد داد تا از حقوق مشروع خویش دفاع کنند و از انواع جنگ، تنها جنگ در راه خدا مشروع اعلام شد؛ یعنی، جنگ با انگیزههای خدا پسندانه مانند دفاع از مظلومان، سرکوب کردن فتنه ظالمان و دفاع از سرزمین اسلامی نه برای رسیدن به اهدافی چون کشور گشایی، انتقام، ستم و برتری جویی. [۲۵] [۲۶] [۲۷] [۲۸] [۲۹] [۳۰] [۳۱] [۳۲] [۳۳]
تهمت جنگطلبی
[ویرایش]
برخی مستشرقان، با تفکیک وقایع دوران مکه از مدینه، بر آناند که جنگْ گریزی پیامبر در دوران مکه ناشی از ضعف بنیه نظامی او بوده است و بدون توجه به ماهیت رسالت آن حضرت، خواستهاند از وی چهرهای جنگ طلب بسازند و چنین بنمایند که اسلام به زورِ شمشیر گسترش یافته است. [۳۴] [۳۵] [۳۶] همچنین شماری از آنان، با توجه به حملات مسلمانان مهاجر به کاروانهای تجاری مشرکان مکه که به انگیزه جبران بخشی از اموال مصادره شده خود در ابتدای هجرت صورت میگرفت، نسبتهای ناروایی به آن حضرت دادهاند [۳۷] [۳۸]، شواهد نشان میدهد که آن حضرت، در پی گسترش قلمرو جغرافیایی اسلام با جنگ، آن گونه که در زمان خلفای نخستین عصر فتوحات روی داد، نبود و بر پا داشتن چنین جنگهایی از جمله اهداف اصلی آن حضرت نبود، [۳۹] [۴۰] زیرا پیامبر سیزده سال در مکه با مسالمت مردم را به اسلام دعوت کرد و همین شیوه را در مدینه نیز ادامه داد و اگر سرکشیها و منازعات مشرکان و طاغیان نبود، این روند ادامه مییافت. [۴۱] آنچه، به دلالت وحی، برای آن حضرت اهمیت داشت، تحول در نظام اخلاقی و اعتقادی مردم بود و همیشه نگران بود که آنان به خلق و خوی جاهلی بازگردند. [۴۲] [۴۳]
مراد از جنگ در آیات
[ویرایش]
در آیاتی که در آنها جنگ در شرایط ویژهای برای مؤمنان روا شمرده شده، [۴۴] [۴۵] [۴۶] [۴۷] مراد جنگ دفاعی است و تصمیم پیامبر به جنگ، در شرایط اضطراری صورت گرفته است، شأن نزول این آیات نیز به همین نکته دلالت دارد. [۴۸] [۴۹] [۵۰] [۵۱] [۵۲] [۵۳] [۵۴]، این قبیل آیات به مشرکانی مربوط میشود که پیمان خود را با پیامبر اکرم شکستند، در تمام جنگهای زمان پیامبر همواره آغازگر جنگ و فتنه مشرکان و کفار بودند. [۵۵] [۵۶] استناد به برخی آیات [۵۷] [۵۸] [۵۹] [۶۰] [۶۱] و احادیث، [۶۲] [۶۳] که ظاهراً بر تجویز جنگ ابتدایی با مشرکان و آغازگر جنگ بودن دلالت دارند، بدون توجه به مفاد ادله دیگر ــ از جمله آیاتی که جنگ را مشروط به حمله نظامی دشمن، [۶۴] ظلم و تعدی به مسلمانان [۶۵] [۶۶] یا فرونشاندن فتنه [۶۷] کردهاند ــ نادرست است. [۶۸] [۶۹] [۷۰]
دلیل گسترش اسلام
[ویرایش]
به علاوه، همچنان که شماری از محققان اسلام شناسی گفتهاند، یکی از مهم ترین دلایل گسترش اسلام، نظام اخلاقی و اعتقادی و حقوقی این دین و ابتنای آن بر صداقت و پاکی فردی و برابری و عدالت اجتماعی بود که در آن روزگار برای اقوام سرزمینهای فتح شده، مانند ایرانیان که دارای نظام طبقاتی بودند، جاذبه بسیار داشت، علاوه بر این، بسیاری از لشکر کشیهای صدر اسلام به جنگ منتهی نشد و با مصالحه پایان پذیرفت. [۷۱] [۷۲] [۷۳] [۷۴] [۷۵] این محققان اسلام را دین صلح و دوستی شناختهاند و از جمله روش مسالمت آمیز مسلمانان فاتح اسپانیا را در برابر آیین مسیحیت، یکی از مهم ترین عوامل تسهیل استیلای آنان بر آن سرزمین و گسترش اسلام دانستهاند [۷۶] [۷۷] [۷۸] [۷۹] اگر مردم در سرزمینهای اسلامی به زور و تهدید شمشیر اسلام آورده بودند، پس از ضعف دولت اسلامی در قرن هفتم و از میان رفتن خلافت عباسی و تسلط مغولان بر ممالک اسلامی باید بسیاری از آنان، با تغییر حکومت، دین اسلام را رها میکردند، در حالی که نه تنها بر دین خود باقی ماندند، بلکه حاکمان جدید نیز به اسلام متمایل شدند. [۸۰]
امیرالمومنین و مساله جنگ
[ویرایش]
در زمان حکومت حضرت علی علیهالسلام، جنگهای داخلی مسلمانان ناشی از بازگشت شماری از مسلمانان به برخی ارزشهای ناپسند دوران جاهلی بود که در زمان خلفای پیشین، به ویژه عثمان، زمینه آن فراهم شده بود، انگیزه اصلی جنگ افروزان از معارضه با آن حضرت، فزون خواهیهای بی جا و عصیان در برابر سیره عدالت خواهانه ایشان بود، همچنان که حضرت علی خود تعبیر قرآنی «اهل بغی» را در مورد آنان به کار برده است، با این همه، آن حضرت از ابتدا با معارضان خود وارد جنگ نشد، بلکه نخست کوشید به روش گفتگو با آنها، به ویژه با خوارج، از جنگ پیش گیری کند، ولی چون از این روش نتیجه نگرفت، مجبور شد به این جنگها تن دهد. [۸۱] [۸۲] [۸۳]
جنگ در دوران بنیامیه وبنیعباس
[ویرایش]
جنگهای دوران بنی امیه و بنی عباس آمیخته با انگیزههای غیر دینی، مانند کشور گشایی و تحصیل غنایم، بود، در این دوران، کاربرد روشهای جاهلی در مورد استخدام افراد در جنگ و احیای سنّت جاهلی جنگ به سبک «غارات» و سوء استفاده از مفهوم جهاد در راه خدا، آموزههای اصیل اسلامی را تحت الشعاع قرار داد. [۸۴] [۸۵]
مقررات اخلاقی جنگ
[ویرایش]
مقررات و قواعد الزامی و اخلاقی جنگ، به ویژه تأکید بر رعایت حقوق انسانی در آن، در قرآن و حدیث و به تبع آن در منابع فقهی مطرح شده که از مهم ترین آنهاست: ۱) آغازگر حمله نبودن در صحنه نبرد، ۲) پرهیز از بی احترامی به اجساد دشمنان و منع مثله کردن آنها، ۳) پرهیز از کشتن سالخوردگان و زنان و کودکان و دیوانگان، ۴) حفظ حرمت اسیران، ۵) خودداری از مسموم کردن آب و طبیعت مورد استفاده دشمن و محروم نساختن وی از آب، ۶) اجتناب از قطع درختان، ۷) نکشتن حیوانات ، ۸) آلوده نکردن آب یا غذای دشمن ، ۹) پرهیز از خیانت کردن به دشمن. رعایت این نکات در سیره عملی رسول اکرم صلیاللهعلیهوآلهوسلم و حضرت علی علیهالسلام بارها گزارش شده است. [۸۶] [۸۷] [۸۸] [۸۹] [۹۰] همچنین نقل شده است که تعیین فردی در منازعات لشکریان مسلمان که بر رفتار سربازان نظارت و در صورت لزوم، آنان را توبیخ میکند، امری متداول بوده است. [۹۱]، شیوه برخورد با اسیران و مجروحان جنگی و چگونگی تقسیم غنایم نیز به تفصیل در منابع اسلامی مطرح شده است. [۹۲] [۹۳] [۹۴] [۹۵] [۹۶]
اقسام جنگ
[ویرایش]
بنابر برخی منابع فقهی، جنگ با غیر مسلمانان بر دو قسم است: جنگ با کفار و جنگ با اهل کتاب. تفاوت این دو قسم آن است که انعقاد قرارداد ذمه با کافران، برخلاف اهل کتاب، ممکن نیست. [۹۷] [۹۸]، جنگهای داخلی مسلمانان نیز به جنگ با مرتدان، محاربان و بغات تقسیم شده است. [۹۹] [۱۰۰]، وقوع جنگ با هریک از این گروهها تابع شرایط و احکام خاصی است. [۱۰۱] [۱۰۲]
جنگ میان مسلمانان
[ویرایش]
به تصریح آیه ۹ سوره حجرات، [۱۰۳] هنگام وقوع جنگ میان دو گروه مسلمان، وظیفه دیگر مسلمانان آن است که میان متخاصمان، بر پایه عدالت، صلح برقرار نمایند و اگر یک طرف از جنگیدن دست برندارد، باید تا زمانی که دست از ظلم و سرکشی برنداشته، با او بجنگند و چون پایان دادن به جنگ را پذیرفت، صلح را برقرار کنند. مبانی مشروعیت جنگ در اسلام، به اقتضائات دعوت دینی و دفاع در برابر دشمن متجاوز خلاصه میشود، تلاش پیامبراکرم برای بازداشتن مسلمانان از خشونتهای رایج در زمان جاهلیت و تأکید بر رعایت اخلاق در همه مراحل جنگ، در منابع حدیثی و تاریخی گزارش شده است.
سربازگیری
[ویرایش]
شروط عمومی سربازان برای عضویت در سپاه طبق احکام اسلامی، بلوغ، حریت، سلامت جسمی، اسلام، شجاعت و آگاهی از شیوههای جنگاوری بود. [۱۰۴]، با این حال، در زمان پیامبر صلیاللّه علیهوآلهوسلم، گاه در مواقع ضروری، افراد جامعه اسلامی به جهاد فراخوانده میشدند و بر هر مرد مسلمانی شرکت در جهاد واجب بود، طبق برخی روایات، پیامبر به پسران از پانزده سالگی به بعد اجازه شرکت در جهاد میداد. [۱۰۵] [۱۰۶] [۱۰۷]، همچنین طبق برخی روایات، [۱۰۸] پیامبر به کسی که تنها پسر خانواده بود اجازه نبرد نمیداد، پس از پیامبراکرم، ابوبکر سپاه واحد اسلامی را به یازده سپاه کوچکتر تقسیم کرد و هر یک را، برای سرکوب مرتدان و آشوبگران، به قسمتهای گوناگون جزیرهالعرب گسیل داشت، قوانین مربوط به سربازان و جنگجویان در زمان عمربن خطّاب نظم بیشتری یافت. اسامی سربازان و مشخصات آنها و مقدار ارزاق و مواجب سالانه ایشان در دفاتر دیوان جُند ثبت و ضبط میشد، در واقع، با تنظیم دیوان در زمان عمر، شرکت داوطلبانه افراد در جنگها به شرکت اجباری و ادواری تبدیل شد، این گروه مرتزقه / مستزرقه) موظف به شرکت در جنگها بودند و حق نداشتند به مشاغل دیگری چون کشاورزی و تجارت بپردازند، اما متطوّعه/ مطّوّعه (کسانی که داوطلبانه به سپاه میپیوستند) پس از پایان جنگ و دریافت حقوق، بر سر کار و زندگی خود بازمیگشتند [۱۰۹] [۱۱۰] [۱۱۱] [۱۱۲]، حقوق مرتزقه و متطوعه به ترتیب از محل فَیء و زکات پرداخت میشد. [۱۱۳]، به نظر میرسد پدید آمدن پادگان ـ شهرهایی مثل کوفه، بصره و فسطاط در جریان فتوحات نیز برای اسکان همین سربازان دائمی بود. امویان اموال زیادی را به راضی نگاه داشتن سپاهیان و برآوردن خواستهای آنها اختصاص داده بودند، در مقابل، قانون خدمت اجباری در سپاه با سختگیری و دقت بیشتری اعمال میشد، به ویژه در زمان ولایت حجاجبن یوسف، برای مقابله با شورشهای داخلی، شرکت در جنگ برای عموم الزامی بود و خاطیان بهسختی مجازات میشدند [۱۱۴] [۱۱۵] [۱۱۶]، در دوره عباسی، اقبال سپاهیان به جمعآوری ثروت و شیوع فساد اقتصادی در میان ایشان، وضع سپاه را آشفته و نابسامان ساخته بود، اعطای امتیازهای مالی بیشتر از طرف دولت (برای نمونه حق جمعآوری خراج مناطق تحت سلطه ) بر این نابسامانیها میافزود. [۱۱۷]
فرماندهی
[ویرایش]
در آغاز، در انتخاب فرمانده جنگ، علاوه بر شجاعت و کاردانی، ویژگیهایی چون تقوا و اعتقاد راسخ دینی نیز ملاک بود. [۱۱۸] [۱۱۹]، توصیه سپاهیان به رعایت حدود الهی و دورداشتن آنها از منکراتی مثل چپاول، غارت، تجاوز به حقوق افراد و قطع درختان، یکی از وظایف فرمانده بود. [۱۲۰] [۱۲۱] [۱۲۲] در بسیاری از جنگها، پیامبر اکرم خود فرماندهی را بر عهده میگرفت، در غیر این صورت، شخصی را به عنوان فرمانده تعیین میکرد و پس از دعا و سفارشهای لازم، برای قبایلمختلف پرچمهایی میبست و به فرمانده هر گروه میسپرد. [۱۲۳] [۱۲۴] [۱۲۵]، در جنگ بدر پیامبر یک لواء سفیدرنگ و دو رایت سیاهرنگ بر نیزه بست، لواء را به مصعببن عُمَیر و از دو رایت، یکی را که عقاب نام داشت به علیبن ابیطالب علیهالسلام و دیگری را به یکی از انصار سپرد. [۱۲۶] مراتب فرماندهی در تشکیلات نظامی مسلمانان را با توجه به منابع، میتوان به این صورت ردهبندی کرد: عَریف فرمانده ده سرباز، نقیب فرمانده ده عریف، قائد فرمانده ده نقیب، امیر فرمانده ده قائد. [۱۲۷] [۱۲۸] [۱۲۹] [۱۳۰]، این شیوه ظاهراً تحت تأثیر مراتب فرماندهی در تشکیلات نظامی رومشرقی بود [۱۳۱] که در سازماندهی به شیوه کرادیس کاربرد داشت، وظایف فرماندهان نظامی گاه به ساماندهی سپاهیان و تدبیر جنگ محدود بود (امارت خاصه) و گاه همه احکام و تصمیمهای مربوط به جنگ، از جمله تقسیم غنایم و بستن قرارداد صلح، را نیز دربرمیگرفت. [۱۳۲]
تجهیز ات
[ویرایش]
تدارک قوای مادّی و معنوی لازم برای جنگ و حرکت دادن نیروها و انتخاب مواضع مناسب برای جایگیری آنها و پیشبینی نیازهای لشکر پیش از آغاز جنگ (تعیین راهبرد )، همچنین نحوه حرکت دادن نیروها حین نبرد و سازماندهی عملیاتی مناسب در صحنه جنگ (رزمآرایی = تاکتیک)، همواره از مهمترین ارکان جنگ و از وظایف اصلی فرماندهی نیروهای نظامی بوده است. مورخان مسلمان، استراتژی و تاکتیک را بهطور کلی به معنای تجهیز و تنظیمِ (سازماندهی) سپاه، قلمداد و از آن با تعبیر تعبئه/ تعبیه یاد کردهاند. [۱۳۳] [۱۳۴]، مهمترین و ابتداییترین استراتژی جنگی، عملکرد آگاهانه و اهمیت دادن به عنصر کسب اطلاعات و حفاظت اطلاعات در برابر فعالیتهای جاسوسی قوای دشمن است. بنا بر روایات سیرهنویسان، پیامبر اکرم معمولاً مقصد لشکرکشیها و راههای عبور لشکر را تا زمان مناسب اعلام آن، مخفی میداشت، برای نمونه، در فتح مکه یاران و اصحاب از مقصد نهایی و مقصود پیامبر، جز به حدس و گمان، اطلاعی نداشتند. [۱۳۵] [۱۳۶]، با این حال، در غزوه تبوک، به سبب دوری راه و لزوم فراهم آوردن امکانات (آذوقه و تسلیحات فراوان)، مقصد حرکت از قبل اعلام شد. [۱۳۷]، در دورههای بعد نیز بر کتمان سرّ بسیار تأکید میشد. [۱۳۸] [۱۳۹]، کسب اطلاعات از دشمن و جاسوسی نیز همواره موردتوجه مسلمانان بود، به نظر میرسد سختگیری بر اهل ذمه در باب پوشیدن لباس متمایز ( غیار ) نیز تا حد زیادی برای حفاظت اطلاعات و هوشیاری مسلمانان در برخورد با غیرمسلمانان بوده است. [۱۴۰]
سازماندهی
[ویرایش]
← یگانهای رزمی
مهمترین و مرسومترین وظیفه فرمانده کل، پیش از حرکت سپاه، سان دیدن (استعراض) از سپاه بود. [۱۴۱] [۱۴۲] [۱۴۳] [۱۴۴] یگانهای رزمی، بر اساس تعداد سربازان تشکیلدهنده، اسامی گوناگونی داشتند، معمولاً تعداد یک تا پنج سرباز را جَریدَه، پنج تا ده سرباز را رَهْط، گروههای ده تایی را حَضیرَه، بین سی تا چهل سرباز را عَصَبَه (یا مِقْنَب یا مِنْسَر)، بین چهل تا پنجاه سرباز را سَریه، بین صد تا هزار سرباز را کَتیبه، حدود هزار تا چهارهزار سرباز را جیش و جَحْفَل، از چهارهزار تا دوازدههزار سرباز را خمیس و کل افراد سپاه را عسکر مینامیدند. [۱۴۵] [۱۴۶]، پیش از حرکت سپاه و در مرحله استعراض، فرماندهان و افراد زیردست آنها، از سوی فرمانده کل انتخاب میشدند و در جایگاه خود قرار میگرفتند، شعار رزم نیز در این مرحله تعیین میشد. [۱۴۷] [۱۴۸] [۱۴۹] [۱۵۰] [۱۵۱] [۱۵۲]
← هنگام حرکت
برای آمادگی لازم در مواقع هجوم ناگهانی دشمن و نیز برای حفظ انضباط و امنیت، سپاه در طول مسیر با سازماندهی و آرایشی شبیه سازماندهی به هنگام نبرد، حرکت میکرد. [۱۵۳]، معمولاً در مقدمه سپاه سواران، در دو طرف آنان تیراندازان، پس از آن پیادگان با صفوف متراکم، به دنبال آنان صفوف شترهای حامل ابزارها و ادوات جنگ و سایر تجهیزات، سپس پزشکان و پرستاران حرکت میکردند، ابزارها و آلات و سلاحهای سنگین، مثل منجنیقها و عرّادهها، را بر پشت شترها و قاطرها، یا به وسیله آنها، در ردیف آخر (مؤخّره) سپاه حرکت میدادند. [۱۵۴] به نوشته هرثمی شعرانی، [۱۵۵] اگر لشکر به هنگام حرکت از روبهرو در معرض تهدید و خطر باشد، باید نیمی از جناح چپ در مقابل صفوف، نیمی از جناح راست در پشت سر آن، سپس قلب، آنگاه مابقی جناحهای چپ و راست حرکت کنند، اما اگر خطر از جانب راست باشد، میمنه یا جناحراست در مقابل صفوف، آنگاه قلب و سپس میسره و اگر خطر از جانب چپ باشد، ابتدا میسره، سپس قلب و پس از آن میمنه حرکت کند. [۱۵۶] [۱۵۷] [۱۵۸] [۱۵۹] برای اطمینان از امنیت مسیر، تعدادی سوارهنظام سبکْمعونه سریع، شجاع و ماهر در سوارکاری (حداقل سه تن) به نام طلیعه (جمع آن: طلایع)، پیش از حرکت لشکر، با حفظ فاصله مناسب، حرکت میکردند و اخبار و اطلاعات لازم را مخفیانه برای فرمانده کل میفرستادند. [۱۶۰] [۱۶۱] [۱۶۲] [۱۶۳]
اردوگاه
[ویرایش]
انتخاب محل مناسب برای اردو زدن، چه در طول مسیر چه در مقصد، بسیار مهم و درنتیجه جنگ تعیینکننده بود، فرماندهان مسلمان میکوشیدند در جایی فرود آیند که به لحاظ موقعیت سوقالجیشی، از اطراف دارای موانع طبیعی مثل کوه، دره یا رود باشد تا در مواقع خطر، تمرکز نیروها برای دفاع فقط از یک یا دو جهت باشد. [۱۶۴] [۱۶۵] معمولاً در اطراف اردوگاه، بهویژه هنگامی که خطر حمله دشمن وجود داشت، حتی برای اقامت کوتاهمدت، خندق حفر میکردند [۱۶۶] [۱۶۷] [۱۶۸] [۱۶۹]، اردوگاه را نگاهبانان به طور کامل احاطه میکردند. [۱۷۰]
حفاظت اطلاعات
[ویرایش]
برای حفاظت اطلاعات و امنیت بیشتر، در بخشهای گوناگون لشکر نیز نگهبان گماشته میشد، با استفاده مکرر و طولانی مدت از برخی اردوگاهها، این مکانها به تدریج به قریه و شهر تبدیل میشدند، به هنگام حرکت و نیز در اردوگاه، به غیر از فرماندهان و جنگجویان، اصناف دیگری نیز در وظایف ویژه خود سازماندهی میشدند.
اصناف دیگر
[ویرایش]
برخی از این اصناف، به نوشته هرثمی شعرانی، [۱۷۱] عبارت بودند از: المُبَدْرِقه (سواران نگهبانان دزی، ذیل «بذرق»)، الدیادبه (جمع دیدهبان، نگهبانان در روز)، عُسّاس (نگهبانان شب )، الخیل المُرتَفِعه (سوارانی که مأمور نگهبانی بر راههای دور بودند)، النَفائِض/ النوافض، [۱۷۲] الربایا، [۱۷۳] الاَرصاد (نیروهای کمین)، الدرَّاجات (نیروهایی که برای کسب اخبار در سرزمین دشمن پرسه میزدند)، عیون (جواسیس)، الرَّدْء (نیروهای احتیاط و ذخیره)، المُدَد (امدادرسانان)، الخیل المُمِدّه (گروه سواران احتیاط) و الخَیلُ المانِعه (سواران حافظ لشکر و بارها). در دوره عباسی، در برخی جنگها گروهی نگهبان به نام کوهبانیه بر بلندیها نگهبانی میدادند و با تکان دادن پرچم، اخبار دشمن را به فرمانده میرساندند. [۱۷۴]، برخی گروههای غیرنظامی نیز در جنگها حضور داشتند که بیشتر، پشتیبانی و تدارکات جنگ برعهده آنها بود، از جمله دُعاه (افرادی که به تأسی از سیره پیامبر صلیاللّهعلیهوآلهوسلم، دشمنان را قبل از شروع نبرد به دین اسلام دعوت میکردند)، قرّاء، خطباء، وعّاظ و قصّاص که با خواندن آیات قرآن، اشعار حماسی و وعظ و خطابه، جنگجویان را به استقامت در جنگ تشویق میکردند [۱۷۵] [۱۷۶] [۱۷۷] و گروه کارگران و خدمتکاران که خدماتی مانند حفر خندق و آمادهسازی راه (سد مسیرهای کوهستانی و ایجاد پلها و راههای ارتباطی) را برعهده داشتند. [۱۷۸] [۱۷۹] در دوره عباسی، به این گروه، الکِلْغَریه و به رئیس آنها صاحب الکلغریه میگفتند. [۱۸۰] [۱۸۱]، حضور پزشکان و پرستاران هم اهمیت بسیاری داشت، از صدر اسلام، زنان بهویژه در این امور شرکت داشتند. [۱۸۲] [۱۸۳] گروههایی نیز مسئول پختن غذا و توزیع آن میان جنگجویان و تهیه علوفه برای حیوانات بودند، حضور برخی گروههای اداری نیز در اردوگاه لازم بود، گروههایی چون صاحب الاقباض (متولی جمعآوری و تقسیم غنایم)، مُفَتِّشالخیل (مسئول آمار و محاسبات اسبها و سواران)، کاتب (نویسنده نامهها و وقایع)، مترجم (برای ترجمه نامههای دشمن)، قاضی (برای رسیدگی به دعاوی در میان جنگجویان)، مؤذنان و مکبران، صاحب البرید، ساعی (نامهرسان)، اصحابالطبول (طبلزنان) و خادمان. [۱۸۴] [۱۸۵] [۱۸۶]
اسلحه
[ویرایش]
اسلحه جنگ شامل اسلحه سبک (مثل تیر، کمان، شمشیر و نیزه، که یک سرباز به تنهایی آن را حمل میکرد) و اسلحه سنگین (مثل منجنیق، دبابه، عرّاده، رأسالکَبْش، و آلات حصار و قلعهگیری) بود که برای انتقال آنها به میدان جنگ از حیوانات استفاده میشد، در صدر اسلام، هر سرباز از سلاحی که شخصاً تهیه کرده بود استفاده میکرد و بعد از جنگ هم نگهداری از آن برعهده خود وی بود، اما بهتدریج، پس از تأسیس دیوان جند و سازمان جنگ، اسلحه مورد نیاز را در خزاین سلاح نگهداری و پیش از جنگ آنها را میان سربازان مرتزقه توزیع میکردند. [۱۸۷]
سازماندهی در میدان جنگ
[ویرایش]
← صف
در غزوات و سریههای نخستین صدر اسلام، بهویژه سریههایی که تعداد کمی از مسلمانان برای مأموریتهای نظامی کوتاهمدت و محدود گسیل میشدند، همان شیوه کرّ و فرّ یا زَحف، [۱۸۸] بدون سازماندهی مشخص، اعمال میشد، با گسترش تدریجی قلمرو مسلمانان، سازماندهی رزم نیز بهتدریج تحول یافت و روشهای جدید، جانشین روش سنّتی و متداول اعراب گردید، نخستین بار در جنگ بدر بود که با نزول آیه ۴ سوره صف، مسلمانان به جنگیدن بر اساس نظام صف مأمور شدند. [۱۸۹] [۱۹۰]، هرچند پیش از اسلام، این شیوه در میان رومیان و ایرانیان مرسوم بود. [۱۹۱] [۱۹۲]
← خمیس
از سازمانهای رایج نزد مسلمانان سازمان خمیس بود، در این سازمان، سپاه به پنج تقسیم میشد: بخش مقدمه (طلیعه)، میمنه، قلب، میسره و ساقه (عَقَبه). در نظام خمیس، تیراندازان ماهر در مقدمه جای داشتند، مقرّ فرمانده کل و محل تجمع بیشتر نیروها، قلب بود، ساقه هم پشت سر سپاه حرکت میکرد و حامل ادوات و تجهیزات پشتیبانی و تدارکات جنگی بود. [۱۹۳]، به نوشته هرثمی شعرانی، [۱۹۴] وظیفه میمنه حمله به میسره سپاه دشمن و خارج کردن آنها از محل استقرارشان بود، وظیفه قلب این بود که بهطور مستقیم حرکت کند، در مقابل دشمن ــ هنگامی که به جلو میتازد ــ مقاومت کند و به هنگام فرار دشمن در پی او بتازد، وظیفه میسره این بود که در محل استقرار خود بماند و جایگاه خود را ترک نکند و به دشمن اجازه پیشروی ندهد، ساقه هم، ضمن حمل تدارکات، میبایست مراقب بود که دشمن از پشت سر حمله نکند و نیز نیروهای عقب مانده از جنگ یا مجروح را نگهداری کند و مانع کار کسانی شود که برای جاسوسی به نفع دشمن، از سپاه عقب ماندهاند. [۱۹۵] مسلمانان در جنگهای موته و فتح مکه، نظام خمیس را به کار گرفتند. [۱۹۶] [۱۹۷]، در جنگهای ردّه در دوره ابوبکر [۱۹۸] و در جریان فتوحات ایران (برای نمونه در جنگهای قادسیه و نهاوند ) [۱۹۹] [۲۰۰] نیز از نظام خمیس استفاده شد. [۲۰۱] [۲۰۲] [۲۰۳] [۲۰۴] معمولاً هریک از اجزای پنجگانه سپاه به صورت نظام صف در جای خود مستقر میشدند، در نیمه اول قرن سوم، هرثمی شعرانی [۲۰۵] شیوه تقسیم سپاه به پنج بخش را، با تفاوتهایی، به صورت تقسیم به پنج حین توضیح داده است. حین اول، شامل قلب، میمنه و میسره؛ حین دوم نیز شامل سه بخش، که پشت سر قلب و میمنه و میسره حین اول قرار میگیرد و ردءالقلب نام دارد؛ حین سوم، اثقال نامیده میشود که اصناف در آن مستقر میشوند؛ حین چهارم، ردءالاثقال؛ و حین پنجم، ساقه، در سازماندهی به شیوه خمیس، مردم هر قبیله یا شهر در یکی از اجزای خمیس قرار میگرفتند تا همبستگی و آشنایی میان آنها باعث نتیجه بهتری شود. [۲۰۶]، برای نمونه، در جنگ با خوارج در زمان عبدالملکبن مروان (حک: ۶۵ـ۸۶)، مردم بصره همگی در میمنه سپاه و مردم کوفه در میسره سپاه سازماندهی شدند [۲۰۷] [۲۰۸] [۲۰۹] [۲۱۰] [۲۱۱] [۲۱۲]
← کرادیس
کردوس، مأخوذ از واژه یونانی کورتیس، نظامی بود که رومیان در جنگها به کار میبستند، کردوس گروهی از لشکر متشکل از ششصد تا هزار تن بود، هر کردوس به گروههای دهدهی تقسیم میشد، فرماندهی هر ده تن را یک عریف، هر ده عریف و سربازان زیردستشان (صد تن) را امیرالاعشار یا نقیب و فرماندهی هر ده امیرالاعشار با افرادش (هزار تن) را قائدالکردوس بر عهده داشت. [۲۱۳] [۲۱۴] اگر تعداد نیروها زیاد و نظارت بر آنها دشوار بود، سازماندهی کرادیس، شیوه آسانی برای سازماندهی بهشمار میرفت، در این شیوه، هر کردوس میتوانست برای خود، رمز، شعار و پرچم ویژه داشته باشد تا در میدان نبرد، نیروهایش با انسجام بیشتری وارد عمل شوند، همچنین اگر یکی از کردوسها دچار آسیب یا شکست و عقبنشینی میشد، به سبب فاصله زیاد کردوسها از یکدیگر و نیز استقلال عمل آنها، این شکست به سایر کردوسها منتقل نمیشد، در حالیکه در سازمان صف، شکست بخشی از صف به سرعت کل سپاه را تحت تأثیر قرار میداد. [۲۱۵] نخستین بار، خالدبن ولید در جنگ یرموک، سپاه را به ۳۶ تا ۴۰ کردوس تقسیم و نظام کرادیس و خمیس را درهم ادغام کرد، این سازمان به التعبئه الخالدیه شهرت دارد. [۲۱۶] [۲۱۷] خالدبن سعید در فتح شام و سعدبن ابیوقاص در نبرد قادسیه از روش خالد پیروی کردند، بهرغم موفقیتآمیز بودن شیوه کرادیس، این روش تا اواخر دوره اموی رواجی نداشت، تا زمانی که مروانبن محمد از سال ۱۲۸، بهطور مکرر از این شیوه استفاده کرد و پس از آن در میان مسلمانان رواج یافت. [۲۱۸] [۲۱۹] [۲۲۰] [۲۲۱] [۲۲۲] [۲۲۳] اتخاذ تدابیر مناسب در عرصه نبرد نیز بسیار پراهمیت بود، وضع استقرار نیروهای عملکننده در میدان نبرد میبایست به نحوی میبود که نور خورشید از پشت سر بتابد و جهت وزش باد موافق حرکت نیروها و از پهلوی آنها باشد. [۲۲۴] [۲۲۵]، تعیین ساعت سعد برای شروع جنگ هم معمولاً مورد توجه قرار میگرفت. [۲۲۶]، فرمانده در مکانی مرتفع زیر سایه چتر یا در خیمهای مستقر میشد و سیر نبرد را بهدقت زیر نظر میگرفت و دستورهای لازم را صادر میکرد. دستور تغییر آرایش جنگی با اصطلاحات مختصر و ویژهای ــ که پیشتر در تمرینهای نظامی به سربازان آموزش داده شده بود ــ صادر میشد، برای نمونه، المیل (به معنای به طرفی برگشتن)، انقلاب (برهم خوردن صف)، جیش منحرف (منحرف شدن صف)، جیش مستقیم (مرتب شدن)، جیش مورّب (اریب شدن)، استداره صغری (حلقه کوچک)، استداره کبری (ترتیب به صورت حلقه بزرگ). [۲۲۷] [۲۲۸]
← شعار
در صدر اسلام، برای آمادگی سپاه شعار «السلاح السلاح»، برای شروع هجوم «النفیر النفیر»، برای بازگشت «الرجعه الرجعه» و برای پیاده شدن از اسب و پراکنده شدن، شعار «الارض الارض» بهکار میرفت. [۲۲۹] [۲۳۰] [۲۳۱] [۲۳۲]، تکبیر و تعداد دفعات تکرار آن نیز معنای خاصی را افاده میکرد. [۲۳۳] در صورت کثرت شمار لشکریان و نرسیدن صدای فرمانده کل، با تکان دادن پرچم اصلی به دفعات معین و کوبیدن بر طبلها، دستور هجوم صادر میشد. [۲۳۴] [۲۳۵] [۲۳۶] در ابتدای جنگ تیراندازان و سپس سوارهنظام وارد عمل میشدند، حمایت از دو جناح چپ و راست لشکر و حمله به جناحین دشمن و تعقیب فراریان دشمن در پایان جنگ، بر عهده سوارهنظام بود. [۲۳۷]، گردانهای پیاده نیز در مکانهای مخصوص خود مبارزه میکردند و مأمور به پایداری و حتیالامکان بلند نکردن صدای خود بودند، فرماندهان همواره این نکته را یادآوری میکردند که فریاد کشیدن و سروصدای زیاد در میدان جنگ از اسباب شکست است. [۲۳۸] [۲۳۹]
← حیلههای جنگی
بهکار بردن حیلههای جنگی نیز در تغییر نتیجه جنگ بسیار مؤثر بود و گاه شکست قطعی را به پیروزی مبدل میکرد یا دستکم موجب حفظ جان باقیمانده سپاه میشد. [۲۴۰] [۲۴۱] یکی از حیلههای رایج جنگی، کمین گذاشتن در مسیر حرکت سپاه دشمن برای حمله ناگهانی از پشت سر بود. [۲۴۲]، در میان فرماندهان مسلمان، خالدبن ولید استاد فن جنگ و حیلههای جنگی بود، از تدابیر مهم و سرنوشتساز او، اتخاذ مسیری غیرمعمول برای حرکت سپاه از عراق به شام به منظور غافلگیر کردن دشمن در جنگ یرموک بود. [۲۴۳] مدیریت سپاه شکست خورده مسلمانان در جنگ موته و نجات جان باقیمانده مسلمانان با بهکار بستن حیله جابهجایی میمنه با میسره و مقدمه با مؤخره سپاه در شب هنگام، به طوری که دشمن تصور کند برای مسلمانان نیروهای جدید کمکی رسیده است، نیز از ابتکارات وی بود. [۲۴۴]، اشعار و رجزهایی که مسلمانان معمولاً در آغاز نبردهای تن به تن میخواندند نیز حاوی تفاخرهای دینی و گاه قومی و قبیلهای و نیز حاکی از ایمان و شجاعت و برتری فرد در جنگاوری بود. [۲۴۵] [۲۴۶] [۲۴۷]، در برخی موارد ایجاد جنگ روانی با روشهایی چون برافروختن آتش، هلهله، ایجاد اصوات بلند و گوشخراش، شایعهسازی و نشان دادن بیش از واقع نیرو و تعداد سپاهیان به طرق مختلف، در تضعیف روحیهدشمن مؤثر بود. [۲۴۸]
← تقسیم غنایم
طبق آیه خمس، [۲۴۹] یک پنجم غنایم جنگ متعلق به حکومت اسلامی و چهار پنجم دیگر سهم جنگجویان بود، اموالی که بدون جنگ و معمولاً در مسیر حرکت سپاه به دست میآمد، فیء محسوب میشد و بهطور کامل متعلق به حکومت اسلامی بود و به مصارف عامه میرسید، عمل تقسیم غنایم جنگی به صاحب منصبی به نام صاحب الاقباض سپرده میشد. [۲۵۰] [۲۵۱]، در تقسیم غنایم، سوارهنظام دو یا سه برابر پیاده نظام سهم دریافت میکرد. [۲۵۲] [۲۵۳] [۲۵۴] [۲۵۵]، به زنان، بردگان و ذمیان نیز در صورت شرکت در جنگ و انجام دادن برخی خدمات، هدایایی داده میشد. [۲۵۶]
← اسیران
اسیران جنگ معمولاً در برابر دریافت فدیه از سوی خانوادهشان، آزاد میشدند. [۲۵۷] [۲۵۸]، اگر اسیر، فقیر بود یا کسی حاضر نبود فدیه او را بپردازد، معمولاً به عنوان برده به فروش میرسید و مجبور بود در خدمت ارباب مسلمانش باشد [۲۵۹] یا بیدریافت فدیه آزادش میکردند، [۲۶۰] به شرط اینکه از آن پس علیه مسلمانان اقدام نکند، از دوره عباسیان، گزارشهایی درباره مبادله اسرا میان دو دولت عباسی و روم شرقی وجود دارد [۲۶۱] [۲۶۲] [۲۶۳] [۲۶۴] [۲۶۵] با اینکه در قرآن و سیره پیامبر اکرم و بزرگان دین [۲۶۶] [۲۶۷] [۲۶۸] بر آزاد کردن بردگان و اسیران و رعایت حقوق آنها تأکید شده، اما در دورههای گوناگون حکومت اسلامی، نحوه رفتار با این گروه، تابع ویژگیها و اخلاق فردی حاکمان و اربابان مسلمان و مختصات اجتماعی هر عصر بوده است، چنانکه گاه زمینههای پیشرفت علمی و اجتماعی برای بردگان نیز مانند گروههای دیگر فراهم و برابر بود؛ دانشمندان و نامداران برخاسته از طبقه بردگان در جوامع مسلمان، بسیار بودهاند، در مقابل، گزارشهای فراوانی هم وجود دارد که حاکی از تعدی به حقوق اسیران است، از جمله کشتار دستهجمعی آنان در بدو اسارت [۲۶۹] [۲۷۰] پس از بازگشت پیروزمندانه از جنگ، معمولاً با چراغانی کردن و آراستن معابر، جشنی برپا میشد و خلیفه، خلعتها و هدایایی به سران سپاه میبخشید، مثلاً، پس از بازگشت معتضد از تکریت (۲۸۳) و کشته شدن صاحبالزنج (۲۶۹) و شکست بابک از افشین (۲۲۳)، جشنهای مفصّلی برپا شد. [۲۷۱] [۲۷۲] [۲۷۳]
← حفاظت از مرزها
فرماندهان مسلمان عمدتاً پس از فتح سرزمینهای جدید، در مرزها (ثغور) و مناطق سوقالجیشی، بخشی از سپاه را برای مرزبانی و حفاظت باقی میگذاشتند، مثلاً در سال ۱۷ برای ثغر کوفه، چهار مرز حلوان، ماسبذان، موصل و قرقیسیا تعیین شد و برای هر مرز یک فرمانده و یک نایب انتخاب گردید. [۲۷۴]، در فتوحات ایران و شام معمولاً به مسئله ثغور و عواصم توجه میشد، اما در فتوحات شمال افریقا عمدتاً جنگها به شکل حمله و غارت و تنبیه قبایل آشوبگر و بازگشت از منطقه بود و پایگاه ثابتی در بسیاری از مناطق مفتوحه تشکیل نمیشد. در دوره عباسی، با توقف جریان فتوحات، اصلیترین و مهمترین وظیفه نیروهای نظامی علاوه بر حفظ امنیت و سرکوب شورشهای داخلی، حفظ ثغور بود و به نظر میرسد ارتش ثابت، به صورتی که در دوره فتوحات در زمان خلفای راشدین و امویان مورد نیاز بود، از ارکان ضروری دولت اسلامی تلقی نمیشد.