جنسي دوه‌بڼواله

جنسي دوه‌بڼواله (په انګلیسي: Sexual Dimorphism) هغه حالت ته ویل کېږي چې د ورته نوعې جنسونه بېلابېلې ځانګړنې له‌ځانه وښیي، په تېره بیا هغه ځانګړنې چې په مستقیمه توګه، په تکثر کې شاملې نه‌دي. دغه حالت ډېری په ژویو او ځینو نباتاتو کې پېښېږي. په دغو توپیرونو کې کېدای شي ثانویه جنسي ځانګړنې، اندازه، دروندوالی، رنګ، نښې نښانې یا چلندي او ادراکي ځانګړنې شاملې وي. دغه توپیرونه کېدای شي سطحي یا ژور وي او کېدای شي د جنسي انتخاب او طبیعي انتخاب تابع وي. د دي‌مورفیزم په مقابل کې مونومورفیزم شتون لري او هغه حالت ته ویل کېږي چې دوه بیولوجیکي جنسونه، له فینوټایپي پلوه، یو له بل سره د توپیر وړ نه‌دي. ټولیزه کتنه سینګار او رنګ د دیمورفیزم تر ټولو معمولې او په اسانې سره پېژندل شوې بڼې، سینګار او رنګ دی، که څه هم تل څرګند نه‌دي. په یوې ځانګړې نوعه کې د جنسونو رنګَونه د جنسي دوه‌رنګ‌والي په نامه یادېږي، چې په ټولیز ډول، د الوتونکو او څښېدونکو په ګڼ‌شمېر نوعو کې تر سترګو کېږي. جنسي انتخاب د ژورو دیمورفیکو صفتونو لامل ګرځي چې ډېري وخت د مل جنس د ټاکلو د سیالۍ له‌لارې کارول کېږي. د سینګار له‌امله د اندامونو د لوړ شوی تناسب، د تولید یا ساتنې لګښت چې پېچلي تکاملي پایلې وړاندې کوي، جبرانوي، خو د هرې نوعې لګښتونه او تکاملي پایلې سره توپیر لري. د سینګار په ماهیت پورې تړلي لګښتونه او پایلې سره توپیر لري (لکه، د موجود میکانیزم رنګ). نباتات ډېري ګل‌لرونکي نباتات هېرمافرودایت (خنثی) دي، خو شاوخوا ۶ سلنه نوعې یې بېلابېل نارینه او ښځینه جنس (ديويسي) لري. جنسي دیمورفیزم په دیوسیوس نباتاتو او نوعو کې متداول دی. د حشراتو په ګرده‌خپروونکو نوعو کې نارینه او ښځینه، په ټولیزه توګه، سره ورته معلومېږي؛ ځکه چې نباتات د ګلانو د شیرې په څېر خوندور څیزونه ورکوي ترڅو ګرده‌خپروونکي وهڅوي چې بل ورته ګل باندې کښېني او ګرده‌خپرونه بشپړه شي. کاتازېتوم ارکیدې د دغې قاعدې یوه په‌زړه‌پورې استثنا ده. نارینه کاتازېتوم ارکیدې، اوګلوسین ګرده‌خپروونکو مچیو سره پولینیا په کلکه سرېښوي. وروسته له هغې بیا مچې له نورو نارینه‌وو ګلانو څخه ډډه کوي خو کېدای شي د ګلانو پر هغه ښځينه جنس باندې کښېني چې له نارینه‌وو سره په توپیر کې څرګندېږي. تي‌لرونکي د تي‌لرونکو په ډېریو نوعو کې، نارینه جنس د ښځينه جنس په پرتله غټ دی. جېنونه او هورمونونه، مخکې تر زېږون (یا چرګوړي کولو) د ډېریو ژویو د ماغزو په بڼه نیونې او همدا راز د بالغ وګړو پر چلند باندې اغېزه پرېږدي. هورمونونه د انسان د ماغزو پر رامنځ‌ته کېدو او همدا راز په بلوغ کې د ماغزو پر وده باندې د پام‌وړ اغېزه لري. د «Nature Reviews Neuroscience» کره‌کتونکي ژورنال د مشاهدې له‌مخې، «له هغه ځای چې، په لاسي ډول د هورمون د کچو تنظیمول د جنسي کروموزوم جېنونو د بیان په پرتله لا اسانه دی، د هورمونونو اغېزې، په ماغزو کې د جنسي کروموزوم د جېنونو د مستقیم عمل په پرتله، په لا پراخه توګه مطالعه او لا ښې درک شوې دي». د ترلاسه شوې پایلې پر بنسټ، په داسې حال کې چې «د جنسي غدو توپیر رامنځ‌ته کوونکې اغېزې مسلطې ښکاري»، ترسره شوې څېړنې «هغه مفکوره تاییدوي چې جنسي توپیرونه، له عصبي اړخه، د X او Y جېنونو په بیان کې د ماغزو په کارکړونو او ناروغیو کې د جنسي توپیرونو لپاره ارزښتمنه ونډه لري». تکامل په ۱۸۷۱ز کې، چارلس داروین د جنسي انتخاب تیوري مطرح کړه، چې جنسي دیمورفیزم او جنسي انتخاب سره تړي. د جنسي دیمورفیزم په لور لومړی ګام، د سپرم او تخمو د اندازو توپیرول (انیسوګمي) دي. انیسوګمي او معمولاً د کوچنیو نارینه ګمیټونو ډېرشمېر د ښځینه لویو ګمیټونو په نسبت، په ټولیز ډول د سپرم د غښتلې سیالۍ په وده کې پراته دي، ځکه کوچنی سپرم ژوندیو موجودات غښتلي کوي ترڅو ډېرشمېر سپرمونه تولید او نارینه (یا د هېرمافرودایتونو نارینه کړنه) لا پياوړی کړي. Volvocine الجي د جنسي دیمورفیزم د تکامل په هکله د پوهاوي ترلاسه کولو لپاره ګټور دي. دغه، د جوړې لپاره د نارینه جنس سیالۍ ته شدت ورکوي او په ډېرو نوعو، په ځانګړې توګه، د تي‌لرونکو په شمول شمزۍلرونکو ژویو کې، د بل جنسي دیمورفیزم تکامل ته وده ورکوي. سره له‌دې، په ځینو نوعو کې، ښځینه جنس د نارینه‌وو په پرتله غټ دی، پرته له‌دې چې ګمیټونه یې په پام کې ونیول شي؛ او په ځینو نوعو کې ښځینه جنس (په ټولیز ډول د هغو نوعو ښځینه جنس چې نارینه د اولاد په روزنه کې ډېر وخت تېروي او له‌دې امله، هغومره اضافي نه‌ګڼل کېږي) د نارینه‌وو په څېر د جنسي جوړې د ټاکلو لپاره سیالي کوي. د اندازې له پلوه جنسي دیمورفیزم د ویلوسی‌رپتور په څېر ځینو منقرض شویو نوعو کې لېدل کېږي. د ویلوسی‌رپتورانو په هکله، د اندازې جنسي دیمورفیزم کېدای شي د دوو فکټورونو له‌امله رامنځ‌ته شوی وي: د جنسي جوړې د جذبولو په موخه د ښکار په ډګر کې د نارینه جنس سیالۍ او یا د ځالې د ځای او جوړه جنس لپاره د ښځینه جنس سیالۍ، ځکه چې د د روزونکي نارینه جنس شمېر ډېر لږ دی. په ډېریو نوعو کې، چې له یوه څخه زیاته جنسي جوړه لري، د هغه نارینه جنس د تناسلي تناسب ګټورتیا زیاته ده چې څو ښځینه جنسي جوړې لري، په داسې حال کې چې د هغه ښځینه جنس د تناسلي تناسب ګټورتیا، چې څو نارینه جنسي جوړې ولري، ډېره لږه ده یا هېڅ شتون نه‌لري. په دغو نوعو کې، د هر هغه صفت لپاره د انتخاب فشار زیات دی، چې پر مټ یې نارینه کولای شي لا زیاتې جنسي جوړې ولري. نو له‌دې امله، کېدای شي نارینه له ښځینه جنس څخه جلا او ځانګړي صفتونه ولري. دغه صفتونه کېدای شي داسې ځانګړنې وي چې نارینه جنس دې ته وهڅوي ترڅو د خپل حریم یا «حرمسرای» لپاره مبارزه وکړي، یا داسې ځانګړنې وي چې ښځینه جنس ورته، په هر دلیل، په جنسي جوړه کې ارزښت ورکوي. د نارینه–نارینه سیالي هېڅ کومه ژوره تیوریکي پوښتنه نه‌مطرح کوي، خو د جنسي جوړې ټاکنه دغسې یوه پوښتنه مطرح کوي. ښځينه جنس کېدای شي داسې نارینه انتخاب کړي چې غښتلي او روغ وي ترڅو په ډېر احتمال سره «ښه الیلونه» ولري او د روغو ماشومانو د زېږېدلو لپاره غوره وي. سره له‌دې، په ځینو نوعو کې، داسې برېښي چې ښځینه جنس داسې نارینه انتخابوي چې نه‌یوازې د اولاد د بقا کچه زیاتوي، بلکې داسې صفتونه لري چې د نسل د کمېدو لامل ګرځي (په بالقوه توګه، د طاووس د لکۍ په څېر صفتونه رامنځ‌ته کوي). د دغه واقعیت د بیانولو لپاره دوه فرضیې، «د شهوتي زوی فرضیه» او «د معلولیت اصل» دي. د شهوتي زوی فرضیه بیانوي چې ښځینه په لومړیو کې کېدای شي یوه ځانګړنه وټاکي، ځکه چې دغه ځانګړنه کولای شي د اولاد بقا خوندي کړي، خو کله چې دغه لومړیتوب لا پراخ شي، ښځینه جنس اړ دی ترڅو د صفتونو انتخابولو ته دوام ورکړي، ان که ناوړه وي. هغوی چې د صفتونو انتخاب ته دوام نه‌ورکوي، داسې زامن به ولري چې د ډېریو ښخینه‌وو لپاره به جذابیت ونه‌لري (ځکه چې لومړیتوب لا پراخ شوی دی) او له‌دې امله لږشمېر جنسي جوړې پیدا کولای شي. د معلولیت اصل بیانوي چې، که څه هم یو نارینه د یوه معلولیت په لرلو سره ژغورل کېږي، ثابتوي چې د هغه پاتې جېنونه «ښه الیلونه» دي. که چېرې هغه نارینه جنس، چې «بد الیلونه» لري، ځان له معلولیت څخه ونه‌ژغورلای شي، کېدای شي ښځينه جنس داسې تکامل ومومي چې د دغه معلولیت لرونکي نارینه انتخاب کړي؛ دغه ځانګړنه د اندامونو د تناسب داسې نښې په توګه عمل کوي چې په سختۍ سره پټېدلای شي. سرچينې