جنسي بیا توليد

جنسي بيا توليد، د بيا توليد يوه بڼه ده چې د ژونديو پېچلی جريان په کې ښکېل وي، په کوم کې چې یو ګاميټ (لکه سپرم يا د هګيو حجره) چې د کروموزومونو د يوه ټولګې لرونکی وي (هاپلوايډ) له يو بل سره يو ځای کېږي، تر څو زايګوټ توليد کړي، کوم چې د يو ژوندي په داخل کې وده کوي، کوم موجود چې د داسې حجرو څخه جوړ وي چې د دوو ټولګو کروموزوم (ډيپلوايډ) لرونکی وي. جنسي بیا توليد په ګڼ حجروي «يوکرايوټونو» کې د ژوند د جريان تر ټولوعام ډول دی، لکه: ژوي، فونګي او بوټي. جنسي بيا توليد په «پروکيرياټونو» (هغه ژوندي موجودات چې د حجرې هسته نه لري) کې منځ ته نه راځي، بلکې دوی د همداسې اغېزو جريانات لري، لکه: باکترياوي يو ځای کېدل، بدلېدل او لېږدېدل، کوم چې شونې ده په لومړيو يوکرايټسونو کې د جنسي توليد له مخکې څخه شته زېرمه و اوسي.

په «ايکاريوټونو» کې د جنسي حجرو د توليد پر مهال، ډيپلوايډ مور حجرې وېشل کېږي، څو هاپلوايډ حجرې توليد کړي چې د ګاميټونو په نوم ېاديږي، دا په داسې يوه پروسه کې جريان پيدا کوي چې د «مايوسس» په نوم پېژندل کېږي او جنيتيکي بيا يو ځای کېدل پکې ښکېل وي. «هومولوګيوس کروموزومونه» سره يو جوړه کېږي او په دې ډول د دوی د ډي اين ای لړۍ يو له بره برابرښت پيدا کوي، له دې وروسته د دوی تر منځ جنيتيکي معلوماتو بدلون منځ ته راځي. د حجرې د وېش دوه پړاونه بيا څلور هاپلوايډ ګامينډونه زېږوي چې هر يو يې د هر والدين حجرې نيمايي شمېر کې کروموزومونه لري، خو په والدينو کروموزومونو کې جنيتيکي معلومات بيا سره يو ځای کېږي. دوه هاپلوايډ ګاميټونه په يو ډيپلوايډ حجره کې سره يو ځای کېږي چې د زايګوت په نوم پېژندل کېږي، دا يوه پروسه ده چې د حمل يا اميدوارۍ په توګه پېژندل کېږي. زايګوټ له دواړو ګاميټونو څخه جنيتيکي مواد سره يو ځای کوي. د کروموزومونو د شمېر له بدلون پرته د حجرې ګڼ وېشونه، بيا يو ګڼ حجروي ډيپلوايډ پړاو يا نسل جوړوي.

په انساني بیا تولید کې، په هرو ۲۳ جوړو کې هره حجره ۴۶ کروموزومونه لري. په والدينو غدودو کې مايوسس ګاميټونه تولیدوي چې هر يو ۲۳ کروموزمونه لري، کوم چې د والدينو په کروموزومونو کې د شته ډي اين ای جنيتيکي ترتيب بيا پيدا کوي. کله چې د ګاميټونو هستې سره يو خای کېږي، څو يوه بلاربه هګۍ يا زايګوټ پیدا کړي، نو د دې په پايله کې د پیدا کېدونکي ماشوم په هره حجره کې د هر والد څخه ۲۳ کروموزومونه وي يا به ټول ټال ۴۶ وي.

يواځې په بوټو کې، ډيپلوايډ پړاو، کوم چې د «سپوروفايټ» په نوم پېژندل کېږي، د مايوسيس له لارې تخم تولیدوي، کوم چې وده (شين کېدل/راټوکېدل) چمتو کېږي او له هغې وروسته د «مايټوسيسس» په مټ وېشل کېږي، څو يو ګڼ حجروي هاپلوياډ پړاو منځ ته راوړي چې «ګامتوفيټ»، همدا بيا نېغ په نېغه د مايټوسيس په مټ ګاميټونه تولیدوي. دا د ژوند د جريان يوه بڼه ده چې د دوه ګڼ حجروي مرحلو تر منځ ادلون بدلون پکې ښکېل دی، جنسي هايپلويډ ګيموفايټ او غیر جنسي ډيپلوياډ سپوروفايټ، د نسلونو د بدلونونو په نوم هم پېژندل کېږي.

د جنسي بيا توليد تکامل تضادي بلل کېږي، ځکه چې غیر جنسي بيا توليد بايد له دې څخه د غوره عمل د څرګندولو وړتيا ولري، له دې امله چې هر ځوان ژوندی موجود خپل ځوان زوزات ځغملی شي. د دې مطلب دا دی چې غیر جنسي نفوس له هر نسل سره په ډېرې چټکۍ سره د ودې کولو داخلي وړتيا لري. دا ۵۰٪ ارزښت د جنسي بيا توليد د بدني وړتيا عيب دی. په جنسي اړيکو کې دوه برابره ارزښت کې دا ارزښت او دا حقيقت هم شام لدی چې هر يو ژوندی موجود د خپل جينز يواځې ۵۰٪ خپل زوزات ته لېږدو. د جنسي بيا تولید يوه ټاکلې ګټه دا ده چې دا د جنيتيکي بدلونونو د راټولېدو په وړاندې يو خنډ دی.جنسي غوراوی د طبيعي غوراوي يوه بڼه ده، په کوم کې چې ځينې افراد د نفوس نور يو ځل بيا پيدا کوي او دا ځکه چې هغه د جنسي توليد لپاره د نورو ملګرو د خوندي کولو په برخه کې ډېر ښه وي. دا په دې ډول تشرېح شوی چې دا «يو پیاوړی تکاملي ځواک دی، کوم چې په جنسي نفوس کې نه شته».

تکامل

په ايوکارياوټونو کې د جنسي بيا توليد لومړی متحجر پاتې شونو ثبوت شا اوخوا ۱.۰۵ مليارده کاله څخه د مخکې «سټينين» پړاو څخه موندل شوی.

د تکامل څېړنه کوونکي بيالوژي پوهان د جنسي بیا توليد د ودې او د هغې د پالنې لپاره د ګڼو تشرېحاتو وړانديز کړی دی. په دې لاملونو کې د زيان رسونکو بدلونونو د شونتيا کمول، له بدلېدونکي چاپيريال سره د سمښت په کچه کې زیاتوالی، له له مقابلې سره مبارزه، د ډي اين ای ترميم او د زیان رسونکو بدلونونو پټول شامل دي. ټول دا اندونه چې ولې جنسي بيا توليد پايدلی دی په عموم کې له ملاتړ څخه برخمن دي، خو په پايله کې د نفوس اندازه د دې ټاکنه کوي چې ايا جنسي بيا توليد په ټوله معنا ګټور دی. د کوچني نفوس په پرتله ستر نفوس جنسي بیا توليد په مټ تر لاسه کېدونکو ځينو ګټو لپاره غبرګون په ډېرې تېزۍ سره څرګندوي.

د جنسي بیا توليد ساتنه د هغو اندونو به مټ روښانه شوي دي، کوم چې د غوراوي په ګڼو کچو کار کوي، خو بيا هم ځينې دا نمونې يې مختلف فيه دي. په هر حال، په وروستيو کلونو کې نوې وړاندې شوې نمونې د پېچلو ژونديو موجوداتو لپاره په کرار اکرار د بيا توليد په برخه کې د جنسي بيا توليد لپاره د بنسټيزې ګټې وړانديز کوي.

جنسي بيا توليد دې انواعو سره مرسته کوي چې د هغو خصوصياتو څرګندونه کوی، کوم چې د ځانګړي چاپېريال پورې چېرته چې دوی ژوند کوي او د هغو ید بقا د ځانګړيو تګلارو پورې تړلي دي، له کومو څخه چې دوی کار اخلي.

جنسي غوراوی

د دې لپاره چې د جنسي عمل له لارې بيا توليد وکړای شي، هم نارینه او هم ښځينه اړتيا لري چې خپله جوړه (ملګری/ملګرې) پیدا کړي. عموماً په ژویو کې د جوړې د پیدا کېدو غوراوی د ښځينه له خوا کېږي، په داسې حال کې چې نارینه په دې سيالۍ کې اخته وي چې غوره شي. دا چاره ژوندي موجودات د بیا توليد لپاره د زياتو هڅو په لور بیولای شي، لکه جګړه او ښودنه، يا د يو مثبت غبرګون په پايله کې د سختو ځانګړتياوو پیدا کولو پر لور، کوم چې د فيشيرين تېښتې په نوم پېژندل کېږي. په همدې بنسټ د طبيعي غوراوي د يوې بڼې په توګه، جنسي بيا توليد به تکامل اغېزه لري. جنسي «ډيمورفيزم» (دوه شکله) هغه ځای دی، چېرته چې ښکارېدونکي بنسټيزې نښې د همدې يوې نوعې په نارينه او ښځينه کې سره توپير لري. ډيمورفيزم هم په جنسي غړو او هم په ثانوي جنسي خصوصياتو کې یعنې د بدن اندازه، بدني پیاوړتيا او مورفولوژي، بيالوژيکي ښکلا، چلند او بدني صفاتو کې لیدل کېږي. بیا هم، جنسي غوراوی يواځې يوه اوږده موده په ځان کې رانغاړي، د کوم په پايله کې چې جنسي بدلون پيدا کېږي.

ژوي

خځنده (حشرې)

د خځنده ګانو انواع د ټولو شته ژويو له انواعو څخه دوه برابره زیات دی. د خځنده ګانو ډيری انواع د جنسي عمل له لارې بیا توليد کوي، خو ځينې انواع يې په اختياري ډول«پارټينوجينيک» دي. د خځنده ګانو ډېری انواع يې جنسي ډمورفيزم لر، په داسې حال کې چې به نورم جنسيتونه تقريباً يو ډول  ښکاري. عموماً دوی دوه جنسونه لري چې نارينه يې نارينه يې نطفه او ښځينه يې هګۍ توليدوي. بيضه په هګيو کې وده کوي، کوم چې يو پوښ لري چې کورين يې بولي او دا له داخلي بلاربېدو مخکې منځ ته راځي. خځنده ګان ډېر مختلف او ډول ډول يو ځای کېدل او د بيا توليد تګلارې لري، د کوم په پايله کې چې ډيری وخت نارينه د ښځينه په داخل کې نصفه راټوي، هغه يې په خپل ځان کې زېرمه کوي، تر دې چې هغه د هګيو د زرخېزه کولو لپاره چمتو شي. له بلاربېدو يا القاح او د زيګوټ له جوړېدو تر څنګ يې د ودې له بېلا بېلو اندازو وروسته، په ډېريو انواعو کې هګۍ له ښځينه څخه بهر وځي؛ به داسې حال کې چې نور يې په ښځينه وو کې زياته وده کوي او بيا ژوندي پيدا کېږي.

تي لرونکي

د تي لرونکو درې شته ډولونه شته چې دا دي: مونوټرمز، جوړه او کڅوړه لرونکي چې ټول يې داخلي القاح لرونکي دي. په جوړه تي لرونکو کې، زوزات د ځوانانو په توګه زېږېږي: بشپړ ژوي چې شبږ جنسي غړي يې موجود وي، که څه هم دا غړي د بیا توليد له اړخه فعال نه وي. له څو مياشتو يا کلونو وروسته، جنسي غړي يې زياته وده کوي تر څو ژوی له جنسي اړخه بالغ شي، خو دا تر انواعو پورې اړه لري. ډيری ښځينه تي لرونکي يواځې د ټاکلو «ايستوريس» (هغه وخت چې جنسي عمل ته چمتوالی لري) جرياناتو پر مهال زرخېره وي، په کومه نقطه کې چې دوی د يو ځای کېدو لپاره چمتو وي.انفرادي نارینه او ښځينه تي لرونکي سره يو ځای کېږي او جنسي عمل تر سره کوي. په ډېرو تي لرونکو کې، نارينه او ښځينه د خپل بلوغ ژوند په اوږدو کې جنسي شریکان سره بدلوي.