بیولوجي او جنسي لېوالتیا


د بیولوجي او جنسي لېوالتیا ترمنځ اړیکې په هکله ډېرې څېړنې ترسره شوې دي. په داسې حال کې چې ساینس‌پوهانو ته لا تراوسه د جنسي لېوالتیا دقیق لامل ناڅرګنده دی، خو د ځینو تیوري‌ګانو له‌مخې وایي چې، جنسي تمایل د جنتیکي، هورموني او چاپېریالي اغېزښندنو د یوه پېچلي تعامل له‌امله رامنځ‌ته کېږي. پر جنسي لېوالتیا باندې، وروسته له زېږېدلو څخه، د ټولنیز چاپېریال اغېزښندنو په هکله فرضیې، په تېره بیا نارینه‌وو لپاره، ضعیفې دي.[۱][۲][۳][۴]

ساینس‌پوهان د جنسي تمایل د لاملونو بیانولو ته اړوند بیولوجیکي تیوري‌ګانو ته ډېر لېواله دي. په دغو لاملونو کې، چې کېدای شي د جنسي لېوالتیا له زیاتېدو سره اړوند وي، جېنونه، د رحم لومړنی محیط (لکه: د امېدوارۍ د حالت هورمونونه) او د ماغزو جوړښتونه شامل دي.[۱]

علمي څېړنې او مطالعات

سمول

د جنین وده او هورمونونه

سمول

د جنین پر وده باندې د هورمونونو اغېز، د جنسي لېوالتیا په زیاتېدو کې تر ټولو اغېزمن علتي فرضیه ده. په ساده بیان، د جنین د ماغزو وده د «مونث» په معمولي حالت کې پیلېږي. په نارینه‌وو کې د y-کروموزوم شتون د خصیو د ودې لامل ګرځي، چې تستسترون او د لومړني اندروجن د اخېستونکي فعالوونکی هورمون ازادوي ترڅو جنین او د جنین ماغزو ته د نارینه‌وو بڼه ورکړي. د نارینه‌توب دغه اغېزه، نارینه د مذکر جنس معمولي ماغزو جوړښتونو ته رسوي او ډېري وخت، ښځینه‌وو ته لېوالتیا پیدا کوي. فرض پر دې دی چې د همجنسپاله نارینه‌وو د ماغزو په مهمو برخو کې د تستسترون کچه لږ ده یا د نارینه‌توب اغېزو د اخېستلو د وړتیا بېلابېلې کچې لري او یا په حساسو وختونو کې له ځینو بې‌ثباتیو سره مخ شوي وي. په ښځینه‌وو کې بیا فرضیه داسې ده چې په مهمو برخو کې د زیات تستسترون افرازېدل، ورته جنس ته د لېوالتیا د احتمال کچه لوړه کړي. دغې سکالو ته د سمې بڼې وربخښونکي مطالعات د ښي لاس دوه‌یمې او څلورمې ګوتې ترمنځ نسبت دی، چې مخکې تر زېږېدلو څخه د تستسترون د افرازاتو ښودونکی دی. د همجنسپاله ښځو د دوه‌یمې او څلورمې ګوتې ترمنځ نسبت، په منځنۍ توګه، نارینه‌وو ته نږدې دی او دا هغه موندنه ده چې په هڅوبي مطالعاتو کې په وار، وار سره څرګنده شوې ده. په داسې حال کې چې، د اخلاقي اړخونو له‌امله، د مستقیمو اغېزو سنجول ستونزمن برېښي، حیواني ازمایښتونه، چې ساینس‌پوهان په هغو کې د حمل دورې په اوږدو کې د جنسي هورمونونو د افرازاتو کچه په لاسي ډول تنظیم کړي، کولای شي د مذکر جنس عمري چلندونه او ځانګړتیاوې مونث جنس ته او د مونث جنس چلندونه مذکر جنس ته القا کړي.[۵][۶][۷][۸]

د جنین د ودې پر مهال د میندو معافیتي غبرګونونه، په کلکه توګه، د نارینه‌وو د همجنسپالنې او دوه‌جنسپالنې لاملونو په توګه ښودل شوي دي. له ۱۹۹۰ز لسیزې راهیسې ترسره شویو څېړنو ښودلې ده چې هرڅومره د یوې ښځې د زامنو شمېر زیات وي، په ډېر احتمال سره راتلونکي زامن یې همجنسپاله دي. د حمل په اوږدو کې، نارینه حجرې د مور د وینې بهیر ته ننوځي چې د هغې د معافیتي سیسټم لپاره پردۍ دي. دې ته په غبرګون کې، مور داسې انتي‌باډي تولیدوي چې هغه خنثی کړي. وروسته بیا دغه انټي‌بادي د راتلونکي زوی پر جنین باندې اغېزه کوي او کېدای شي Y-اړوند انتي‌جنونه، چې د ماغزو په نارینه کېدلو کې ونډه لري، خنثی کړي او د ماغزو هغه برخه په خپل حال پرېږدي چې ښځو ته د جنسي لېوالتیا د رامنځ‌ته کولو دنده لري. هرڅومره چې د یوې مور د زامنو شمېر زیات شي، د دغه انټي‌بادي کچه لوړېږي او په پایله کې د ورورۍ مشاهده شوي زېږون د ترتیب اغېزه رامنځ‌ته کوي. د دغې اغېزې تاییدوونکي بیوکېمیاوي شواهد، په ۲۰۱۷ز کال کې د یوې لابراتواري مطالعې په ترڅ کې تصدیق شول او وښودل شوه چې د همجنسپالو زامنو د میندو د انټي‌بادیو کچه د NLGN4Y Y-پروټین په نسبت، د هغو میندو په پرتله کچه ده چې بل‌جنسپاله زامن لري. جان مایکل بېلي د میندو معافیتي غبرګونونه د زامنو د همجنسپالنې «علتي» لاملونو په توګه پېژني. د اټکل له‌مخې، دغه اغېزه په ۱۵ تر ۲۹ سلنه همجنسپالو نارینه‌وو کې شتون لري، په داسې حال کې چې د پاتو همجنسپالو او دوه‌جنسپالو نارینه‌وو جنسي لېوالتیا د جنتیکي او هورموني تعاملونو له‌امله انګېرل کېږي. [۹][۱۰][۱۱][۱۲]

په همجنسپالو نارینه‌وو او ښځو کې بیولوجیکي توپیرونه

سمول

ځینو مطالعاتو د وګړو او د هغو جنسي لېوالتیاوو د فزیولوجي ترمنځ ځیني پیوستونونه موندلي دي؛ دغه مطالعات ځیني شواهد وړاندې کوي چې د هغو له‌مخې:

  • همجنسپال نارینه او نورمالې ښځې (هغه ښځې چې یوازې نارینه ته تمایل لري)، په منځنۍ توګه، د ماغزو ورته نیمکرو لرونکي دي. د همجنسپالې ښځې او نورمال نارینه د ماغزو ښي نیمکرې، په منځنۍ توګه، لږ څه لویې دي.[۱۳]
  • سواب او هوپفمن وموندله چې د هایپوتلاموس پورتنۍ چلیپایي هسته د ناهمجنسپالو نارینه‌وو په پرتله په همجنسپالو نارینه‌وو کې لا لویه ده؛ همدا راز، ویل کېږي چې پورتنۍ چلیپایي هسته د ښځینه‌وو په پرتله په نارینه‌وو کې لا غټه ده. [۱۴][۱۵][۱۶]
  • ویل کېږي چې، په منځنۍ توګه، د همجنسپالو نارینه‌وو تناسلي آلې د ناهمجنسپالو نارینه‌وو په پرتله لږ څه اوږدې او پنډې دي.[۱۷]
  • د همجنسپالو نارینه‌وو په ماغزو کې د INAH 3 منځنۍ اندازه د ښځینه‌وو د INAH 3 له اندازې سره کابو یوشان ده، چې خورا کوچنۍ ده او په هغو کې د حجرو تراکم د بل‌جنسپالو نارینه‌وو د ماغزو په پرتله لا زیات دی.[۱۸]
  • د موندنو له‌مخې، مخکېنی تړښتي بافت په همجنسپالو نارینه‌وو کې د ښځو او بل‌جنسپالو نارینه‌وو په پرتله لوی دی، خو وروستیو مطالعاتو دغه توپیر موندلی نه‌دی.[۱۹][۲۰]
  • د دنني غوږ او د اورېدلو مرکزي حس کارکړنه په همجنسپالو او دوه‌جنسپالو ښځو کې د ناهمجنسپالو ښځو په پرتله د هغو کارکړنو له ځانګړتیاوو سره زیات ورته‌والی لري چې په نارینه‌وو کې موندل کېږي (څېړونکو استدلال وکړ چې چې دغه موندنه د جنسي لېوالتیا زېږېدنې څخه دمخه هورموني تیوري سره په مطابقت کې ده).[۲۱]
  • هېښناکه غبرګون (له لوړ غږ اېستلو وروسته د سترګو رپېدا) په همجنسپالو او دوه‌جنسپالو ښځو کې نارینه‌وو ته ورته‌والی موندلی دی.[۲۲]
  • د همجنسپالو او ناهمجنسپالو کسانو ماغزه دوو فرضي جنسي فېرمونونو ته جلا غبرګون ښیي (AND د نارینه‌وو د تخرګونو په ترشحاتو کې او EST د ښځینه‌وو په ادرارو کې موندل شوی دی).[۲۳][۲۴][۲۵]
  • امیګدالا، چې د ماغزو یوه برخه ده، له جنسي هڅوونکو موادو سره د مخامخ کېدو په صورت کې، د ناهمجنسپالو نارینه‌وو په پرتله په همجنسپالو نارینه‌وو کې لا زیات فعال دی. [۲۶]
  • د موندنو له‌مخې، د ګوتو د اوږدوالي نسبت د شهادت (دوه‌یمې) او د کنځې (څلورمې) ګوتې ترمنځ، په منځنۍ توګه، په ناهمجنسپالو او همجنسپالو ښځو کې سره توپیر لري. [۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵][۳۶]
  • ډېري همجنسپاله نارینه او ښځینه د ناهمجنسپالو نارینه او ښځینه‌وو په پرتله کیڼ‌لاسي یا دوه‌لاسي دي. [۳۷][۳۸][۳۹][۴۰][۴۱]
  • د یوې مطالعې له‌مخې، چې له پنځوسو زیاتو همجنسپالو نارینه‌وو باندې ترسره شوې ده، د ۲۳ سلنې کسانو د وېښتانو ګونځې د ساعت د عقربې پرخلاف وده کړې ده، په داسې حال کې چې په ټولو وګړو کې، کابو ۸ سلنه کسان ګونځې وېښتان لري.[۴۲]
  • په همجنسپالو نارینه‌وو کې د کیڼ لاس د غټې او خیچې ګوتې د ګوتو د نښانونو کرښو تراکم زیات دی.[۴۲]
  • د همجنسپالو نارینه‌وو د اندامونو او لاسونو اوږدوالی د هغوی د ونې په نسبت د عادي کسانو په پرتله لږ دی، خو یوازې په سپین توکمه نارینه‌وو کې.[۴۲]

جان مایکل بېلي ادعا وکړه چې د ماشومتوب په لومړیو کې د همجنسپالو جنسیتي ناموافقه چلند، د بیولوجیکي ښودونکو پرخلاف، د فطري صفت په توګه د همجنسپالنې لا ښه شواهد ګڼل کېږي. هغه زیاتوي چې همجنسپاله نارینه، د ماشومتوب د ناموافقو جنسیتي چلندونه له‌امله «د مکافاتو په پرتله زیات مجازات کېږي» او دغه چلند «پرته له هڅونې او له مخالفت سره، سره رامنځ‌ته کېږي» او هغه ته «د فطري اړین شرط» بڼه ورکوي.[۴۳]

سرچينې

سمول
  1. ۱٫۰ ۱٫۱ Frankowski BL (June 2004). "Sexual orientation and adolescents". Pediatrics. 113 (6): 1827–32. doi:10.1542/peds.113.6.1827. PMID 15173519.
  2. Lamanna MA, Riedmann A, Stewart SD (2014). Marriages, Families, and Relationships: Making Choices in a Diverse Society. Cengage Learning. p. 82. ISBN 978-1305176898. نه اخيستل شوی February 11, 2016. The reason some individuals develop a gay sexual identity has not been definitively established  – nor do we yet understand the development of heterosexuality. The American Psychological Association (APA) takes the position that a variety of factors impact a person's sexuality. The most recent literature from the APA says that sexual orientation is not a choice that can be changed at will, and that sexual orientation is most likely the result of a complex interaction of environmental, cognitive and biological factors...is shaped at an early age...[and evidence suggests] biological, including genetic or inborn hormonal factors, play a significant role in a person's sexuality (American Psychological Association 2010).
  3. Stuart GW (2014). Principles and Practice of Psychiatric Nursing. Elsevier Health Sciences. p. 502. ISBN 978-0323294126. نه اخيستل شوی February 11, 2016. No conclusive evidence supports any one specific cause of homosexuality; however, most researchers agree that biological and social factors influence the development of sexual orientation.
  4. Bailey JM, Vasey PL, Diamond LM, Breedlove SM, Vilain E, Epprecht M (September 2016). "Sexual Orientation, Controversy, and Science". Psychological Science in the Public Interest. 17 (2): 45–101. doi:10.1177/1529100616637616. PMID 27113562.
  5. Bailey JM, Vasey PL, Diamond LM, Breedlove SM, Vilain E, Epprecht M (September 2016). "Sexual Orientation, Controversy, and Science". Psychological Science in the Public Interest. 17 (2): 45–101. doi:10.1177/1529100616637616. PMID 27113562. S2CID 42281410.
  6. Balthazart J (August 2011). "Minireview: Hormones and human sexual orientation". Endocrinology. 152 (8): 2937–47. doi:10.1210/en.2011-0277. PMC 3138231. PMID 21693676.
  7. Breedlove SM (August 2017). "Prenatal Influences on Human Sexual Orientation: Expectations versus Data". Archives of Sexual Behavior. 46 (6): 1583–1592. doi:10.1007/s10508-016-0904-2. PMC 5786378. PMID 28176027.
  8. Roselli CE (July 2018). "Neurobiology of gender identity and sexual orientation". Journal of Neuroendocrinology. 30 (7): e12562. doi:10.1111/jne.12562. PMC 6677266. PMID 29211317.
  9. Balthazart J (January 2018). "Fraternal birth order effect on sexual orientation explained". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 115 (2): 234–236. doi:10.1073/pnas.1719534115. PMC 5777082. PMID 29259109.
  10. Bogaert AF, Skorska MN, Wang C, Gabrie J, MacNeil AJ, Hoffarth MR, et al. (January 2018). "Male homosexuality and maternal immune responsivity to the Y-linked protein NLGN4Y". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 115 (2): 302–306. doi:10.1073/pnas.1705895114. PMC 5777026. PMID 29229842.
  11. Bailey JM (January 2018). "The Fraternal Birth Order Effect Is Robust and Important". Archives of Sexual Behavior. 47 (1): 17–19. doi:10.1007/s10508-017-1115-1. PMID 29159754. S2CID 35597467.
  12. Blanchard R (January 2018). "Fraternal Birth Order, Family Size, and Male Homosexuality: Meta-Analysis of Studies Spanning 25 Years". Archives of Sexual Behavior. 47 (1): 1–15. doi:10.1007/s10508-017-1007-4. PMID 28608293. S2CID 10517373.
  13. "Scans see 'gay brain differences'". BBC NEWS - Health. 2008-06-16.
  14. Swaab DF, Zhou JN, Ehlhart T, Hofman MA (June 1994). "Development of vasoactive intestinal polypeptide neurons in the human suprachiasmatic nucleus in relation to birth and sex". Brain Research. Developmental Brain Research. 79 (2): 249–59. doi:10.1016/0165-3806(94)90129-5. PMID 7955323.
  15. Roughgarden, Joan (2004). Evolution's Rainbow: Diversity, Gender, and Sexuality in Nature and People. Berkeley, CA: University of California Press. p. 245. ISBN 9780520240735.
  16. Panzica GC, Aste N, Viglietti-Panzica C, Ottinger MA (March 1995). "Structural sex differences in the brain: influence of gonadal steroids and behavioral correlates". Journal of Endocrinological Investigation. 18 (3): 232–52. doi:10.1007/BF03347808. PMID 7615911. S2CID 10435075.
  17. Bogaert AF, Hershberger S (June 1999). "The relation between sexual orientation and penile size". Archives of Sexual Behavior. 28 (3): 213–21. doi:10.1023/A:1018780108597. PMID 10410197. S2CID 42801275.
  18. LeVay S (August 1991). "A difference in hypothalamic structure between heterosexual and homosexual men". Science. 253 (5023): 1034–7. Bibcode:1991Sci...253.1034L. doi:10.1126/science.1887219. PMID 1887219. S2CID 1674111.
  19. Lasco MS, Jordan TJ, Edgar MA, Petito CK, Byne W (May 2002). "A lack of dimorphism of sex or sexual orientation in the human anterior commissure". Brain Research. 936 (1–2): 95–8. doi:10.1016/S0006-8993(02)02590-8. PMID 11988236. S2CID 7774361.
  20. Allen LS, Gorski RA (August 1992). "Sexual orientation and the size of the anterior commissure in the human brain". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 89 (15): 7199–202. Bibcode:1992PNAS...89.7199A. doi:10.1073/pnas.89.15.7199. PMC 49673. PMID 1496013.
  21. McFadden D (February 2002). "Masculinization effects in the auditory system". Archives of Sexual Behavior. 31 (1): 99–111. doi:10.1023/A:1014087319682. PMID 11910797. S2CID 2743338.
  22. Rahman Q, Kumari V, Wilson GD (October 2003). "Sexual orientation-related differences in prepulse inhibition of the human startle response". Behavioral Neuroscience. 117 (5): 1096–102. doi:10.1037/0735-7044.117.5.1096. PMID 14570558.
  23. Savic I, Berglund H, Lindström P (May 2005). "Brain response to putative pheromones in homosexual men". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 102 (20): 7356–61. Bibcode:2005PNAS..102.7356S. doi:10.1073/pnas.0407998102. PMC 1129091. PMID 15883379.
  24. Savic I, Berglund H, Gulyas B, Roland P (August 2001). "Smelling of odorous sex hormone-like compounds causes sex-differentiated hypothalamic activations in humans". Neuron. 31 (4): 661–8. doi:10.1016/S0896-6273(01)00390-7. PMID 11545724. S2CID 2547202.
  25. Berglund H, Lindström P, Savic I (May 2006). "Brain response to putative pheromones in lesbian women". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 103 (21): 8269–74. Bibcode:2006PNAS..103.8269B. doi:10.1073/pnas.0600331103. PMC 1570103. PMID 16705035.
  26. Safron A, Barch B, Bailey JM, Gitelman DR, Parrish TB, Reber PJ (April 2007). "Neural correlates of sexual arousal in homosexual and heterosexual men". Behavioral Neuroscience. 121 (2): 237–48. doi:10.1037/0735-7044.121.2.237. PMID 17469913.. The authors of the study caution that any interpretation of this finding must take into account that the group difference in brain activation between heterosexual men and homosexual men in the amygdala region is not large and that the most robust finding is that both heterosexual and homosexual men used the same areas when they reacted to sexually preferred stimuli. "For the most part, homosexual and heterosexual men showed very similar patterns of activation (albeit to different erotic stimuli). One possible exception was the amygdala, in which homosexual men showed greater activational differences between preferred and nonpreferred erotic stimuli compared with heterosexual men. However, this difference was not hypothesized a priori, was not large, and was the only group difference found out of many tested. Thus, this finding needs replication."(Debra A. Hope (editor), What is Sexual Orientation and Do Women Have One? (presentation by J.M. Bailey), Nebraska Symposium on Motivation, Volume 54 p. 47, Springer Science, 2009.)
  27. Williams TJ, Pepitone ME, Christensen SE, Cooke BM, Huberman AD, Breedlove NJ, et al. (March 2000). "Finger-length ratios and sexual orientation" (PDF). Nature. 404 (6777): 455–6. Bibcode:2000Natur.404..455W. doi:10.1038/35006555. PMID 10761903. S2CID 205005405. Archived from the original (PDF) on 2015-06-26.
  28. Tortorice JL (2002), Written on the body: butch vs. femme lesbian gender identity and biological correlates of low digit ratio, Rutgers University, OCLC 80234273
  29. Hall LS, Love CT (February 2003). "Finger-length ratios in female monozygotic twins discordant for sexual orientation". Archives of Sexual Behavior. 32 (1): 23–8. doi:10.1023/A:1021837211630. PMID 12597269. S2CID 1743441.
  30. Rahman Q, Wilson GD (April 2003). "Sexual orientation and the 2nd to 4th finger length ratio: evidence for organising effects of sex hormones or developmental instability?". Psychoneuroendocrinology. 28 (3): 288–303. doi:10.1016/S0306-4530(02)00022-7. PMID 12573297. S2CID 21071741.
  31. Putz DA, Gaulin SJ, Sporter RJ, McBurney DH (May 2004). "Sex hormones and finger length: What does 2D:4D indicate?" (PDF). Evolution and Human Behavior. 25 (3): 182–99. doi:10.1016/j.evolhumbehav.2004.03.005. Archived from the original (PDF) on 2010-01-07. نه اخيستل شوی 2022-05-27. {{cite journal}}: More than one of |archivedate= و |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= و |archive-url= specified (help)
  32. Rahman Q (May 2005). "Fluctuating asymmetry, second to fourth finger length ratios and human sexual orientation". Psychoneuroendocrinology. 30 (4): 382–91. doi:10.1016/j.psyneuen.2004.10.006. PMID 15694118. S2CID 39896938.
  33. Kraemer B, Noll T, Delsignore A, Milos G, Schnyder U, Hepp U (2006). "Finger length ratio (2D:4D) and dimensions of sexual orientation". Neuropsychobiology. 53 (4): 210–4. doi:10.1159/000094730. PMID 16874008. S2CID 201838.
  34. Wallien MS, Zucker KJ, Steensma TD, Cohen-Kettenis PT (August 2008). "2D:4D finger-length ratios in children and adults with gender identity disorder". Hormones and Behavior. 54 (3): 450–4. doi:10.1016/j.yhbeh.2008.05.002. PMID 18585715. S2CID 6324765.
  35. Grimbos T, Dawood K, Burriss RP, Zucker KJ, Puts DA (April 2010). "Sexual orientation and the second to fourth finger length ratio: a meta-analysis in men and women". Behavioral Neuroscience. 124 (2): 278–87. doi:10.1037/a0018764. PMID 20364887. S2CID 2777884. [مړه لينکونه]
  36. Hiraishi K, Sasaki S, Shikishima C, Ando J (June 2012). "The second to fourth digit ratio (2D:4D) in a Japanese twin sample: heritability, prenatal hormone transfer, and association with sexual orientation". Archives of Sexual Behavior. 41 (3): 711–24. doi:10.1007/s10508-011-9889-z. PMID 22270254. S2CID 14974103.
  37. Lalumière ML, Blanchard R, Zucker KJ (July 2000). "Sexual orientation and handedness in men and women: a meta-analysis". Psychological Bulletin. 126 (4): 575–92. doi:10.1037/0033-2909.126.4.575. PMID 10900997.
  38. Mustanski BS, Bailey JM, Kaspar S (February 2002). "Dermatoglyphics, handedness, sex, and sexual orientation". Archives of Sexual Behavior. 31 (1): 113–22. doi:10.1023/A:1014039403752. PMID 11910784. S2CID 29217315.
  39. Lippa RA (April 2003). "Handedness, sexual orientation, and gender-related personality traits in men and women". Archives of Sexual Behavior. 32 (2): 103–14. doi:10.1023/A:1022444223812. PMID 12710825. S2CID 4196223.
  40. Hepper PG, Shahidullah S, White R (1991). "Handedness in the human fetus". Neuropsychologia. 29 (11): 1107–11. doi:10.1016/0028-3932(91)90080-R. PMID 1775228. S2CID 12123306.
  41. LeVay S (August 1991). "A difference in hypothalamic structure between heterosexual and homosexual men". Science. 253 (5023): 1034–7. Bibcode:1991Sci...253.1034L. doi:10.1126/science.1887219. PMID 1887219. S2CID 1674111.
  42. ۴۲٫۰ ۴۲٫۱ ۴۲٫۲ France D (18 June 2007). "The Science of Gaydar". New York Magazine.
  43. Bailey J (2003-03-10). The Man Who Would Be Queen. p. 123. ISBN 978-0-309-08418-5.