اټومي جګړه

اټومي جګړه چې د هستوي جګړې په نوم هم پېژندل کېږي، هغې پوځي نښتې یا له وړاندې چمتو شوې سیاسي ستراتیژۍ ته ویل کېږي چې له اټومي وسلو څخه د هغو د اصلي کاروونکې وسیلې په توګه ګټنه کوي. اټومي وسلې د ټولیزې وژنې وسلې دي. د متعارفو جګړو پر خلاف، اټومي جګړه کولای شي په ډېر لنډ مهال کې لوی زیانونه واړوي او همدارنګه اوږد مهاله راډیولوژیکې پایلې ولري. یوه لویه اټومي مبادله تر ډېره پورې اوږد مهالې اغېزې لري چې د هغو له اټومي ګرد څخه سرچینه اخلي او همدارنګه د «اټومي ژمي»، اټومي قحطۍ او ټولنیزو ویجاړیو په څېر د ثانوي اغېزو لامل ګرځي. د سړې جګړې د دورې د حرارتي اټومي زیرمو او یا هم اوسنیو کوچنیو زیرمو پر مټ جګړه کېدای شي د بشریت د انقراض په ګډون د بېلابېلو نورو سناریو ګانو لامل وګرځي.

تر نن ورځې پورې د اټومي وسلو څخه یوازنۍ ګټنه متحده ایالاتو په ۱۹۴۵ زکال کې د هیروشیما او ناګاساکي په بمبارد کولو کې کړې. د ۱۹۴۵ زکال د اګست په ۶مه نېټه یو یورانیمي کوچني بم (مستعار نوم یې «کوچني هلک») ته د جاپان د هیروشیما ښار په هوا کې چاودنه ورکړل شوه. درې ورځې وروسته بل پلوتونیمي بم (مستعار نوم یې «چاغ سړی») ته د ناګاساکي ښار په هوا کې چاودنه ورکړل شوه چې د دواړو بمونو د چاودنې له امله شاوخوا ۲۰۰ زره کسان مړه شول؛ دغو چاودونو مرسته وکړه وړاندې له دې چې جاپان خپله د اټومي وسلو جوړولو ته مخه کړي تسلیمۍ ته یې اړ کړي.

له دویمې نړیوالې جګړې وروسته شوروي اتحاد (۱۹۴۹ زکال)، بریتانیا (۱۹۵۲ زکال)، فرانسې (۱۹۶۰ زکال) او د چین د خلکو جمهوریت (۱۹۶۴ زکال) هم اټومي وسلې جوړې کړې؛ دغه چارو هغو اندېښنو او ترینګلتیاوو ته پراختیا وبخښله چې وروسته سړه جګړه بلل کېده. په ۱۹۷۴ زکال کې هند او په ۱۹۹۸ زکال کې پاکستان چې دواړو هېوادونو له یو بل سره پخوانۍ ښکاره دښمني لرله، اټومي وسلې تولید کړې. داسې انګېرل کېږي چې اسرائیل (له ۱۹۶۰مې لسیزې وروسته) او شمالي کوریا (له ۲۰۰۶ زکال وروسته) هم د اټومي وسلو زیرمې لري، خو د هغوی د اټومي وسلو شمېر ناڅرګند دی. د اسرائیلو دولت هېڅکله د اټومي وسلو په لرلو اعتراف نه دی کړی او نه یې هم ترې انکار کړی، په داسې حال کې چې څرګنده ده هغوی د اټومي وسلو د جوړولو لپاره اړتیا وړ بټۍ لري. سویلي افریقا هم په ۱۹۸۰مه لسیزه کې څو بشپړې اټومي وسلې تولید کړې، خو له دې وروسته د نړۍ لومړنی هېواد شو چې په داوطلبانه ډول او خپله خوښه یې د خپلو اټومي وسلو زېرمې له منځه یووړې او د نورو وسلو له تولید یې هم لاس واخیست (۱۹۹۰مه لسیزه).

په ۱۹۹۱ زکال کې د شوروي اتحاد له پاشل کېدو وروسته او همدارنګه د سړې جګړې په وروستیو کې په ټولیزه توګه ګمان دا و چې د دوه لویو اټومي قدرتونو ترمنځ د اټومي جګړې د ترسره کېدو ګواښ له منځه تللی. همدا و چې له همدغه مهاله د اټومي وسلو اړوندو اندېښنو د هغو له پراختیا څخه د مخنیوي په موضوعاتو او همدارنګه د اټومي ترهګرۍ په ګواښونو تمرکز درلود. ورته مهال په اوکراین باندې د روسیې له برید وروسته له اټومي وسلو څخه د ګټنې اړوند د روسیې مکررو ګواښونو ته په پام له دغه ډول وسلو څخه د ګټنې ګواښ یوځل بیا رامنځته شوی دی.

له ۱۹۴۷ زکال راهیسې د اټومي ساینس پوهانو ژورنال د قیامت د ساعت (Doomsday Clock) په نامه انځور لاندې څرګندوي چې نړۍ څومره یوې اټومي جګړې ته نږدې ده. دغه ساعت یوځل په ۱۹۵۳ زکال کې خپلو وروستیو شېبو ته نږدې ترسیم شو او د شپې نیمایي یا وروستي مهلت (۲۴:۰۰) ته په کې یوازې ۲ دقیقې پاتې وښوول شوې؛ دا هغه مهال و چې د نړۍ مشران د اټومي وسلو او اقلیمو بدلونونو اړوند په خبرو اترو کې پاتې راغلل او په دې سره متحده ایالاتو او شوروي اتحاد د خپلو هایدروجني بمونو ازموینې پیل کړې. له ۲۰۲۳ زکال راوروسته دغه ساعت یوازې د پاتې ۹۰ ثانیو په لرلو ترسیم شوی چې تر نن ورځې پورې تر ټولو نږدې کچه ده. د دغه ساعت یاد وروستی تنظیم په اوکراین باندې د روسیې له برید څخه رامنځته شوو اټومي ګواښونو ته اړوند بلل کېږي.

د اټومي جګړې ډولونه

په جګړه کې د اټومي وسلو څخه د ګټنې شونتیا په معمول ډول په دوه فرعي ډولونو ویشل کېږي چې هر یو یې ځانته جلا اغېزې لري او په بالقوه توګه په کې له بېلابېلو ډولونو لرونکو اټومي وسلو ګټنه کېږي.

لومړنی ډول یې محدوده هستوي جګړه (ځینې وختونه برید یا تبادل بلل کېږي) ده چې د اټومي وسلو څخه کنټرول شوې ګټنې ته اشاره لري او پر مټ یې دغه ضمني ګواښ وړاندې کېږي چې برید کوونکی هېواد کولای شي په مقابل لوري باندې په زیاته کچه له اټومي وسلو کار واخلي. د بېلګې په توګه، یوازې د پوځي اهدافو پر وړاندې په ډېره لږ کچه له اټومي وسلو ګټنه وشي؛ په دغه ډول ګټنه کې د کارول کېدونو اټومي موادو کچه زیاتېدلی هم شي او یا هم د بېلابېلو اهدافو د ویشتو په موخه پراختیا ومومي. داسې انګېرل کېږي چې محدود بریدونه کېدلای شي د هغو بریدونو پر وړاندې غوره ځواب وي چې هر اړخیزه غچ اخیستنه نه توجیه کوي، د بېلګې په توګه که چېرې دښمن هم په محدوده توګه ګټنه کړې وي.

دویم ډول یې هم بشپړه اټومي جګړه ده چې کېدلای شي په کې په بشپړ هېواد باندې له پریمانه اټومي وسلو کار واخیستل شي؛ په دغه ډول برید کې نو بیا پوځي، اقتصادي او ملکي اهداف هم په نښه کېږي. دغه ډول برید بیا د مقابل لوري اقتصادي، ټولنیز او پوځي بنسټونه بشپړ له منځه وړلی شي او همدارنګه د ځمکې په بایوسفیر هم ناوړه اغېز لري.

د هنري کیسینجر په څېر د سړې جګړې یو شمېر ستراتېژېستانو استدلال کاوه چې د دوه پرمختللو اټومي ځواکونو (متحده ایالاتو او شوروي اتحاد) ترمنځ د اټومي جګړې شونتیا شتون لري. ورته مهال یو شمېر نورو دا استدلال هم کاوه چې محدوده اټومي جګړه کېدای شي په یوه بشپړه اټومي جګړه واوړي. بل پلو نورو بیا محدوده اټومي جګړه «کرار حرکت لرونکی نړیوال اټومي هلوکاسټ» باله؛ د دوی پر باور د دغه ډول جګړې له پېښېدو وروسته کېدای شي جګړه د څو لسیزو لپاره دوام ومومي او په اغېزمنه توګه د ځمکې سیاره د استوګنې څخه په داسې توګه خالي کړي چې د نړیوالو قدرتونو ترمنځ «بشپړه اټومي جګړه» یې په لږ اوږد مهال او احتمالا په دردونکې توګه کولای شي.

آن د دې اړوند تر ټولو خوشبینانه وړاندوینې هم د یوې لویې هستوي مبادلې پرمټ په ډېر لږ مهال کې د میلیونونو کسانو د قرباني کېدو وړاندوینه کوي. په دغه ډول وړاندوینو کې په معمول ډول د بنسټونو، حکومتونو، تخصصي او سوداګریزو جوړښتونو د له منځه تلو ویل کېږي چې د تمدن د دوام لپاره حیاتي دي. د حیاتي سرچینو (خواړه، تولید، د اوبو او برېښنا د لېږد شبکه، روغتیايي او اطلاعاتي خدمتونه) له منځه تګ هم د نورو میلیونونو کسانو د له منځه تلو لامل ګرځي. بدبینانه وړاندوینې یې بیا څرګندوي چې یوه بشپړه اټومي جګړه په بالقوه توګه په بشپړه توګه د بشری نسل د انقراض لامل ګرځي او که چېرې کوم لږ شمېر کسان ترې ژوندي پاتې شي (په لرې پرتو سیمو کې) د هغوی د ژوندانه کیفیت به د پېړیو لپاره په تر ټولو ټیټه کچه کې وي او ژوندانه ته به په ډېره لږ کچه تمه ولري. د بشپړې اټومي جګړې اړوند دغه ډول وړاندوینو آن د سړې جګړې په اوج کې هم دغه ډول جګړه له نیوکو څخه لرې نه وه ساتلې. د اټومي جګړې په څېر تباه کوونکې فاجعه د ځمکې په کره کې د ژوندانه پیچلي ډول، د هغو اکوسیسټمونو او آن نړیوال اقلیم ته دایمي زیانونه اړولی شي.