ويکيپېډيا

امازون باراني ځنګل

امازون باراني ځنګل، امازون ځنګل یا امازون په امازون سیمه کې یو ګرمسېر او مرطوب باراني ځنګل دی چې په سوېلي امریکا کې د امازون حوضې ډېره برخه په کې شاملېږي. دغه حوضه ۷۰۰۰۰۰۰ کلومتره مربع (۲۷۰۰۰۰۰ مایله مربع) سیمه رانغاړي چې په دې کې ۵۵۰۰۰۰۰ کلومتره مربع (۲۱۰۰۰۰۰ مایله مربع) سیمه باراني ځنګل دی. په دې سیمه کې د ۹ هېوادونو قلمرو یا تر واک لاندې سیمه شاملېږي او ۳۳۴۴ داسې اصلي یا بومي قلمروونه لري چې په رسمي ډول په رسمیت پېژندل شوي دي.

د دغه ځنګل ډېره برخه په برازیل کې واقع ده چې ۶۰ سلنه یې باراني ځنلګونه دي، ورپسې پیرو هېواد دی چې ۱۳ سلنه باراني ځنګلونه په کې دي، په کلمبیا کې ۱۰ سلنه دي او په بولیویا، ایکواډور، د فرانسې ګویانا، ګویانا، سورینام او وینزیویلا کې یې هم ځینې برخې موجودې دي. څلور هېوادونه «امازوناس» د خپلو لومړۍ درجه سیمو د نامه په توګه کاروي او فرانسه «ګویانا امازون پارک» نوم د خپلو باراني ځنګلونو د خوندي سیمې لپاره کاروي. امازون د ځمکې د سیارې څه باندې نیمايي باراني ځنګلونه رانغاړي او د نړۍ د ګرمسېرو باراني ځنګلونو تر ټولو رنګارنګه برخه جوړوي چې شاوخوا ۳۹۰ میلیارده ونې او د منفردو ونو ۱۶۰۰۰ ډولونه یا نوعې لري.[۱][۲][۳]

اصطلاح پېژندنه

سمول

ویل کېږي «امازون» نوم له هغې جګړې څخه سرچینه اخیستې ده چې «فرانسېسکو ډي اوریانا» له «ټاپویاس» او نورو قبایلو سره وکړه. په دې جګړه کې د قبیلې ښځې له خپل دود سره سم د نرینه‌وو تر څنګ وجنګېدې. اوریانا د «امازوناس» نوم د هغو یوناني اسطورو له امازونانو څخه را اخیستی چې «هروډټ» او «ډیوډور» بیان کړې دي.[۴]

جغرافیه

سمول

موقعیت

سمول

نهه هېوادونه د امازون په حوضه کې شریک دي – ډېری باراني ځنګلونه چې ۵۸.۴ سلنه کېږي، د برازیل د سرحدونو د ننه دي. په اتو نورو هېوادونو کې پیرو ۱۲.۸ سلنه، بولیویا ۷.۷ سلنه، کلمبیا ۷.۱ سلنه، وینزیویلا ۶.۱ سلنه، ګویانا ۳.۱ سلنه، سورینام ۲.۵ سلنه، د فرانسې ګویانا ۱.۴ سلنه او ایکواډور ۱ سلنه دی.[۵]

انساني فعالیت

سمول

په «کاورنا ډا پېډرا پینټاډا» سیمه کې د کیندنو په پایله کې د لرغون‌پېژندنې شواهد څرګندوي چې انسانان د لومړي ځل لپاره تر نن لږ تر لږه ۱۱۲۰۰ کاله مخکې په امازون سیمه کې مېشت شول. د بلې پراختیا په پایله کې تر ۱۲۵۰ زیږديز کال پورې د ځنګل د څنډې په اوږدو کې د ماقبل‌التاریخ دورې اړوند مېشت‌ځایونه رامنځته شول چې د ځنګل په پوښ کې د بدلونونو لامل شول.[۶][۷]

ډېر وخت فکر کېده چې په امازون باراني ځنګلونو کې نفوس هېڅکله هم زیات نه و، ځکه خاورې ته په کتو سره دا شونې نه وه چې دلته دې لوی جمعیت خلک د کرنې له لارې وپايي. لرغون‌پېژندونکې «بېټي مګرز» د دغه نظر یوه کلکه پلوۍ وه او په خپل کتاب کې یې په دې اړه لا ډېر تشرېحات لیکلي دي. دې ادعا وکړه چې په هر کیلومتر مربع کې ۰.۲ نفره (۰.۵۲ نفره په هر مایل مربع کې) د جمعیت د تراکم هغه اکثر حد دی چې په باراني ځنګلونو کې د ښکار له لارې ساتل کېدای شي او تر دې د ډېر نفوس یا جمعیت لپاره بیا کرنې ته اړتیا ده. له دې سره سره، د انټروپولوژۍ یا وګړ پوهنې وروستۍ موندنې څرګندوي چې دغه سیمه اصلاً ګڼ نفوسه وه. ښايي تر میلاد وروسته په ۱۵۰۰ کال کې په امازون سیمه کې شاوخوا ۵ میلیونه کسانو ژوند کړی وي چې د «ماراجو» په څېر ساحلي مېشت‌ځایونو او داخلي ساکنانو تر منځ وېشل شوي وو. په ۱۹۰۰ کال کې دغه نفوس ۱ میلیونو کسانو ته راکم شو او د ۱۹۸۰یمې لسیزې په لومړیو کې تر ۲۰۰۰۰۰ هم کم شو.[۸][۹]

لومړنی اروپایی وګړی چې د امازون سیند طول یا اوږده یې طی کړي دي، «فرانسېسکو ډي اوریانا» دی چې دغه کار یې په ۱۵۴۲ کال کې وکړ. د بي بي سي «غیر طبیعي تاریخونه» خپرونه داسې شواهد وړاندې کوي چې ښيي اوریانا په خپلو ادعاوو کې د مبالغې پر ځای د امازون په اوږدو کې د یوه پېچلي تمدن د غوړېدو په اړه په خپلو مشاهداتو کې په حقه و. په ۱۵۴۰مه لسیزه کې باور دا و چې دغه تمدن وروسته وروسته له اروپا څخه د «چیچک» په څېر ناروغیو د خپرېدو له امله ویجاړ شو. د دغه تمدن په اړه د شلمې پېړۍ په لومړیو کې بریتانوي کاشف «پرسي فوسټ» څېړنې وکړې. د ده سفرونه بې‌پایلې وو او په خپل وروستي سفر کې په مرموز ډول ورک شو. ده دغه تمدن ته «Z ښار» نوم ټاکلی و.[۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶]

د ژوند بېلابېلوالی، نباتات او ژوي

سمول

مرطوب ګرمسېر ځنګلونه د نوعو تر ټولو غني بایومونه یا مېشت‌ځایونه دي او د امریکا په لویه وچه کې موجود ګرمسېر ځنګلونه د افریقا تر مرطوبو ځنګلونو ډېرې نوعې یا موجودات لري. امازون باراني ځنګلونه چې د امریکا په لویه وچه کې د ګرمسېرو باراني ځنګلونو تر ټولو لویه برخه ده، د ژوند بې‌ساری بېلابېلوالی لري. د نړۍ له هرو لسو پېژندل شویو نوعو څخه یوه یې د امازون په ځنګلونو کې ژوند کوي. دا په نړۍ کې د ژوندیو نباتاتو او حیواني نوعو تر ټولو لویه مجموعه ده.[۱۷][۱۸]

دغه سیمه د شاوخوا ۲.۵ میلیونه حشرو، لسګونه زره نباتاتو او شاوخوا ۲۰۰۰ الوتونکو او تي لرونکو حیواناتو د اوسېدو ځای دی. تر دې مهاله په دې سیمه کې لږ تر لږه ۴۰۰۰۰ نباتي نوعې، ۲۲۰۰ کبان، ۱۲۹۴ الوتونکي، ۴۲۷ تي لرونکي حیوانات، ۴۲۸ ذوحیاتین حیوانات او ۳۷۸ خزندې له علمي پلوه ډلبندي شوې دي. د ټولو الوتونکو نوعو له هرو پنځو څخه یوه یې په امازون باراني ځنګل کې موندل کېږي او د کبانو له هرو پنځو نوعو څخه یوه یې د امازون په سیندونو او رودونو کې ژوند کوي. ساینس‌پوهان وايي چې له ۹۶۶۶۰ څخه تر ۱۲۸۸۴۳ پورې غیر فقاریه نوعې یوازې په برازیل کې موجودې دي.[۱۹][۲۰][۲۱][۲۲]

د نباتي نوعو بېلابېلوالی د ځمکې پر مخ د ژوند تر ټولو لوی بېلابېوالی دی. په ۲۰۰۱ کال کې یوې څېړنې وښوده چې د ایکواډور د باراني ځنګلونو د یو کلیومتر مربع څلورمه برخه (۶۲ هکټاره) د څه باندې ۱۱۰۰ ونو د نوعو تکیه‌ځای دی. په ۱۹۹۹ کال کې یوې بلې څېړنې وښوده چې د امازون د باراني ځنګل یو کیلومتر مربع (۲۴۷ هکټاره) برخه شاوخوا ۹۰۷۹۰ ټنه ژوندي نباتات لرلای شي. د نباتاتو متوسطه کتله په هر هکټار کې ۳۵۶ ± ۴۷ ټنه اټکل شوې ده. اټکل کېږي چې تر دې مهاله د نباتاتو ۴۳۸۰۰۰ هغه نوعې ثبت شوې دي چې په سیمه کې له اقتصادي او ټولنیز پلوه لېوالتیا ورته موجوده ده او یو شمېر نورې نوعې د کشف یا فهرست‌بندۍ انتظار باسي. په دې سیمه کې د ونو ټولې نوعې ۱۶۰۰۰ اټکل شوې دي.[۲۳][۲۴][۲۵][۲۶]

په باراني ځنګلونو کې د نباتاتو او ونو د شنو پاڼو سطحې د موسمي بدلونونو په پایله کې شاوخوا ۲۵ سلنه بدلون کوي. پاڼې د وچ موسم په اوږدو کې هغه مهال پراخېږي چې د لمر رڼا حد اکثر ته رسېږي، وروسته بیا د مرطوب موسم په جریان کې تویېږي. دغه بدلونونه د فوتوسنتېز او تنفس تر منځ د کاربن تعادل رامنځته کوي.[۲۷][۲۸][۲۹][۳۰]

د ځنګلونو له منځه تګ

سمول

د ځنګلونو له منځه تګ په دې معنا دی چې یوه ځنګلي سیمه پر غیر ځنګلي سیمه بدله شي. په امازون کې د ځنګلونو د له منځه تګ اصلي سرچینې د انسان استوګنه او د ځمکې پراختیا ده. په ۲۰۱۸ کال کې د امازون شاوخوا ۱۷ سلنه باراني ځنګلونه مخکې له مخکې له منځه تللي وو. څېړنې ښيي چې که دغه سلنه شاوخوا ۲۰ تر ۲۵ سلنې ته ورسېږي (یعنې ۳ تر ۸ سلنه ډېره شي)، دا به (د امازون په ختیځ، سوېل او مرکز کې) پر یوه غیر ځنګلي ایکوسیستم د بدلېدو لپاره د اوج ټکی وي.[۳۱][۳۲][۳۳]

تر ۱۹۶۰مې لسیزې مخکې د ځنګل داخلي فضا ته لاسرسی ډېر محدود و او ځنګل بې لاس‌وهنې پاتې شو. هغه کښتونه چې د ۱۹۶۰مې لسیزې په جریان کې جوړ شول، بنسټ یې د محصولاتو کښت او د پرې کولو او سوځولو مېتود و. له دې سره سره، دلته راکډوال شوي خلک له دې امله د خپلو کښتونو او محصولاتو په مدیریت کې پاتې راغلل چې د ځمکې ښېرازي یا حاصل‌خېزي له منځه تللې وه او بې‌ګټې واښه ډېر شوي وو. د امازون خاورې یوازې د لنډې مودې لپاره ښېرازې دي، له همدې امله کروندګر نویو سیمو ته ځي او ډېرې ځمکې پاکوي. د کرنې دغه مېتودونه د ځنګلونو د ویجاړۍ او پراخو چاپېریالي زیانونو لامل شول. د ځنګلونو له منځه تګ مهمه موضوع ده او له ځنګل څخه پاکې شوې سیمې له فضا څخه د عادي سترګو په مرسته هم لیدل کېدای شي.[۳۴][۳۵][۳۶]

په ۱۹۷۰یمه لسیزه کې د امازون د عبوري لویې لارې د جوړېدو کار پيل شو. دغه لویه لاره د امازون باراني ځنګلونو لپاره یو لوی ګواښ و. دا لاره لا تر اوسه بشپړه شوې نه ده او د ډېرو ژواک چاپېریالي زیانونو مخه نیسي.[۳۷]

د ۱۹۹۱ او ۲۰۰۰ کلونو تر منځ په امازون کې د ټولو له منځه تللیو ځنګلونو مساحت له ۴۱۵۰۰۰ څخه ۵۸۷۰۰۰ کلیومتره مربع (له ۱۶۰۰۰۰ څخه ۲۲۷۰۰۰ مایل مربع) ته لوړ شو او ډېری له منځه تللي ځنګلونه د څارویو پر څړځایونو بدل شول. د امازون ۷۰ سلنه پخوانۍ ځنګلي ځمکې او ۹۱ سلنه هغه ځمکې چې له ۱۹۷۰ کال را وروسته ځنګلونه ترې وهل شوي دي، د څارویو د څړځایونو په توګه کارول شوې دي. دا مهال برازیل په نړیواله کچه د سویا تر ټولو لوی تولیدوونکی دی. له دې سره سره، د «لیډیمر اولیویرا» او همکارانو نوې څېړنې څرګندوي چې په امازون کې که هر څومره زیات باراني ځنګلونه اضافه کړل شي، سیمې ته کم ورښت رسېږي او له همدې امله په هر هکټار کې د محصول کچه کمېږي. نو له عمومي تصور سره سره، د باراني ځنګلونو د ونو له قطع کولو او پر څرځایونو په بدلولو کې برازیل ته هېڅ کومه اقتصادي ګټه نه‌شته.[۳۸][۳۹][۴۰][۴۱]

سرچينې

سمول
  1. ↑ "WNF: Places: Amazon". خوندي شوی له اصلي څخه په April 13, 2020. بياځلي په 4 June 2016.
  2. ↑ "Field Museum scientists estimate 16,000 tree species in the Amazon". Field Museum. 17 October 2013. خوندي شوی له اصلي څخه په December 7, 2019. بياځلي په 18 October 2013.
  3. ↑ "Inside the Amazon". خوندي شوی له اصلي څخه په October 7, 2019. بياځلي په 5 November 2020.
  4. ↑ Taylor, Isaac (1898). Names and Their Histories: A Handbook of Historical Geography and Topographical Nomenclature. London: Rivingtons. ISBN 978-0-559-29668-0. خوندي شوی له اصلي څخه په July 25, 2020. بياځلي په 12 October 2008.
  5. ↑ Coca-Castro, Alejandro; Reymondin, Louis; Bellfield, Helen; Hyman, Glenn (January 2013), Land use Status and Trends in Amazonia (PDF), Amazonia Security Agenda Project, خوندي شوی له the original (PDF) on March 19, 2016, بياځلي په August 25, 2019
  6. ↑ Roosevelt, A.C.; da Costa, M. Lima; Machado, C. Lopes; Michab, M.; Mercier, N.; Valladas, H.; Feathers, J.; Barnett, W.; da Silveira, M. Imazio; Henderson, A.; Sliva, J.; Chernoff, B.; Reese, D.S.; Holman, J.A.; Toth, N.; Schick, K. (19 April 1996). "Paleoindian Cave Dwellers in the Amazon: The Peopling of the Americas". Science. 272 (5260): 373–384. Bibcode:1996Sci...272..373R. doi:10.1126/science.272.5260.373. S2CID 129231783.
  7. ↑ Heckenberger, Michael J.; Kuikuro, Afukaka; Kuikuro, Urissapá Tabata; Russell, J. Christian; Schmidt, Morgan; Fausto, Carlos; Franchetto, Bruna (19 September 2003). "Amazonia 1492: Pristine Forest or Cultural Parkland?". Science. 301 (5640): 1710–1714. Bibcode:2003Sci...301.1710H. doi:10.1126/science.1086112. PMID 14500979. S2CID 7962308.
  8. ↑ Meggers, Betty J. (19 December 2003). "Revisiting Amazonia Circa 1492". Science. 302 (5653): 2067–2070. doi:10.1126/science.302.5653.2067b. PMID 14684803. S2CID 5316715.
  9. ↑ Chris C. Park (2003). Tropical Rainforests. Routledge. p. 108. ISBN 978-0-415-06239-8. خوندي شوی له اصلي څخه په January 10, 2022. بياځلي په August 24, 2017.
  10. ↑ Smith, A (1994). Explorers of the Amazon. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-76337-8.
  11. ↑ "Unnatural Histories – Amazon". BBC Four. خوندي شوی له اصلي څخه په January 8, 2020. بياځلي په May 9, 2012.
  12. ↑ Simon Romero (14 January 2012). "Once Hidden by Forest, Carvings in Land Attest to Amazon's Lost World". The New York Times. خوندي شوی له اصلي څخه په December 26, 2019. بياځلي په February 26, 2017.
  13. ↑ Martti Pärssinen; Denise Schaan; Alceu Ranzi (2009). "Pre-Columbian geometric earthworks in the upper Purús: a complex society in western Amazonia". Antiquity. 83 (322): 1084–1095. doi:10.1017/s0003598x00099373. S2CID 55741813.
  14. ↑ Junior, Gonçalo (October 2008). "Amazonia lost and found". Pesquisa (Ed.220). خوندي شوی له the original on August 12, 2014.
  15. ↑ The influence of human alteration has been generally underestimated, reports Darna L. Dufour: "Much of what has been considered natural forest in Amazonia is probably the result of hundreds of years of human use and management." "Use of Tropical Rainforests by Native Amazonians," BioScience 40, no. 9 (October 1990):658. For an example of how such peoples integrated planting into their nomadic lifestyles, see Rival, Laura (1993). "The Growth of Family Trees: Understanding Huaorani Perceptions of the Forest". Man. 28 (4): 635–652. doi:10.2307/2803990. JSTOR 2803990.
  16. ↑ Heckenberger, M.J.; Kuikuro, A; Kuikuro, UT; Russell, JC; Schmidt, M; Fausto, C; Franchetto, B (19 September 2003), "Amazonia 1492: Pristine Forest or Cultural Parkland?", Science, vol. 301, no. 5640 (published 2003), pp. 1710–14, Bibcode:2003Sci...301.1710H, doi:10.1126/science.1086112, PMID 14500979, S2CID 7962308
  17. ↑ Turner, I.M. (2001). The ecology of trees in the tropical rain forest. Cambridge University Press, Cambridge. ISBN 0-521-80183-4کينډۍ:Page needed
  18. ↑ "Amazon Rainforest, Amazon Plants, Amazon River Animals". World Wide Fund for Nature. خوندي شوی له اصلي څخه په 17 May 2008. بياځلي په 6 May 2008.
  19. ↑ "Photos / Pictures of the Amazon Rainforest". Travel.mongabay.com. خوندي شوی له اصلي څخه په 17 December 2008. بياځلي په 18 December 2008.
  20. ↑ James S. Albert; Roberto E. Reis (8 March 2011). Historical Biogeography of Neotropical Freshwater Fishes. University of California Press. p. 308. خوندي شوی له اصلي څخه په 30 June 2011. بياځلي په 28 June 2011.
  21. ↑ Da Silva; Jose Maria Cardoso; et al. (2005). "The Fate of the Amazonian Areas of Endemism". Conservation Biology. 19 (3): 689–694. doi:10.1111/j.1523-1739.2005.00705.x. S2CID 85843442.
  22. ↑ Lewinsohn, Thomas M.; Paulo Inácio Prado (June 2005). "How Many Species Are There in Brazil?". Conservation Biology. 19 (3): 619–624. doi:10.1111/j.1523-1739.2005.00680.x. S2CID 84691981.
  23. ↑ Wright, S. Joseph (12 October 2001). "Plant diversity in tropical forests: a review of mechanisms of species coexistence". Oecologia. 130 (1): 1–14. Bibcode:2002Oecol.130....1W. doi:10.1007/s004420100809. PMID 28547014. S2CID 4863115.
  24. ↑ Laurance, William F.; Fearnside, Philip M.; Laurance, Susan G.; Delamonica, Patricia; Lovejoy, Thomas E.; Rankin-de Merona, Judy M.; Chambers, Jeffrey Q.; Gascon, Claude (14 June 1999). "Relationship between soils and Amazon forest biomass: a landscape-scale study". Forest Ecology and Management. 118 (1–3): 127–138. doi:10.1016/S0378-1127(98)00494-0.
  25. ↑ "Amazon Rainforest". South AmericaTravel Guide. خوندي شوی له the original on اگسټ 12, 2008. بياځلي په اگسټ 19, 2008.
  26. ↑ "Field Museum scientists estimate 16,000 tree species in the Amazon". Field Museum. 17 October 2013. خوندي شوی له اصلي څخه په December 7, 2019. بياځلي په 18 October 2013.
  27. ↑ Mynenia, Ranga B.; et al. (13 March 2007). "Large seasonal swings in leaf area of Amazon rainforests". Proceedings of the National Academy of Sciences. 104 (12): 4820–4823. Bibcode:2007PNAS..104.4820M. doi:10.1073/pnas.0611338104. PMC 1820882. PMID 17360360.
  28. ↑ "Piranha 'less deadly than feared'". BBC News. 2 July 2007. خوندي شوی له اصلي څخه په 7 July 2007. بياځلي په 2 July 2007.
  29. ↑ da Rosa; Elizabeth S. T.; et al. (August 2006). "Bat-transmitted Human Rabies Outbreaks, Brazilian Amazon". Emerging Infectious Diseases. 12 (8): 1197–1202. doi:10.3201/eid1708.050929. PMC 3291204. PMID 16965697.
  30. ↑ Feng, Xiao; Merow, Cory; Liu, Zhihua; Park, Daniel S.; Roehrdanz, Patrick R.; Maitner, Brian; Newman, Erica A.; Boyle, Brad L.; Lien, Aaron; Burger, Joseph R.; Pires, Mathias M. (2021-09-01). "How deregulation, drought and increasing fire impact Amazonian biodiversity". Nature (in انګليسي). 597 (7877): 516–521. Bibcode:2021Natur.597..516F. doi:10.1038/s41586-021-03876-7. ISSN 1476-4687. PMID 34471291. S2CID 237388791. خوندي شوی له اصلي څخه په September 12, 2021. بياځلي په September 11, 2021.
  31. ↑ Various (2001). Bierregaard, Richard; Gascon, Claude; Lovejoy, Thomas E.; Mesquita, Rita (eds.). Lessons from Amazonia: The Ecology and Conservation of a Fragmented Forest. Yale University Press. ISBN 978-0-300-08483-2.
  32. ↑ "Amazon Rainforest 'heading to point of no return'". February 22, 2018. خوندي شوی له اصلي څخه په September 22, 2020. بياځلي په July 6, 2019.
  33. ↑ Lovejoy, Thomas E.; Nobre, Carlos (2018). "Amazon Tipping Point". Science Advances. 4 (2): eaat2340. Bibcode:2018SciA....4.2340L. doi:10.1126/sciadv.aat2340. PMC 5821491. PMID 29492460.
  34. ↑ Kirby, Kathryn R.; Laurance, William F.; Albernaz, Ana K.; Schroth, Götz; Fearnside, Philip M.; Bergen, Scott; M. Venticinque, Eduardo; Costa, Carlos da (2006). "The future of deforestation in the Brazilian Amazon" (PDF). Futures. 38 (4): 432–453. CiteSeerX 10.1.1.573.1317. doi:10.1016/j.futures.2005.07.011. خوندي شوی (PDF) له اصلي څخه په July 22, 2018. بياځلي په October 27, 2017.
  35. ↑ Watkins and Griffiths, J. (2000). Forest Destruction and Sustainable Agriculture in the Brazilian Amazon: a Literature Review (Doctoral dissertation, The University of Reading, 2000). Dissertation Abstracts International, 15–17
  36. ↑ Williams, M. (2006). Deforesting the Earth: From Prehistory to Global Crisis (Abridged ed.). Chicago: The University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-89947-3.
  37. ↑ "Impacts and Causes of Deforestation in the Amazon Basin". kanat.jsc.vsc.edu. خوندي شوی له the original on June 15, 2013. بياځلي په March 6, 2013.
  38. ↑ Centre for International Forestry Research (CIFOR) (2004)
  39. ↑ Steinfeld, Henning; Gerber, Pierre; Wassenaar, T.D.; Castel, Vincent (2006). Livestock's Long Shadow: Environmental Issues and Options. Food and Agriculture Organization of the United Nations. ISBN 978-92-5-105571-7. خوندي شوی له اصلي څخه په 26 July 2008. بياځلي په 19 August 2008.
  40. ↑ Margulis, Sergio (2004). Causes of Deforestation of the Brazilian Amazon (PDF). Washington, DC: The World Bank. ISBN 978-0-8213-5691-3. خوندي شوی (PDF) له اصلي څخه په 10 September 2008. بياځلي په 4 September 2008. {{cite book}}: |work= ignored (help)
  41. ↑ "Research paper of Leydimere Oliveira on the amazon". خوندي شوی له the original on 3 August 2013.
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=امازون_باراني_ځنګل&oldid=287057" نه اخيستل شوی