اقلیم پېژندنه
اقلیم پېژندنه یا اقلیم پوهنه د ځمکې د اقلیم علمي څېړنه ده چې لږ تر لږه په یوه ۳۰ کلنه دوره کې د اوبو او هوا د منځنۍ کچې په توګه تعریفېږي. دغه مډرنه څېړنیزه برخه د اتومسفیري یا فضايي علومو اصلي او د فزیکي جغرافیې یوه فرعي څانګه بلل کېږي. دا مهال په اقلیم پېژندنه کې د سمندر پوهنې او ژواک جغرافیايي کیمیا اړخونه هم شاملېږي.[۱]
هغه اصلي مېتودونه چې اقلیم پېژندونکي یې کاروي، د هغو فزیکي پروسو د مشاهداتو تحلیل او ماډل جوړونه ده چې اقلیم مشخصوي. په دې برخه کې د څېړنې اصلي موضوعات د اقلیم د بېلابېلوالي څېړنه، د اقلیمي بدلونونو میکانیزمونه او اقلیمي بدلونونه دي. د اقلیم په اړه لومړنۍ پوهه د اقلیم په لنډمهالې وړاندوېینه کې کارولی شو، لکه د ال نینو-سوېلي نوسان (ENSO)، د ماډن-جولیان نوسان (MJO)، د شمالي اتلانتیک نوسان (NAO)، د شمالي قطب نوسان (AO)، د ارام سمندرګي لس کلن نوسان (NAO) او د ارام سمندر نوسان (IPO).
د اقلیم ماډلونه د اقلیم له ډينکامیکې څېړنې او د اقلیم له سیستم څخه نیولې د راتلونکي اقلیم تر وړاندوېینې پورې د بېلابېلو موخو لپاره کارول کېږي. اقلیم په یوه زماني دوره کې د اوبو او هوا د حالت په توګه پېژندل کېږي، په داسې حال کې چې اقلیم په یوه اوږده زماني دوره کې تر نامحدود وخت پورې اړیکه لري.[۲]
تاریخچه سمول
د اقلیم په اړه رسمي څېړنې یونانیانو پيل کړې؛ د اقلیم کلیمه هم د یوناني ژبې له (klima) کلیمې نه اخیستل شوې ده چې موخه یې د ځمکې د محور خموالی یا کږوالی دی. د اقلیم په اړه تر ټولو مهم کلاسیک متن «په هوا، اوبو او ځایونو کې» دی چې تر میلاد ۴۰۰ کاله وړاندې هیپوقراط (Hippocrates) لیکلی دی. دغه متن د انسان پر روغتیا د اقلیم د اغېزو او د اسیا او اروپا تر منځ د فرهنګي توپیرونو په اړه دی. چینايي عالم «شن کوا» (۱۰۳۱-۱۰۹۵) «یانژو» سیمې ته نږدې تر ځمکه لاندې تیږه شوي بانسونه یا بامبوګان ولیدل، د دې سیمې اقلیم وچ او د بانس د ودې لپاره نامناسب دی، په دې توګه دې پایلې ته ورسېد چې اقلیم په طبیعي ډول په یوه لویه زماني محدوده کې ډېر زیات بدلون کوي.[۳][۴]
د علمي انقلاب په جریان کې د ترمامتر او بارومتر اختراع د اسنادو د ثبتولو امکان برابر کړ چې دغه چاره د ۱۶۴۰-۱۶۴۲ز کلونو په لومړیو کې په انګلستان کې پیل شوه. د اقلیم په لومړنيو څېړونکو کې یو اډمونډ هالي دی چې سوېلي نیمکرې ته تر سفر وروسته یې په ۱۶۸۶ کال کې د سوداګریزو بادونو نقشه خپره کړه. بل څېړونکی فرانسېس ګالټون (۱۸۲۲-۱۹۱۱ز ) دی چې انټي سیلکون (anticyclone) اصطلاح یې رامنځته کړه [انټي سیکلون په فضا کې د لوړ فشار سیمې ته ویل کېږي]. د دې تر څنګ هلموټ لنډسبرګ (۱۹۰۶-۱۹۸۵ز ) په اقلیم پېژندنه کې د شمېرو د تحلیل بنسټ کېښود چې وروسته یې یوه فزیکي علم ته تکامل وکړ.[۳][۵]
اقلیم پوهانو د ۲۰مې پېړۍ په لومړیو کې تر ډېره د سیمهييزو اقلیمونو پر تشرېح کولو تمرکز درلود. دغه تشرېحي اقلیم پېژندنه یو تطبیقي علم و او کروندګرو او نورو لېوالو کسانو ته یې د دې په اړه معلومات ورکول چې عادي اقلیم او د سختو پېښو د رامنځته کېدو احتمال څومره دی. د دغه کار لپاره اقلیم پوهانو یو نورمال اقلیم او د اقلیم شدید بدلونونه په یوه ۳۰ کلنه دوره کې تعریفول.[۶][۷]
د شلمې پېړۍ په منځنیو کلونو کې د اقلیم په اړه شته ګومانونو اقلیم ثابت باله. دا چې پوهان د کنګل دورې په څېر د تېرو اقليمي بدلونونو په اړه پوهېدل، د اقلیم مفهوم د اوبو او هوا د مشخصولو په اړه د یوې ټولیزې نظریې په رامنځته کېدو کې ګټور و. دغه چاره په وروستیو لسیزو کې مخ پر بدلېدو شوه او دا چې د اقلیمي بدلونونو د علم تاریخ ژر پیل شو، اقلیمي بدلونونه په اویایمو او را وروسته کلونو کې د اقلیم پوهانو د څېړنې پر منځنیو موضوعاتو بدل شول.[۸]
فرعي څانګې سمول
د اقلیم پېژندنې بېلابېلې فرعي برخې د اوبو او هوا یا اقلیم بېلابېل اړخونه څېړي. په اقلیم پېژندنه کې د څانګو بېلابېلې ډلبندۍ موجودې دي. د بېلګې په توګه د امریکا د هوا پېژندنې ټولنه تشرېحي اقلیم پېژندنه، علمي اقلیم پېژندنه او تطبیقي اقلیم پېژندنه د دغې برخې د درېیو فرعي څانګو په توګه راپېژني. تطبیقي اقلیم پېژندونکي د تولید او کرنې په څېر په بېلابېلو صنایعو کې تخصص کوي.[۹]
مېتودونه سمول
د معاصرو اقلیمونو په څېړنه کې د هوا پېژندنې هغه اطلاعات شاملېږي چې د ګڼو کلونو په جریان کې راټول شوي وي؛ لکه د اورښت، تودوخې او اتومسفیري ترکیب مخینې. د اتومسفیر او د هغه د ډینامیک پوهه هم په هغو احصایوي او ریاضیکي ماډلونو کې مجسمېږي چې د بېلابېلو مشاهداتو په ګډولو او د تناسب د څرنګوالي په ازمویلو له یو بل سره مرسته کوي. ماډل جوړونه د تېر، اوسني او راتلونکي اقلیم په اړه د پوهېدو لپاره کارول کېږي.
د اقلیم لومړني معلومات سمول
د اقلیم د څېړنې لپاره د اقلیمي متغیراتو اوږدمهالي سوابق راټولول اړین دي. اقلیم پوهنه له هغو لومړنیو معلوماتو سره سروکار لري چې د هواپوهنې په مرسته راټول شوي وي. پوهان د څېړنو لپاره د اقلیم مستقیم او غیر مستقیم مشاهدات، د ځمکې ښودونکې سپوږمکۍ، د ترماتر د نړیوالې شبکې په څېر علمي وسایل او هغه ماقبل التاریخ کنګلونه کاروي چې له طبیعي کنګلځایونو څخه استخراج شوي دي. دا چې د اندازې اخیستنې تکنالوژي د وخت په اوږدو کې بدلېږي، د لومړنیو معلوماتو سوابق په مستقیم ډول نه شو سره پرتله کولای. دا چې ښارونه په ټولیز ډول تر کلیوالي سیمو ګرم دي، ښاريتوب د دې لامل شوی چې لومړني معلومات د دغو ګرمو سیمو لپاره وخت پر وخت تصحیح یا سم کړل شي.[۱۰][۱۱][۱۲][۱۳]
ماډلونه سمول
اقلیمي ماډلونه د اتومسفیر، سمندرونو، ځمکې او کنګل د متقابلو اغېزو د څرګندولو لپاره کمي مېتودونه کاروي. دغه ماډلونه د اوبو او هوا د ډینامیک له څېړنې او د اقلیم له سیستم څخه نیولې د راتلونکي اقلیم تر وړاندوېینې پورې د بېلابېلو موخو لپاره کارېږي. ټول اقلیمي ماډلونه ورودي انرژي ځمکې ته د لنډې څپې د الکترو مقناطیسي تشعشع په توګه له خروجي انرژۍ سره د اوږدې څپې د الکترو مقناطیسي تشعشع په توګه برابروي یا یې برابرۍ ته نږدې کوي. هر ډول نابرابري د ځمکې په متوسطه تودوخه کې د بدلونونو د پېښېدو لامل کېږي. د اقلیم په اکثرو ماډلونو کې د کاربن ډای اکسایډ په څېر ګلخانهيي ګازونو تشعشعي اغېزې شاملې دي. دغه ماډلونه د ځمکې په تودوخه کې د یوه لوړېدونکي بهیر او په لوړو جغرافیايي ځایونو کې د تودوخې د چټکې لوړېدنې وړاندوېینه کوي.
سرچینې سمول
- ↑ Climate Prediction Center. Climate Glossary. Archived 6 October 2006 at the Wayback Machine. Retrieved on 23 November 2006.
- ↑ "What is Climatology?". drought.unl.edu (په انګلیسي ژبه کي). د لاسرسينېټه ۲۷ فبروري ۲۰۱۷. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ Heymann, Matthias (2010). "The evolution of climate ideas and knowledge". Wiley Interdisciplinary Reviews: Climate Change (په انګلیسي ژبه کي). 1 (4): 581–597. doi:10.1002/wcc.61. ISSN 1757-7799. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ A. J. Bowden; Cynthia V. Burek; C. V. Burek; Richard Wilding (2005). History of palaeobotany: selected essays. Geological Society. د کتاب پاڼې 293. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-1-86239-174-1. د لاسرسينېټه ۰۳ اپرېل ۲۰۱۳. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Life Stories. Francis Galton. Retrieved on 19 April 2007.
- ↑ Weart, Spencer (2008). "Climatology as a Profession". history.aip.org. American Institute of Physics. د لاسرسينېټه ۲۵ اکتوبر ۲۰۱۹. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Robinson او Henderson-Sellers 1999، صص. 4-5.
- ↑ Robinson او Henderson-Sellers 1999، صص. 5-6.
- ↑ Wang او Gillies 2012، ص. IX.
- ↑ "What kinds of data do scientists use to study climate?". Climate Change: Vital Signs of the Planet. د لاسرسينېټه ۱۳ جنوري ۲۰۲۰. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "How do weather observations become climate data? | NOAA Climate.gov". www.climate.gov. د لاسرسينېټه ۱۳ جنوري ۲۰۲۰. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "What kinds of data do scientists use to study climate?". Climate Change: Vital Signs of the Planet. د لاسرسينېټه ۱۳ جنوري ۲۰۲۰. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Rohli او Vega 2011، ص. 8.