افغانستانیزم

افغانستانیزم، هغه اصطلاح ده، چې د لومړي ځل لپاره د امریکا په متحده ایالاتو کې وکارول شوه. دغه اصطلاح د نړۍ په لرې پرتو سیمو کې په ستونزو د تمرکز او کورنیو بحث جوړوونکو مسایلو ته د نه پام په معنا ده. په نورو برخو کې دغه اصطلاح «په پټ ډول ناهېلې کوونکې او نا اړوندې پوهې»، «پردیو او یا لرې پرتو سیمو سره لېوالتا» یا «د یو نالیدلي دښمن چې ستاسو له شتون او له هغو په کمه کچه ستاسو له غصې ناخبره دی، د هغه غندلو او ورباندې برید کولو ته» اړوندېږي.

سرچینه

د آکسفورډ انګلیسي قاموس، د افغانستانیزم کلیمه د امریکا د متحده ایالاتو د عامه لغتونو په نوملړ کې راوستې، لومړنۍ لیکلې مرجع یې چې دغه اصطلاح په کې کارېدلې ۱۹۴۸ ز کال ته اړوندېږي.جی. لوید جونز په ۷۳ څېړنیز ژورنال کې (د امریکايي خبرپاڼو د اېډېټورانو د ټولنې په کنوانسیون کې) وویل: «په داسې حال کې چې د اېډېټور تر لاس لاندې سیمه ییزې نا ټولې شوې خځلۍ (کثافات) د تعفن بوی ورکوي، زما نه خوښېږي، په کاستاریکا کې د ټاکنو په اړه د مستقیمې درېځ نیونې د مسئلې په افغانستانېزم موضوع برید وکړم».

رابرت اچ. استافر او جیمز اس. جکسون  «د مخکینۍ پاڼې شاته» (Behind the Front Page )عنوان لاندې، د ۱۹۴۸ ز کال د اپریل په کالم کې وویل: دغه «نوې اصطلاح» د اکلاهاما د اوسېدونکي جنکن لوید جونز له خوا چې تولسا تریبیون ورځپاڼه کې یې کار کاوه، په همدغه ناسته کې په واشنګټن ډي سي کې وکارول شوه. هغو له جونز نه داسې نقل قول وکړ:

تراژیدیک واقعیت دا دی، چې ډېری سرمقاله لیکونکي نه شي کولای، د لنډ واټن هدف په نښه کړي، خو لرې هدفونه په ښه توګه په نښه کوي. دوی کولای شي، په بشپړ خوندیتوب سره د افغانستان د حالت په اړه په ډېره ځان ښوونه خبرې وکړي. د لویو کثافت کاریو څرګندول، لوی زړه غواړي.

په ۲۰۱۰ ز کال کې د ټایم مجلې کالم لیکونکي جوکلین ولیکلچې : د دغې اصطلاح کارونه په نولسمه پېړۍ کې، هغه مهال چې «انګلیسي رسنیو افغانستانیزم د داخلي لومړیتوبونو په بیه له بهرنیو جګړو سره د وسوسې لرلو په مفهوم تعریف کړ» دود شو. هغه زیاته کړه چې: «داسې ښکاري چې افغانستانیزم به په ډېر نږدې مهال کې [د امریکا په متحده ایالاتو کې] په یوه ملي بحث واوړي». «ایا په افغانستان کې د پولیسو د پوستو او سړکونو جوړول، د خپل وطن له جوړولو مهم و»؟

کارونه

دغه اصطلاح په پیل کې چندان نه کارول کېده. له بل پلوه، د شمالي امریکا په ورځپاڼه لیکنه کې افغانستانیزم هغو مقالو ته ویل کېده چې، د لرې پرتو سیمو اړوند وې او له سیمه ییزو لوستونکو سره یې هېڅ اړیکه نه لرله. په داسې حال کې چې له بل پلوه، یو شمېر لیکوالانو ویل چې: افغانستانیزم، له سختو خبرونو نه د ډډې کولو په موخه په لرې پرتو سیمو کې د پېښو په اړه د یو شمېر اېډېټورانو د نظریاتو څرګندول دي. هغه ډول چې د نیویارک ټایمز لیکوال جیمز ریستون د خبریالانو په اړه وايي:«په واشنګټن کې د چارواکو په څېر، موږ هم په افغانستانېزم اخته یو. که چېرې راپور له یوې لرې پرتې سیمې وي، خبر دی، خو که چېرې د کورنیو چارو اړوند وي، ټولنپوهنه ده».

له دې وړاندې، ښوونکي رابرت ام. هاتچیزین دغه اصطلاح، په ۱۹۹۵ ز کال کې د کالیفورنیا د تکنالوژۍ په انستیتیوت کې د خپلې وینا پر مهال وکاروله:

هغه ډول چې پوهېږئ، افغانستانیزم تل لرې پراته هېواد، ځای، کس او یا هم ستونزې ته اړوندېږي، په داسې حال کې چې هغه څه چې د هېواد دننه شتون لري، ډېر تاوده دي او باید ورته رسېدنه وشي. له همدې امله، کله چې تاسو د کلیفورنیا د ټکنالوژۍ یوه ښوونکي ته ووایاست چې: « د ککړې هوا په اړه څه فکر کوۍ؟ هغه ځواب درکوي:«ایا تاسو د افغانستان د کړکېچ په اړه څه اورېدلي دي؟»

په ۱۹۷۳ ز کال کې، دغه مفهوم د ژوندانه د چاپېریال اړوند راپور ورکوونې ته ننوت، هغه ډول چې څېړنیز خبریالان استیون ئی. هانګفرد او جیمز بي. لیمیرت وايي: دغه اصطلاح د داخلي چاپېریالي مسایلو پر ځای په لرې پرتو سیمو کې د ټولنو چاپېریالي مسایلو ته اړوند ده. دغه ډول استفاده، په بیاځلي په ۲۰۰۴ ز کال کې بي. اې. تالیب له خوا وشوه، هغه چې «د خپل هېواد او یا د فرد چاپېریال ته د نه پام پر ځای په نورو ځایونو کې چاپېریالي ستونزو او مسائلو ته د بې ځایه پام» په توګه یاده کړه.

بیاځلي رامنځته کېدل

په نیویارک ښار کې د نړیوالې سوادګرۍ په مرکز باندې د ۲۰۰۱ ز کال د سپتمبر د ۱۱ مې له بریدونو وروسته، دغه مفهوم یو ځل بیا دود شو، یو شمېر لیکوالانو استدلال کاوه، چې له دغه مفهوم نه نور په عصري پېښو کې ګټه نه  اخېستل کېږي. د مثال په توګه: د میزوري پوهنتون د خبریالۍ په پوهنځۍ کې د آزادو مطالعاتو د څانګې مشر ستوارت اچ. لوري، د ۲۰۰۱ ز د دسمبر په لومړۍ نېټه ولیکل:

د خبر رسونې یو له اصلي ماموریتونو نه دا دی، چې عامه وګړو ته باید د نږدې پېښېدونکې ستونزې اړوند د خبرداري لومړنی نښې وښيي، څو هغوی خپلو ستونزو ته ورسېږي. دغه نښې ښوول، باید په قانع کوونکي ډول وي، دا په دې معنا چې، خبري بنسټونه باید خپل خبریالان د دنیا په بېلابېلو برخو کې د آګاهانه کار کولو په موخه وارزوي. دوی نه شي کولای ،هغه انځور چې اوس مشهور شوی خپور کړي- د هغو ټوپ وهونکو انځور، چې یوه ناورین ته د بېړنۍ رسېدنې په موخه په یوه سیمه الوزي. دغه ډول انځورونه «افغانستانېزم» ته دوام ورکوي، هغه مفهوم چې له کلونو راهیسې یې خپله معنا له لاسه ورکړې، ان که چېرې دغه ډول مفهوم اصلا شتون لرلی.