ډیانا (افسانه پوهنه)
ډیانا په رومي او هلنیستي دین کې الهه وه چې په لومړۍ درجه کې د لرې پرتو سیمو، ښکاریانو، څلور لارو او سپوږمۍ ملاتړې بلل کېده. نوموړې له یوناني الهې ارتیمس سره برابره ده چې هغې ته اړوند ډېری لومړنۍ افسانې د روم په تاریخ کې جذب شوې دي؛ په دغه افسانو کې د ژوپیټر او لاتونو په نامه والدینو څخه په دلوس ټاپو کې د هغې او د هغې د غبرګلوني ورور آپولو زیږون هم شاملېږي په داسې حال کې چې نوموړې په ایټالیا کې هم خپلواکه ریښه لرلې. [۱]
ډیانا د باکرې او د ماشومانو د زیږون ساتونکې الهې په توګه ګڼل کېږي. له تاریخي پلوه ډیانا له دوه نورو رومي الهو؛ د اوبو له حورې ایجیریا چې د هغې خدمت کوونکې وه او د ماشوم زیږون پر مهال یې ورسره مرسته کړې وه او همدارنګه له ویریبوس سره چې د ځنګل الهه وه یو درې اړخیز جوړښت رامنځته کړی و. [۲]
ډیانا ته په معاصرو نیوپاګان مذاهبو له دې ډلې په رومي نیوپاګانېزم، سترېګهاریا او ویکا کې درناوی کېږي. ډیانا په لرغونو زمانو، منځنیو پېړیو او معاصر مهال کې د سپوږمۍ د الهې (لونا/سلنه) او د مړو د نړۍ د الهې (معمولا هکاته) په توګه درې ګونې الهه (triple deity) ګڼل کېږي. [۳][۴]
توضیح سمول
د لرې پرتو سیمو د الهې په توګه سمول
د ډیانا شخصیت ډېر پېچلی دی او ګڼ شمېر لرغونې ځانګړنې لري. ډیانا په اصل کې د ځنګلونو او ښکار د الهې په توګه په پام کې نیول کېده ځکه هغه مهال ښکار د روم او یونان دواړو په کلتورونو کې د مخکښې چارې (ورزش) رول درلود. د لومړنیو رومي کتیبو پر بنسټ ډیانا په پیل کې د ښکارچۍ او د ښکاریانو د ملاتړې په توګه لمانځل کېده. له دې وروسته د هلنیستي دورې په یوناني افکارو او اشعارو کې ډیانا ته په هماغه اندازه یا له هغو زیات د وحشي ځنګلونو د الهې پر ځای د لرې پرتو کلیوالي سیمو (یا villa rustica) د الهې په توګه درناوی وشو. د لرې پرتو سیمو د تمدن او وحشي توب د الهې په توګه دغه دوه ګونی رول د لومړي ځل لپاره د یوناني الهې آرتیمس لپاره (د بېلګې په توګه، له میلاد څخه وړاندې دریمې پېړۍ پر مهال د اناکرئون په شعر کې) کارول شوی. له میلاد څخه په وروسته دریمه پېړۍ کې په رومي دین باندې د یونانیانو د ژور اغېز له امله ډیانا نږدې په بشپړه توګه له آرتیمس سره ترکیب شوه چې له امله یې په معنوي ډګر او همدارنګه د ظاهري توصیف په برخو کې د هغو ډېری ځانګړنې خپلې کړې. رومي شاعر نمسیانوس ډیانا په عامه بڼه داسې توصیف کړې: هغې به له ځان سره کمان او د سروزرو له غشو ډکه بکسه له ځانه سره ګرځوله؛ په غمیو باندې ښکلي شوی سیګک لرونکی کمربند به یې په ملا تړلی او د هغې د چپنې درزونه به یې سره نښلولي؛ همدارنګه یې خپل وېښتان په یوه تکه تړل. په پنځمه میلادي پېړۍ کې روم ته د هغې د فرقې له ننوتو نږدې زر کاله وروسته فیلسوف پروکلوس لا هم نوموړې د «د ټولو کلیوالي شیانو څارونکې او ساتونکې توصیف کړې [هغې] چې په ټولو کلیوالي او نه کرل کېدونو شیانو یې ټینګار درلود». [۵][۶][۷]
د درې ګونې الهې په توګه سمول
ډیانا د یوې درې ګونې الهې په توګه ګڼل کېده او له همدې امله په دریو نومونو پېژندل کېده: ډیانا، لونا او هکاته. د تاریخ لیکونکي سي. اېم. ګرین په خبره «دا بېلابېلې الهې نه وې او نه هم د مختلفو الهو ترکیب و. دا یوازې ډیانا وه ... ښکار کوونکې ډیانا، د سپوږمۍ په توګه ډیانا او د مړو د نړۍ ډیانا». د شپږمې میلادي پېړۍ له وروستیو وړاندې د نمي سیند په سواحلو کې؛ هغې ته په اړوند مقدس ځنګل کې د درې ګونې الهې په توګه درناوی کېده. [۸]
اندریاس الفولډي د جمهوریت وروستیو مهالونو ته په اړونده سکه کې کښل شوی انځور د لاتیني ډیانا بللی او هغه یې «د ښکار د الهې، د میاشتې د الهې او د مړو نړۍ ته د اړوندې الهې یا هکاته د وحدت سمبول بللی». دغه سکه چې له میلاد څخه مخکې ۴۳ کال کې د پي. اکولیوس نیمورینس له خوا وهل شوې د ډیانا نیمورینس د لرغونې مجسمې د سمبول په توګه پېژندل کېږي. په دغه سکه کې ارتیمس د غشي په لرلو، لونا – سلنه ګل په لاس او په بله خوا کې یې یوه مرکزي الهه انځور شوې چې په اسانۍ د پېژندل کېدو وړ نه ده او دا ټولې په یوې افقې کرښې سره یو موټې شوې دي. د نښو پېژندنې تجزیه او تحلیل څرګندوي چې د دغه انځور لرغونتیا شپږمې پېړۍ ته رسېږي ځکه هغه مهال اتروسکني موډلونو شتون درلود. دغه سکه ښيي چې د درې ګونې الهې د ټولګې انځور له میلاد څخه په وړاندې ۴۳م کال کې د نمي سیند په شاوخوا کې شتون درلود. [۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳]
د څو لارو د نښلوونکو برخو او د مړو د نړۍ الهه سمول
د ډیانا لومړنی صفت تریویا و چې بیا وروسته ورته ویرجیل، کاتولوس او نور ګڼ شمېر القاب وکارول شول. «تیرویا» له لاتیني «تریویم» یا «درې لارو» څخه اخیستل شوی چې پر لارو په ځانګړې توګه په Y ډوله لارو باندې د ډیانا واکمنۍ ته اشاره لري. دغه رول تر ډېره پورې تیاره او ګواښونکی مفهوم درلود ځکه چې په استعاروي ډول د مړو نړۍ ته یې د لارې څرګندويي کوله. د مېډیا (Medea) په نامه لومړۍ میلادي پېړۍ ته په اړونه ډرامه کې جاودګر سنکا له تریویا غواړي څو یوه جاوديي چاره ترسره کړي. هغه د درې ګونې الهې ډیانا، سلنه او هکاته ادعا کوي او څرګندوي چې هغه دویمي قدرت ته اړتیا لري. د لومړۍ میلادي پېړۍ شاعر هورا هم په ورته توګه د دغه جادو ویلي او د ډیانا او پروزرپینا د قدرت څرګندونه کوي. د تقاطع سمبول د ډیانا د واکمنۍ څو اړخونو ته اړوندېږي. دا کېدای شي د هغو لارو سمبول وي چې کېدای شي ښکار کوونکي په ځنګل کې ورسره مخ شي او دغه ډول لارې یوازې د بشپړې سپوږمۍ په شتون کې روښانه کېږي؛ دغه موضوع دا څرګندوي چې د هدایت په نشتون کې څه ډول په «تیاره کې» لار وموندل شي. [۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸]
د مړو د نړۍ د الهې په توګه د ډیانا رول، یا هم حداقل د ژوند او مرګ ترمنځ د هغې له خوا د وګړو هدایت د دې لامل ګرځېدلی چې په پیل کې هغه له هکاته (او ځینې مهال له پروزرپینا) سره ترکیب شي. له دې سره داسې ښکاري چې د مړو د نړۍ د الهې په توګه د هغې رول د یوناني وګړو قوي نفوذ ته اړوندېږي (په داسې حال کې چې د کومای لومړنۍ یوناني مستعمرې د هکاته په نوم مخکښه الهه لرله او په ډاډمنه توګه هغې له لاتیني وګړو سره اړیکه لرله). په نمي سیند کې د هغې د پناه ځای اړوند یوه تیاتر کې داسې تونل یا ګودال ښوول شوی چې لوبغاړو ته یې اجازه ورکوله چې په آسانۍ سره د صحنې له یوه اړخه لاندې ولاړ شي او بل پلو را پورته شي دغې چارې د سپوږمۍ د پړاونو سره د اړیکې او همدارنګه د مړو په نړۍ کې د سپوږمۍ د نزول څرګندويي کوله. دا احتمال شتون لري چې د مړو د نړۍ اړوند په اصلي لاتیني عباداتو کې هغې کوم ځانګړی نوم نه درلود لکه لونا چې د سپوږمۍ د الهه توب لپاره و. دا هم له دې امله چې لومړنیو لاتیني وګړو لیوالتیا نه لرله د مړو د نړۍ د خدایانو لپاره نوم وټاکي، دغې چارې له دې باور سرچینه اخیسته چې د مړو نړۍ خاموشه ده. د یوناني الهې په توګه د هکاته نوم چې د ځمکې او د مړو د نړۍ ترمنځ پولې ته اړونده وه په ډیانا باندې له یوناني اغېز وروسته د مړو د نړۍ اړوند هغې ته وکارول شو. [۱۹]
د زیږون د الهې په توګه سمول
ډیانا ته تر ډېره پورې د ماشوم د زیږون اړوند او همدارنګه د ماشوم د زیږون پر مهال له مېرمنو څخه د ملاتړ کوونکې الهې په سترګه کتل کېږي. دغه موضوع په ډېر احتمال له سپوږمۍ سره د هغې د اړیکې له امله رامنځته شوې او باور پر دې دی چی د سپوږمۍ څرخ د قاعدګۍ (حیض) له دورې سره موازي دی او له هغو څخه د امېدوارۍ د میاشتو د حساب په موخه کار اخیستل کېده. په آریسیا کې د هغې په زیارت کې عبادت کوونکي دغې الهې ته د نوو زېږېدلو ماشومانو او رحم په شکل جوړ خټین نذرونه وړاندې کوي او اړوند معبد یې هم له نوو زیږدلو سپیانو او امیدواره سپیو څخه د پالنې خدمات وړاندې کوي. [۲۰]
سرچينې سمول
- ↑ Larousse Desk Reference Encyclopedia, The Book People, Haydock, 1995, p. 215.
- ↑ The Clay-footed Superheroes: Mythology Tales for the New Millennium کينډۍ:ISBN p. 56
- ↑ Servius, Commentary on Virgil's Aeneid 6.118.
- ↑ Green, C. M. C. (2007). Roman Religion and the Cult of Diana at Aricia. New York: Cambridge University Press.
- ↑ Poulsen, B. (2009). Sanctuaries of the Goddess of the Hunt. In Tobias Fischer-Hansen & Birte Poulsen, eds. From Artemis to Diana: The Goddess of Man and Beast. Museum Tusculanum Press. کينډۍ:ISBN, 9788763507882.
- ↑ Cairns, F. (2012). Roman Lyric: Collected Papers on Catullus and Horace. Volume 301 of Beiträge zur Altertumskunde. Walter de Gruyter, 2012.
- ↑ Proclus, Platonic Theology Book VII.
- ↑ Green, C. M. C. (2007). Roman Religion and the Cult of Diana at Aricia. New York: Cambridge University Press.
- ↑ Alföldi, "Diana Nemorensis", American Journal of Archaeology (1960:137-44) p 141.
- ↑ A. Alföldi"Diana Nemorensis" in American journal of Archaeology 64 1960 p. 137-144.
- ↑ Horace, Carmina 3.22.1.
- ↑ Excavation of 1791 by cardinal Despuig not mentioned in the report: cf. P. Riis who cites E. Lucidi Memorie storiche dell'antichissimo municipio ora terra dell'Ariccia e delle sue colonie Genzano e Nemi Rome 1796 p. 97 ff. finds at Valle Giardino.
- ↑ NSA 1931 p. 259-261 platesVI a-b.
- ↑ Aeneid 6.35, 10.537.
- ↑ Carmina 34.14 tu potens Trivia...
- ↑ Green, C. M. C. (2007). Roman Religion and the Cult of Diana at Aricia. New York: Cambridge University Press.
- ↑ Horace, Epode 17
- ↑ Green, C. M. C. (2007). Roman Religion and the Cult of Diana at Aricia. New York: Cambridge University Press.
- ↑ Dionysius Hal. VII 6, 4: the people of Aricia help Aristdemos in bringing home the Etruscan booty.
- ↑ Green, C. M. C. (2007). Roman Religion and the Cult of Diana at Aricia. New York: Cambridge University Press.