د هستې چاودېدل

د هستې چاودېدل (د اتوم درز کول او په دوه يا څو برخو وېشل کېدل) يو غبرګون دی، په کوم کې چې د یوه اتوم هسته په دوه يا ډېرو کوچنيو هستو (مغز/زړي) وېشل کېږي. عموماً دا چاودنه د «ګاما» فوټونونه تولیدوي او په ډېره زیاته اندازه انرژي خوشې کوي، ان د راديواکتيف د انحلال (ټوټه ټوټه کېدل/تيت او پرک کول) د انرژۍ د معيارونو په اندازه.

د درندو عناصرو د هستې چاودنه د ۱۹۳۸ز کال د ديسمبر په ۱۹ نېټه د دوشبنې په ورځ د الماني کیمياپوه «اوټو هان» او د هغه د مرستيال «برټز سټراسمين» له خوا د اطريشي-سويډني فيزیک پوهې «ليز ميټنر» په مرسته کشف شوه. «هان» پوهه شوې وه چې د اتومي هستې «چاودنه» منځ ته راغلې ده. «ميټنر» له خپل وراره «اوټو رابرټ فريش» سره یو ځای د ۱۹۳۹ز کال په جنورۍ مياشت کې په نظریاتي ډول د دې تشریح وکړه. «فريش» د دې پروسې نوم له ژونديو حجرو سره د بيالوژيکي چاودنې د ورته والي له امله کېښود. د درندو «نيوکلايډونو» لپاره، دا يو بهرنی غبرګون دی، کوم چې د برېښنايي مقناطيسي اشعاع (تابکاري/وړانګې غورځول) او د بڅرکو د حرکي توانايۍ په توګه (په زیاته اندازه د موادو تودېدل، چېرته چې چاودنه منځ ته راځي) په زياته اندازه انرژي خوشې کولای شي. د هستوي یو ځای کېدو په څېر، د دې لپاره چې چاودنه انرژي توليد کړي، د دې په پايله کې منځ ته راتلونکو عناصرو ټوله لازمي توانايي (هومره توانايي چې بڅرکي سره جلا کړای شي) بايد له ابتدايي عنصر څخه زياته وي.[۱][۲]

چاودنه د هستوي بدلون یوه بڼه ده، ځکه چې د دې په پايله کې منځ ته راتلونکي بڅرکي (يا د دوی لور اتمونه) د خپلو پلرونو اتومونو (هغه چې دا ځينې منځ ته راغلي يا جلا شوي وي) په څېر هماغه عناصر نه دي. دوه (يا زيات) تولید شوې هستې ډېر ځله د پرتلې وړ وي، خو اندازه يې تر یو بريده مختلفه وي، دا توپیر د ماتېدو وړ عامو «ايزوتوپونو» لپاره، په عموم ډول د توليداتو د کتلې په نسبت نږدې له ۳ څخه تر ۲ پورې وي. ډيری چاودنې غبرګې چاودنې وي (دوه ډکې شوې ټوټې تولیدوي)، خو کله کله (په ۱۰۰۰ پېښو کې، له ۲ څخه تر ۴ ځلې پورې)، په یوه درې ګونې چاودنه کې درې مثبت ډک شوي بڅرکي (ټوټې) هم تولیديږي. په درې ګونې چاودنه کې د درې بڅرکو تر ټولو کوچني بڅرکي اندازه يې له «پروټون» څخه نيولې د «ارګون» تر يوې هستې پورې بدلون مومي.[۳][۴]

د «نيوټرون» په مټ منځ ته راغلې، د انسانانو له خوا مديريت شوې او ګټه اخستل شوې چاودنې څخه پرته، په خپله د راديواکتيف انحلال (اشعاعي يا د وړانګو په مټ تجزيه) يوه طبيعي بڼه (کومه چې نيوټرون ته اړتيا نه لري) هم د يوې چاودنې په توګه يادېږي او په ځانګړي ډول د ډېر زیات شمېر کتلې په ايزوتوپونو کې منځ ته راځي. په ۱۹۴۰ز کال کې په ماسکو کې د «فلايوروف، پيټرزاک» او «کرچاتوف» له خوا، په يوه تجربه کې چې موخه یې د دې تايیدول و چې د نيوټرون له بمبار پرته، د يورانيومو د چاودنې اندازه بې ارزښته وه (د نه تر سره کېدو سره برابره وه/کمه)، څنګه چې «نيلز بوهر» د هغې وړاندوينه کړې وه، روښانه شوه چې بې ارزښته نه وه (د نه تر سره کېدو سره برابره نه وه/کمه نه وه).[۵]

د غېر متوقع توليداتو ترکيب (کوم چې په يو پراخه امکاني او تر يو بريده د ګډوډۍ په طريقه کې توپير لري) چاودنې ته په خالص ډول د «کوانټم» تونل وهلو له پروسې څخه توپير ورکوي، لکه د پروټون ايستل، د «الفا» تجزيه کېدل او ډله ييز تجزيه کېدل، کوم چې هر ځل يو شان تولیدات منځ ته راوړي. د اتوم چاودنه د هستوي طاقت لپاره انرژي پيدا کوي او د هستوي وسلو چاودنې منځ ته راوړي. دواړه استعمالونه يې شوني دي، ځکه د هستوي نفطو (سوند توکي) په نوم ځينې مادې هغه مهال له چاودنې سره مخ کېږي، کله چې د چاودنې له نيوټرونونو سره وجنګېږي، د دې په پايله کې کله چې هغه مات شي، نو نيوټرون خارجوي. دا چاره په خپله د پايدونکي هستوي لړۍ غبرګون شونی ګرځوي، په هستوي ریکټور کې د يو مديريت شوې انداې سره، يا هستوي وسله کې په ډېرې تېزۍ سره په نامديريت شوې انداې انرژي خوشې کوي. د ۱۹۳۹ز کال په فبرورۍ کې د هستوي چاودنې په اړوند په خپله دويمه خپرونه کې، «هان» او «سټراسمين» د چاودنې د پروسې پر مهال د اضافي نيوټرونونو د شتون او ازادېدو وړاندوينه وکړه، د کوم په پايله کې چې د هستوي لړۍ د غبرګون پروسې شونتيا پرانيستل شوه.

په هستوي نفتو (سوند توکو) کې شته د وړيا انرژۍ (اړين طاقت) اندازه، د «ګيسولين» په څېر کيمياوي نفتو د شته وړیا انرژۍ له اندازې څخه څو میليونه ځله زياته ده، کومه چې له هستوي چاودنې څخه د انرژۍ يوه ډېره ډبله سرچینه جوړوي. خو بيا هم، د هستوي چاودنې تولیدات په منځنۍ کچه له هغو زياتو درندو عناصرو څخه زياته راديواکتيف وي، کوم چې عموماً د نفتو په توګه چاودېږي، د ډېرې مودې لپاره همداسې پاتې کېږي او بيا ورڅخه د هستوي فاضله موادو ستونزه پيدا کېږي. د هستوي فاضله موادو د راټولېدو او د هستوي وسلو ويجاړونکو وړتياو په اړه اندېښنې، د هغې سوله ييزې هيلې خلاف دي چې چاودنه د انرژۍ د يوې سرچينې په توګه وکارول شي.[۶]

بدني ټولکتنه سمول

تګلارې سمول

راديواکتيف انحلال سمول

د نيوټرون له بمبار پرته د راديواکتيف انحلال (تجزيه کېدل) یوې بڼې په توګه هم هستوي چاودنه منځ ته راتلای شي. په يو څو درندو ايزوتوپونو کې له شتون پرته، د چاودنې دا بڼه (کوم ته چې خپلسرې چاودنه ويل کېږی) ډېره کمه پېښېږي.

هستوي غبرګون سمول

په اداره شويو هستوي وسايلو کې، په بنسټيز ډول ټولې هستوي چاودنې د «هستوي غبرګون» په توګه منځ ته راځي – د بمبارۍ په مټ پرمخ تلونکې پروسه، کومه چې د دوه فرعي اتومي بڅرکو د ټکر په پايله کې منځ ته راځي. په هستوي غبرګونونو کې، يو فرعي اتومي بڅرکی له اتومي هستې سره جنګېږي (ټکر کوي) او د هغې د بدلون لامل ګرځي. په همدې ډول هستوي غبرګون د بمبارۍ د تخنيک پر مټ پر مخ ځي، نه دا چې په پرتليز ډول د ثابتو چټکو انحلالي او نيم عمر ځانګړتيا لرونکو خپلسرو راډيو اکتيف پروسو په مټ.

اوسمهال د هستوي غبرګونونو ډېر ډولونه معلوم دي. هستوي چاودنه د هستوي غبرګونونو له نورو ډولونو څخه ستر توپير لري، هغه کله زياتېدای شي او کله کله د هستوي ځنځيري غبرګون (يو ډول عمومي ځنځيري غبرګون) په مټ مديريت کېدای هم شي. په دا ډول غبرګون کې، د هرې چاودنې د پېښې په مټ خوشې شوي ازاد نيوټرونونه نورې پېښې په خوځښت راوستلای شي چې هغه بیا په خپل وار سره نور نيوټرونونه خوشې کوي او په همدې ډول د نورو چاودنو لامل ګرځي.

د کيميایي عنصر ايزوتوپونه، کوم چې د چاودنې ځنځيري غبرګون ثابت ساتلای شي هستوي نفت (سوند توکي) بلل کېږي او ويل کېږي چې د چاودنې وړ دي. تر ټولو مشهور هستوي نفت « 235U» (د ۲۳۵ شمېره کتلې لرونکي د يورانيمو ايزوتوپ او کوم چې په هستوي ريکتور کې کارول کېږي) او « 239Pu» (د ۲۳۹ شمېره کتلې لرونکی د پلاټونيوم ايزوتوپ) دي. دا نفت د ۹۵ او ۱۳۵ u (د چاودنې توليد)  په شا اوخوا کې اتومي کتلې له مرکز سره د کيمياوي عناصرو په يو غبرګ طبيعيت اندازه ماتېږي. ډيری هستوي نفت په خپل سر د چاودنې له پروسې څخه تېرېږي، يواځې ډېر په کراره، د دې پر ځای په بنسټيز ډول د يو «الفا-بيټا» انحلال ځنځير په مټ له يوې زريزې نيولې بيا تر ډېر اوږد وخت (یو مليارد کاله) موده کې له منځه ځي. په يو هستوي ریکتور يا هستوي وسله کې، د چاودنې د پېښو ډېری يې د يو بل بڅرکي، يو نيوټران سره د بمبار په پايله کې منځ ته راځي، کوم چې خپله له دې څخه د مخکې چاودنې له پېښې توليديږي.

د چاودنې وړ نفتو کې هستوي چاودنه د هستوي تحريک انرژۍ پايله ده، کومه چې هغه مهال توليد شوې وي، کله چې د چاودنې وړ يوه هسته يو نيوټران له ځانه سره نيسي. دا انرژي، د نیوټرون د نيولو په پايله کې، د نيوټرون او هستې تر منځ کار کونکې جذاب هستوي طاقت پايله ده. دا د دې لپاره بسنه کوي چې هسته په دوه-اړخي «څاڅکي» بدله کړي، تر دې چې هستوي ټوټې له دې واټن څخه هاخوا اوړي، په کوم چې هستوي طاقت کولای شي د ډکو شويو هستو دوه ډلې یو ځای وساتي او کله چې داسې منځ ته راځي، دوه ټوټې خپل جلا والی بشپړوي او له هغې وروسته د دوی د شریکو خرابه چارجونو په مټ لا زيات یو له بل څخه جلا کېږي، په یوه داسې پروسه کې، کومه چې له تر ټولو ډېر نه ډېر واټن سره د بېرته راستنېدو وړتيا نه لري. د ماتېدو وړ ايزوتوپونو کې هم همداسې پروسه منځ ته راځي (لکه يورانيوم-2038)، خو د دې لپاره چې وچاودېږي، دې ايزوټوپونو ته د تېزو نيوټرونونو (لکه په ترمونيوکلير وسلو کې د هستوي يو ځای کېدو څخه توليدېدونکي) په مټ د مهيا شوي اضافي توانايۍ اړتيا وي.[۷]

سرچينې سمول

  1. "The Discovery of Nuclear Fission". www.mpic.de (په انګلیسي ژبه کي). الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  2. "Hahn´s Nobel was well deserved" (PDF). www.nature.com. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  3. M. G. Arora; M. Singh (1994). Nuclear Chemistry. Anmol Publications. د کتاب پاڼې 202. د کتاب نړيواله کره شمېره 81-261-1763-X. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  4. Gopal B. Saha (1 November 2010). Fundamentals of Nuclear Pharmacy. Springer. د کتاب پاڼي 11–. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-1-4419-5860-0. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  5. Петржак, Константин (1989). "Как было открыто спонтанное деление" [How spontaneous fission was discovered]. In Черникова, Вера (المحرر). Краткий Миг Торжества — О том, как делаются научные открытия [Brief Moment of Triumph — About making scientific discoveries] (په روسي ژبه کي). Наука. د کتاب پاڼي 108–112. د کتاب نړيواله کره شمېره 5-02-007779-8. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  6. S. Vermote, et al. (2008) "Comparative study of the ternary particle emission in 243-Cm (nth,f) and 244-Cm(SF)" in Dynamical aspects of nuclear fission: proceedings of the 6th International Conference. J. Kliman, M. G. Itkis, S. Gmuca (eds.). World Scientific Publishing Co. Pte. Ltd. Singapore. کينډۍ:ISBN.
  7. S. Vermote, et al. (2008) "Comparative study of the ternary particle emission in 243-Cm (nth,f) and 244-Cm(SF)" in Dynamical aspects of nuclear fission: proceedings of the 6th International Conference. J. Kliman, M. G. Itkis, S. Gmuca (eds.). World Scientific Publishing Co. Pte. Ltd. Singapore. کينډۍ:ISBN.