د فیلپین او امریکا جګړه

د فیلپین او امریکا جګړه یا د فیلپینو او امریکایانو جګړه (نننی فیلپین: ډیګمانګ فیلپینو- امریکانو)، چې پخوا د متحده ایالاتو له خوا د فیلپین بغاوت یا د تاګالوګ بغاوت په نامه یادېده. دا د لومړي فیلپیني جمهوریت او متحده ایالاتو ترمنځ وسله واله جګړه وه، چې د ۱۸۹۹ز کال د فبرورۍ له ۴مې تر د ۱۹۰۲ز کال د جولای تر ۲مې یې دوام وکړ. جګړه په ۱۸۹۸ز کال کې هغه مهال رامنځته شوه، چې متحده ایالاتو د فیلپین د خپلواکۍ د اعلامیې پرځای هغه د پاریس د تړون له مخې ضمیمه کړ او دا د هسپانیا- امریکا جګړې د پای ته رسولو لپاره له هسپانیا سره پای ته ورسېده. دغه جګړه ښایي د فیلپین د خپلواکۍ لپاره عصري مبارزه وه، چې په ۱۸۹۶ز کال کې د فیلپین له انقلاب سره د هسپانیې پر وړاندې پیل شوه او په ۱۹۴۶ز کال کې د متحده ایالاتو د حاکمیت له سپارلو سره پای ته ورسېده.

د ۱۸۹۹ز کال د فبرورۍ په ۴مه د امریکا او فیلپین جمهوریت د ځواکونو ترمنځ جګړه پیل شوه، چې د ۱۸۹۹ز کال د مانیلا د جګړې په نامه مشهوره شوه. د ۱۸۹۹ز کال د جون په ۲مه د فیلپین لومړي جمهوریت د متحده ایالاتو پر وړاندې په رسمي توګه جګړه اعلان کړه. د فیلپین ولسمشر ایمیلیو اګوینالډو د ۱۹۰۱ز کال د مارچ په ۲۳مه ونیول شو او جګړه په رسمي ډول د ۱۹۰۲ز کال د جولای په ۲مه د متحده ایالاتو په بریا پای ته ورسېده. په هر حال، ځینې هغه فیلپینې ډلې چې د کاتیپونان د پخوانیو تجربه کارو سرتېرو له خوا روزل شوې وې، د فیلپین انقلابي ټولنه یې جوړه کړه او د هسپانیې پر وړاندې یې انقلاب پیل کړ، دوی څو نور کلونه هم له امریکایي ځواکونو سره جګړې ته دوام ورکړ. د دغو مشرانو له ډلې یو هم ماکاریو ساکای، چې د کاتیپونان یو تجربه کار غړی و، ده په ۱۹۰۲ز کال کې د اګوینالډو د جمهوریت پر خلاف د کاتیپونان په اوږدو کې د تاګالوګ جمهوریت تاسیس کړ، چې مشري یې هم پخپله کوله. نورو ډلو، لکه په سویلي فیلپین کې د مورو مسلمانانو او نیمه کاتولیک پولهان مذهبي خوځښتونو په لرې پرتو سیمو کې دښمنۍ ته دوام ورکړ. په سویل کې د مورو تر واک لاندې سیمو کې، چې د امریکایانو له خوا د مورو بغاوت په نامه یادېږي، د ۱۹۱۳ز کال د جون په ۱۵مه د بد باګساک په جګړه کې د خپلې وروستۍ ماتې سره پای ته ورسېد.

د جګړې په پایله کې لږ تر لږه ۲۰۰۰۰۰ فیلپیني ملکي وګړي ووژل شول، چې ډېری یې د قحطۍ او ناروغۍ له امله وو، نو په ټوله کې د مړینې شمېر تر یوه میلیونه رسېده. د جګړې په لړ کې ظلمونه او جنګي جرمونه ترسره شول، چې د دواړو اړخونو له خوا پکې شکنجه کول، د بدن د غړو غوڅول او اعدامونه شامل وو. د فیلپینیانو له خوا د چریکي جګړې تاکتیکونو متحده ایالات دې ته وهڅول، چې ډېری ملکي وګړي په زور سره اجباري کمپونو ته ولېږدوي، چېرې چې په زرګونه وګړي پکې وژل شوي وو او دوی د غچ اخیستنې او د ځمکې د سوځولو کمپاینونه پکې پیل کړل. د متحده ایالاتو له خوا د جګړې او ورپسې نیواک د ټاپوګانو کلتور بدل کړ، چې د پروتستانتیزم د ودې او د کاتولیک کلیسا د بې ثباته کېدو لامل شو او له دې سره ټاپوګانو ته د حکومت، زده کړې، سوداګرۍ او صنعت لپاره انګلیسي د رسمي ژبې په توګه معرفي شوه.

په ۱۹۰۲ز کال کې د متحده ایالاتو کانګریس د فیلپین ارګانیک قانون تصویب کړ، چې د فیلپین د مجلس جوړولو لپاره یې چمتو کړی و. د دغه مجلس غړي د نارینه وو له خوا ټاکل کېدل (ښځو د ۱۹۳۷ز کال تر ټولپوښتنې پورې د رایې ورکولو حق نه درلود). دغه قانون د جونز د ۱۹۱۶ز کال قانون (د فیلپین خپلواک قانون) پر ځای وټاکل شو، چې پکې د متحده ایالاتو له ژمنې سره سم فیلپین ته خپلواکي ورکول و. د مک دافي- ټایډینګز د ۱۹۳۴ز کال قانون (د فیلپین د خپلواکۍ قانون) په راتلونکي کال کې د فیلپین مشترک المنافع جوړه کړه، چې حکومت یې خپلواک شو او د یوې بشپړې خپلواکۍ پر لور یې یوه پروسه رامنځته کړه(لومړی د ۱۹۴۴ز کال لپاره جوړ شوی و، خو د دویمې نړیوالې جګړې او د جاپان له خوا د فیلپین د نیول کېدو له امله وځنډول شو). متحده ایالاتو په پای کې د مانیلا د تړون له لارې په ۱۹۴۶ز کال کې فیلپین ته بشپړه خپلواکي ورکړه.

د فیلپین انقلاب

اندریس بونیفاسیو د مانیلا ګودام لرونکی او کارکوونکی و. د ۱۸۹۲ز کال د جولای په ۷مه هغه د کاټیپونان یو انقلابي سازمان جوړ کړ، ترڅو د وسله وال بغاوت له لارې له هسپانیوي استعماري واکمنۍ نه خپلواکي ترلاسه کړي. د ۱۸۹۶ز کال په اګسټ کې کاټیپونان د هسپانیوي چارواکو له خوا کشف شو او په دې توګه یې خپل انقلاب پیل کړ. جنګیالیو په کاویټ ولایت کې لومړنۍ بریاوې ترلاسه کړې. د کاویټ یو له خورا بانفوذه او نامتو مشرانو نه، امیلیو اګوینالډو د کاویټ ایل ویجو(نننی کاویټ)  ښاروال و، چې د کاویټ ولایت د ختیځې برخې پر ډېرو برخو یې کنټرول ترلاسه کړ. په پای کې اګوینالډو او د هغه ډلې د فیلپین د انقلاب مشري ترلاسه کړه. له هغه وروسته چې اګوینالډو د ۱۸۹۷ز کال د مارچ په ۲۲مه د تیجیروس په کنوانسیون کې د کاټیپونان پر ځای د انقلابي حکومت ولسمشر شو، نو د هغه حکومت د ۱۸۹۷ز کال د می په ۱۰مه تر یوې نمایشي محکمې وروسته بونیفاسیو د خیانت په تور اعدام کړ.

د جګړې خپرېدنه

د فبرورۍ د ۴مې په ماښام ویلیم ډبلیو ګریسن، چې د نیبراسکا رضا کاره پیاده سرتېری و، په سانتا میسا کې د سوسیګو او سیلینسیو د سړکونو پر څنډو د جګړې لومړۍ ډزې وکړې. د ډزو په کولو سره یې فیلپیني ډګروال او یو بل فیلپیني سرتېری ووژل، فیلپیني تاریخ لیکونکي وایي، چې وژل شوي سرتېري بې وسلې وو. دغې کړنې د مانیلا د ۱۸۹۹ز کال جګړه پیل کړه. بله ورځ فیلپیني جنرال ایسیدورو تورس د اوربند اعلان وکړ، ترڅو له اګوینالډو نه جنرال اوټیس ته پیغام ورسوي، چې جګړه په ناڅاپي ډول پیل شوې وه او اګوینالډو غوښتل ترڅو دښمني سمدلاسه پای ومومي او د دوو مخالفو ځواکونو ترمنځ د بې طرفې سیمې په توګه پاتې شي. اوټیس دغه هڅې ونه منلې او ځواب یې ورکړ «جګړه چې څنګه پیل شوې هماغسې ناوړه به پای ته رسېږي». د فبرورۍ په ۵مه جنرال ارتور مک ارتر خپلو پوځیانو ته امر وکړ، چې د فیلپیني سرتېرو پر وړاندې پرمختګ وکړي، چې له دې سره په بشپړه توګه یوه وسله واله نښته پیل شوه. د جګړې لومړۍ فیلپینې مړینه سرجوخه اناستاسیو فلیکس د مورنګ کنډک نه د سراپیو نارویز په مشرۍ وه. د کنډک قوماندان ډګروال لوسیان سان میګویل و.

د جګړې رسمي پای

د فیلپین ارګانیک قانون د ۱۹۰۲ز کال د جولای په اوله تصویب شوی و، دغه قانون د ولسمشر مک کینلي پخوانی اجرایوي فرمان چې د فیلپین دویم کمیسیون یې جوړ کړی و، تایید کړ. په دغه قانون کې دا هم ویل شوي وو، چې یوه مقننه قوه به جوړېږي، ترڅو د یوه ټاکل شوي پارلمان، د فیلپین مجلس او د فیلپین کمیسیون نه جوړ د سنا مجلس جوړ کړي. په دغه قانون کې فیلپینیانو ته د متحده ایالاتو د حقونو منشور هم شاملېده. د جولای په دویمه د متحده ایالاتو د جګړې وزیر ټیلیګراف وکړ، چې د متحده ایالاتو پر وړاندې بغاوت پای ته رسېدلی او د فیلپین په ډېری ټاپوګانو کې ولایتي ملکي حکومتونه تاسیس شوي، نو د نظامي والي دفتر هم لغوه شوی دی. د جولای په ۴مه ټيوډور روزویلټ، چې د ولسمشر مک کینلي تر وژلو وروسته ولسمشرۍ ته وټاکل شو، د هغه کسانو لپاره یې د عمومي بښنې اعلان وکړ، چې په جګړه کې یې برخه اخیستې وه.

د ۲۰۰۲ز کال د اپرېل په ۹مه د فیلپین ولسمشرې ګلوریا مکاپګل ارویو اعلان وکړ، چې د فیلپین – امریکا جګړه د ۱۹۰۲ز کال د اپرېل په ۱۶مه د جنرال میګول مالوار په تسلېمېدو سره پای ته ورسېده. هغې د دې نېټې سلمه کلیزه د ملي کاري رخصتۍ په توګه اعلان کړه او په بتنګاس ولایت او د بتنګاس، لیپا او تناون ښارونو کې یې د ځانګړې غیر کاري رخصتي په توګه اعلان کړه.