د "ژبپوهنه" د بڼو تر مېنځ توپير

Content deleted Content added
نوی مخ: پوهنوال رسول باوري لومړنۍخبرې انسانان د زمانې په لمن کې پيښې زيږوي او مورخين د هغو پيښو په پرله پسې ډ...
 
د سمون لنډیز نسته
۳ کرښه:
لومړنۍخبرې
انسانان د زمانې په لمن کې پيښې زيږوي او مورخين د هغو پيښو په پرله پسې ډولو تاريخ ليکنه کوي . تر ټولو ښه تاريخ ، هغو مورخينو ليکلی چې پيښې يې په هغه ډول چې واقع شويدي ، د زمانې په قيد کې راټولې کړي او د پوهيدو وړ يې ګرځولي دي . تاريخ ليکنه د هر هيواد په ملت جوړونه کې ستر رول لري ، هغومره چې د ټولنې سياست پوهان ، واکمنان ، ټولواکان د ټولنې په شتون ، وده او پراختيا او يا هم بدحالۍ کې ونډه لري د مورخينو ونډه هم په هماغه پيمانه ده .
[[تاريخ]] د ټولنې له پاره هغه هنداره ده چې هر لوستونکی کولای شي چې د هغې ټولنې څيره ، قد او توان پکې و ويني . او په بيلا بيلو زمانو کې دهغې ټولنې حالات ،د خوښۍ زمانې او د بدۍ وختونه ، د وياړ شيبې او د ناورين څپې او د ټولنې په ژوند او شتون پورې اړوند نور ې ټولې برخې او خواوې ليدلای او لوستلای شي. خو هغه څه چې د دې هندارې شفافيت او پاکي څرګندوي ، هغه د مورخ هغه قلم او کښل شوې ليکه ده چې د پيښو وډل شوی ټوک يې په ټولنه کې ميشتو وګړو ته وړاندې کيږي . که د مورخ له قلمه د پيښو رښتينې څيره راوتلې وي ، په هغه صورت کې لوستونکی هغه ټولنه په څرګنده او صفا توګه ويني ، او که خبره بل ډول ليکل شوې وي ، بيانو نه ټولنه پيژندل کيدای شي او نه لوستونکی د ټولنې په رښتيني څيره پوهيدای شي .
دا ار او اصل زموږ د هيواد په اړه هم د تطبيق وړ دی . له نيکه مرغه له پخوانيو زمانو راهيسې زموږ په هيواد کې د سترو او نامتو مورخينو په زيار ز موږ د ټولنې څيره ، قد او توان هغه شان چې وو په هغه ډول را پيژندل شوی دی . خو په شلمه پيړۍ او په ځانګړي توګه د هغې پيړۍ دوهمه نيمکۍ د هيواد يوشمير مورخينو زموږ د ټولنې څيره هغه شان چې وه راوپيژندل او د دې تر څنګ يې د ټولنيزې ودې د ارونو پر بنسټ ټولنه د يوموټي ملت په لورې د اوښتون ډګر ته ور برابره کړه . په دې برخه کې د هيواد درېو تنو نامتو مورخينو هريوههر يوه علامه [[پوهاند عبدالحي حبيبي]] ، استاد [[احمد علي کهزاد]] اومرحوماو مرحوم [[مير غلام محمد غبارنومونهغبار]] نومونه رايادولای شوهغهشو هغه چې نه يوازې زموږ د ټولنې تاريخ يې را څرګند کړی بلکې د دې هيواد وګړي يې د يوموټي افغان ملت په لورې روښانه راتلونکې ته ورمخامخ کړيدي .
د افغانستان په تاريخ پورې اړوند کتابونه، رسالې اوليکنېاو ليکنې او دهغود هغو ليکوالان هر يو په خپل وار د زيات ارزښت اودرناوياو درناوي وړ دي ،خوپه، خو په ځانګړي توګه که څوک د [[افغانستان]] د لرغوني تاريخ سره مينه ولري او يا وغواړي چې د دې هيواد په لرغوني تاريخ ځان خبرکړيخبر کړي هرومرو بايد هغو ليکل شويو تاريخي اثارو ته پام وګرځوي چې د خدای بخښلي استاد کهزاد له خوا ليکل شويديشوي دي . د افغانستان په تاريخ او په ځانګړي توګه د هيواد په پخواني تاريخ کې د استاد کهزاد څيړنې د هرډول باور او ډاوړدي، په همدې ډول دافغانستان د منځنيو دورو تاريخي پيښې دهيواد تر بل هر مورخ په زياته پيمانه دخدای بخښلي علامه پوهاندحبيبي په اثارو کې چې تر ټولو مطمئين او د علمي موازينو سره سمون لري ، څيړل شوي اوبياناو بيان شوي دي . په همدې ترتيب د افغانستان په معاصرو او ورستيو درو روپوري اړوندې پيښې د هيواد دبلد بل نامتو مورخ مرحوم مير غلام محمد غبار په ليکنو اوڅيړنو کې په پوره تفصيل لوستلای شو . نوموړو مورخينو نه يوازې داچې دهيوادد هيواد تاريخ يې له پيله تر ورستيو پيړيو په پرله پسې توګه څيړلی او ليکلی ، بلکې په خپلو ليکنو کې يې د هيواد ملي وياړني او ملي پيژندني ( ملي هويت ) په نيت او هڅه، لکه د نړۍ دنورود نورو هيوادو د مورخينو په څير د خپل هيواد د اوسني جغرافيايې کرښو په دننه کې د پيښو پرله پسې يون اوکړون را څيړلی او د ټولو علمي موازينو په مراعات او کارولو سره يې دافغانستاند افغانستان د تاريخ دتدويند تدوين او ليکنې لپاره زيارايستلی او کړاونه يې ګاللي دي .
مورخين [[د افغانستان تاريخ]] په بنسټيزه توګه په څلورو لويو برخو ويشي لومړۍ برخه د افغانستان لرغونۍ پير تاريخ دۍ چې له سلګونوزره کاله وړاندو زمانو څخه تر اومي
زيږدي پيړۍ پوري رسيږي . دويمه برخه دافغانستاند افغانستان د منځني پير تاريخ دۍ چې د اومي زيږدي پيړۍ څخه تر اولسمي زيږدي پيړۍ پوري زمانې په بر کې نيسي دريمه برخه دافغانستاند افغانستان معاصر پيرتاريخپير تاريخ دۍ چې د اولسمي پيړۍ څخه تر نولسمي پيړۍ پوري رسيږي څلورمه او ورستۍبرخه يې د افغانستان د نوي پير تاريخ په نوم نومولې چې له نولسمي پيړۍ څخه تر اوسنيو زمانو پوري ټولي پيښي په بر کې نيسي . په هر ترتيب هغه سي چې د ليکني سرليک دۍ ، په دې برخه کې د افغانستان د لرغوني تاريخ او لرغونو ژبو په اړه په لازم لنډون د ځينو سر ليکونو يادونه کوو :
دافغانستان د لرغوني پير تاريخ د څيړونکو له خوا په دريو برخو ويشل کيږي، چي هره برخه يې ځانګړي او ټاکلي مميزات لري ؛
 
 
لومړۍ :دلرغونۍد لرغونۍ پير) : له سل ګونو زره کاله وړاندي زمانو څخه ترڅه ناڅه پنځه زره مخزيږدکاله ؛)
 
دډبري پخوانۍ دوره : په [[غزني]] کي د ناوردښت ؛ په [[سمنګان]] کي د هزار سم سموڅي ؛ په [[بدخشان]] کي د کور دره او نور
ډبري نوي دوره: دموراسي غونډۍ؛سيد کلا؛د اق کپرک سمڅي؛او نور
 
۲۲ کرښه:
 
_ اريا يې پير : لرغوني افغانستان ته د لرغونو قومونو تګ او راتګ ؛
_ دويدي مدنيت سرودونه : ريګويدا،ويجوروويداريګويدا،ويجورو ويدا ؛ اتهرو ويدا او ساما ويدا ؛
_ داوستايې مدنيت سرودونه : يسنا؛ويسپرد؛ونديداد؛وړوکۍ اوستا؛اونور
 
_ دپيشداديانوکورنۍد پيشداديانو کورنۍ: [[يما]] يا جمشيداو[[جمشيد]]او دهغهد هغه مخالف ضحاک؛ فريدون اودهغهاو د هغه مخالف اهنګرکاوه
_ داسپه کورنۍ: سپين تمان يا زردشت ؛ لهراسپ ؛ ګشتاسپ اونوراو نور.
_ دکيانيانو کورنۍ: کيکاوس؛[[کيکاوس]] کيخسرو؛کيقباد؛ اونور[[کيخسرو]] ؛ [[کيقباد]] او نور
دريم : د پخوانيو ستر واکيو پير : دافغانستان دلرغونيد لرغوني پير تاريخ دريمه برخه په افغانستان کي د سترواکيوپه نوم ياده سويده ، په دي پير کي دنړيوالو امپراتوريو په منځ کي د لرغوني افغانستان دريځ او دافغانانود افغانانو په لاس جوړي شوي سترواکۍ څيړل کيږي چي له شپږ سوه مخزيږد کال څخه تر اومي زيږدي پيړۍ پوري زمانې په برکي نيسي .
افغانستان او دافغانستان په لويدځ کي [[د هخامنشيانو سترواکۍ]] ( ٦٠٠ _ ٥٠٠ مخزيږد )
افغانستان اود يوناني سترواکۍهر اړخيزي اغيزي؛( ٣٣٠ _ ٣٠٠ مخزيږد)
افغانستان اوافغانياو افغاني خپلواک [[يونان باختري سترواکۍ؛سترواکۍ]] ؛ ( ٣٠٠ _ ٣٠ مخزيږد)
افغانستان او [[د کوشانيانو ستر واکي]] ؛ ( ٣٠ مخزيږد _ ٣٩٠ زيږد )
افغانستان اوداو [[د يفتليانو سترواکي]] ( ٤٠٠ زيږد_ ٧٠٠ زيږد )
د اسلام مبارک دين خپريدل او د افغانستان د لرغوني تاريخ پای ؛
 
۴۲ کرښه:
سريزه:
 
ژ اکدريد وائي : ژبه د نښانو مانا ده ؛ او مانا ثابته او ټاکلې نه ده. ژبه دانسانانوترمنځدانسانانو درمزونومنظمترمنځ اومنلدرمزونو منظم او منل شوۍ شکل دۍ ، چي د ږغونو په توزين ، جوړيږي . دا ږغونه پيچيلي اومتناسباو متناسب دي . يا په بله مانا ژبني ږغونه د شتون انعکاس دۍ ، چي په قراردادي ډول منځ ته راځي . که د ژبي قراردادي توب ومنو ، بيله شکه به د ژبي ټولنيز توب را برملابر ملا شي .دژبي د ژبي د پيدايښت په اړه له ډيرو پخوانيو زمانو راهيسي ، ليکني خپري سوي ، اندونه وړاندي شوي ،او بيلا بيلي طرحي او ايزمونه رايج شويدي . په دي لړ کي تر ټولو پخوانۍ بحث د ژبي د پيدايښت په اړه د [[هيرودوت]] په اثارو کي ليدل کيږي ،چي، چي پنځه سوه مخزيږدکالهمخزيږد کاله يې ژوند کاوه . نوموړي ليکلي چي : مصريانو خپل ځانونه او د هغوۍ پاچا پاتيک تر ټولو انسانانوخپلانسانانو خپل خيل اوبيااو بيا ځانونه وړاندي ګڼل ،خو، خو وروسته تر يونيمګړي ازمايښت دې پايلي ته ورسيدل چي د ( ريګه قوم ) تر ټولو پخوانۍ دۍ .(( د پاتيک په ازمايښ کي دماشومانودبکسد ماشومانو د بکس وينا معيار وينامعياروهوه))
دتاريخيد تاريخي متونو په لړ کي د ژبي د پيدايښت او ازمايښت دا لومړنۍ او پخوانۍيادونه ده . ترهغهتر هغه وروسته يوناني [[افلاتون]] ( ٤٢٧ _٣٤٧ مخزيږد) د کليمو پر منشا اوجرړواو جرړو تاکيد درلود ، او په ځانګړې توګه پردې مسئله چي د مادي شيانو او د ژبي د لغتونو ترمنځ اړيکي شته او که نه ، او که ژبه يوازي يو قراردادي ټولګه ده ؟ د دې پوښتني په اړه يې زيات ارزښتمن مطالب ليکلي او خپاره کړيدي .دلرغوني د لرغوني يونان اپيکوريان او رواقيان د طبيعي څيزونو يا پيښو او ږغونوترمنځ ورته والي يوه طبيعي او متناسبه رابطه بولي ، چي د ژبي په سيله را څرګنديږي .
ژبه د ټولنپوهانو له نظره يوتعريفيو تعريف او د ژبپوهانو له نظر هنظره بل تعريف لري او همداډول د بشرپوهنيبشر پوهني له اصولوڅخه بيا ژبه بله مانا لري چي ښايې په نوروافادو کي هغه مانا ونه لري . د دې سره سره د ژبي يو نسبتا منل شوۍ تعريف دادۍ چي : ژبه د بشري ټولنو په منځ کي دقرارداديد ږغونوسمبوليکهقراردادي اوسيستماتيکهږغونو سمبوليکه او سيستماتيکه ټولګه ده ؛په؛ په دې ترتيب د ژبي په پورتني تعريف کي درې مهم ټکي را څرګنديږي ، لومړۍ داچي : ژبه د بشري ټولنو په منځ کي ... ،دويم د قراردادي ږغونو سمبول ...،اودريم،او دريم دا چي سيستماتيکه ټولګه ده ؛چي؛ چي د دې هر ي افادې سپيناوي ته اړتيا شته .
 
داخبره بيخي څرګنده ده چي ژبه د انساني ټولنو په منځ کي شته ، ښايې داسي نور حيوانات او ژوي به وي چي د غريزې پر بنسټ موزون ږغونه وکاروي ، خو د پوره افادې شتون په هغو غريزوي ږغونو کي نه ليدل کيږي .دابوازي دا بوازي انساني ټولني دي چي خپل په منځ کي د خپلي ژبي د جوړښت سره سم مفاهيم او افادې منځ ته راوړي او بيايېبيا دتعميميې اوکارولود تعميم او کارولو چاپيريال برابروي . دويم ارزښتمن ټکۍ د ژبي قراردادي بريښ او سمبول دۍ چي د انسانانو تر منځ منل کيږي او بيا يې د کارولو پر وخت ستونزي نه لري .اودريمهاو دريمه ځانګړتيا يې پرله پسې والۍ دۍ ؛ داټکۍ د وينا له مخي ساده بريښي خو دهغه توضيح په اسانۍ سره نه شي ترلاسه کيدای ، د دې لپاره بايد مثالونوتهمثالونو ته راوګرځو ، په دي ترتيب چي : هره ژبه ځان ته ځانګړۍ جوړښت لري خو انتظام او سيستم په هره ژبه کي شته د بيلګي په توګه که چيري يوتنيو تن خبره داسي پيل کړي چي (( محمود... د...،)) په تشو ځايونو کي داسي مناسب لغاتونه او جملې ځای کړو چي ټاکلې افاده ځني واخستل شي . لکه(( محمودننمحمود داحمدنن کورتهد احمد کور ته ولاړ))دلته [[فعل]] ، [[فاعل]] او [[مفعول]] ټوله په ترتيب سره وکارول شوه چي دا دژبيد ژبي سيستماتيک والۍ دۍ ،چي، چي دا سيستم په ټولوژبو کي بيله شکه شته . ښايې چي ځني طوطيان هم داډول جملې وکاروی ، او وويلای شي چي محمود نن د احمد کورته ولاړ، خو داسي نه شي کولای چي د اوښتۍواقعيت انعکاس دي وکړي او هغه داچيدا چي طوطي نه شي کولای د محمود پرځاي کلبي او دنند نن پرځاي د سبا او يا پرون زمانه د اړتيا په صورت کي وکاروي. په دې ترتيب د انسانانو ژبه سيستماتيکه ده ؛ اوس چي په ټوليزه توګه د ژبي په پيدايښت او ږغونو څه ناڅه وږغيدو ، د خپل بحث د بشپړتيا لپاره لومړۍ د افغاستان لرغوني ژبي او بيا يې ليکدودونه را څيړو او سپړو ، ترهغه چي د خپل هيواد په لرغونو ژبو او لرغونو ليکدودونو څه نا څه پوه شو .
دژبيد ژبي د دهغههغه منل شوي تعريف پر بنسټ چي پخوا مو ورته پام وکړ ، يو ځل بيا د افغانستان لرغونو ټولنو او اولسونو ته ور ګرځو . دا چي ژبه د انساني ټولنو سره منځ ته راغلې ، وده يې کړي او د همدې ټولنو سره يې برخليک تړلۍ پاته شوۍ ، ځکه اړينه ده چي يو ځل بيا لرغوني تاريخ ته وروګرځو. لا تر اوسه څيړونګو نه ده څرګنده کړې چي د لرغونو افغانانو ژبه کومه او په څه نوم ياديدل ؟يوازي د لومړيو مدنيتونو پر مهال د دې سيمي د لرغونو اوسيدونکو د ژبي او ليکدودپه اړه څه ناڅه معلومات شته او د پوهيدو لپاره يې څرک په سترګو کيږي .دهغو د هغو لاسوندونو پر بنسټ چي د باغزکوي او هند پر منابعو متکي دي ، دا څرګنده وي چي د اريائيانو پخوانۍ ژبه اريک سيمه يې اريانا ويجه او ويونکي يې اريا ئياناريائيان وه. ژبپوهانو دا ژبه د اوسنيو معمول او ژونديو ژبو لکه : پخوانۍ [[سانسګريت]] ، [[اوستا]] ،پښتو، [[پښتو]] ، [[فارسي]] ، [[پهلوي]] او يوشميريو شمير نورو ژبو سر چينه او لومړۍ منبع ګڼي چي لږ تر لږه د ٢٠٠٠ زره مخزيزيږد کاله څخه تر٨٠٠ مخزيږد کاله پوري کارول شويده.
يو شمير ژبپوهان په [[اسيا]] او [[اروپا]] کي اوسنۍ معمولي ژبي په پخوانۍ او لرغونو زمانو کي د يوې ريښې څخه راولاړي ګڼي خو دا ژبي په ټوليزه توګه پر دوو برخو ويشي چي د سيتم او سينتم په نومونو يې مسما کړيدي . په دې نومولو کي د ژبپوهانو لپاره د(( سل ))کليمه معياري شويده . په دې ترتيب [[هندواروپائي ژبي]] په دوو برخو سيتم او سينتم ويشي چي هره برخه يې ځان ته نوري ژبي لري په دې ډول :
 
 
 
تر اوسه لا پوره څرګنده نه ده چي دافغانستاند افغانستان د لومړيو مدنيتونوپرمدنيتونو پر مهال دهغود هغو وګړو او اولسونو ژبي څه شي او څرنګه وې ؟خو يو شمير پوهان په دې باور دي چي د اريائيانو پخوانۍ ژبه اريک وه چي بيا وروسته بدله شوه او د اوښتون او را اوښتون په لړۍ کي يې نوري ژبي وزيږولې چي په دې لړ کي تر ټولو پخوانۍ ژبي سانسګريت ، پراکريت اوستايې پخوانۍ پښتواو پاړسي او يوشميريو شمير نوري ژبي وې چي وده يې وکړل او د ليکونو تر بريده ورسيدې . [[ويدي سرودونه]] او يوشميريو شمير اوستايې متون په سانسګريت ژبه ليکل شويدي . او په يو شمير کتيبو او ډبر ليکونو کي د پښتو او پخوانۍ پاړسي ژبي څرک هم ليدل کيږي.
د افغانستان په بيلا بيلو سيمو کي د لرغونوپوهانو په وسيله يوشميريو شمير لرغوني کتيبې او ډبر ليکونه پيداشوي او لوستل شوي دي . چي شمير يې تر لسګونو کتيبو او ډبر ليکونو زياتيږي . لرغونپوهانو او ژبپوهانو د دې کتيبو او ډبر ليکونو د ښه پيژندلو او په هغو د ښه پوهيدلو په نيت لاندي ويش معمول کړيدۍ ، په دې ترتيب چي :
 
د پخوانيو ليکونو سرليک د هغه مدني پير لپاره کارول کيږي چي په ويدي او اوستايې نومونو يادشويدي . د هغو ويدي سرودونو څخه چي لا تر اوسه د زماني په لمن کي خوندي پاته شوي،شوي ، داسي څرګنديږي چي د لومړي ځل لپاره د [[هندوکش]] په سهيلي برخو کي د ميشتو اريائيانو له خواويل شويدي . خو دژبپوهانود ژبپوهانو له انده د هغو ويدي سرودونو پر بنسټ چي په سهيلي برخو کي ويل شوي داڅرګنديږي چي دا ترانې او نعتونه د ادبي بهير په هغه پړاو کي دي چي د ترکيب او تدوين بيلا بيل پړاونه يې تر شا پاته شويدي . دا شمير ژبپوهان په دې باور دي چي موږ ته راپاته يا تر اوسه رارسيدلي سرودونه هغه ټول سرودونه نه دي چي د هندوکش په شمال او سهيل کي اريا ئيانو ويلي او تدوين کړيدي . د سرودونو د تاريخ په اړه ويل کيږي چي د ٢٠٠٠ دوه زره مخزيږد کاله څخه تر١٢٠٠ يوزراودوهيو زراو دوه سوه مخزيږد کاله پوري زمانه په برکيبر کي نيسي .داسرودونه دا سرودونه تر ويلو څوپيړۍ وروسته په سانسګريتي [[ليکدود]] ليکل شويدي . په داسي حال کي چي لرغونواريائيانوژبهلرغونواريائيانو ژبه او ليکدود لا تر اوسه پوره جوت نه دۍ .
 
د لرغونو ليکونو دوهم ډول په اوستايې پير پوري اړه لري . [[اوستا]] چي يو مذهبي کتاب دۍ له ١٢٠٠ مخزيږد کاله څخه تر ٨٠٠ اته سوه مخزيږد کاله پوري يې د بشپړي واکمني پير ټاکل شويدۍ . خو اوستا ژبه هم ده ، هغه ژبه چي د پښتو سره خور ګڼل سويده .اوستا ، سانسګريت اوپښتواو پښتو خويندي ژبي ګڼل کيږي . اوستاداو ستا د افغانستان په شمالي برخو کي د ميشتو اولسونوژبهاولسونو ژبه ګڼل شويده ، پښتو د هندوکش په سهيلي برخو د ميشتواولسونو ژبه او سانسګريت د [[هند]] په اوارو ميدانونو کي ويل کيده .د دې دريو ژبو تر منځ ورته او يوشانيو الفاشان ظالفاظ او لغتونه د ژبپوهانو په څيړنو کي را برملا شويدي .داوستايې د اوستايې ژبي په اړه ويل کيږي چي دوې برخي لري لومړۍ د باختري اوستا په نوم او دويمه د نوي اوستا په نوم ياده شويدهشوي ده .
 
د( ګاتا)ليکل شوي ټولګي څخه يوه بيلګه چي په بريتش موزيم کي ساتل کيږي
د يوناني مورخ فلينوس (Plinius )له قوله چي په لومړۍ زيږدي پيړۍ کي يې ژوند کاوه د اوستا ټول شعرونه دوه ميليونه ته رسيدل ، دا اندازه د مسعودي او طبري په تاريخو نوتاريخونو کي راغلي چي د اوستا ټولي ليکني پر دولس زرو پوستوکو ليکل شويدي. ، خو داټوله شميرني د هخامنشيانو د واکمنۍ پر مهال په کتابونو کي ټولګي شوې او دا څپرکي په يوشت ټوکو( جلد ) کي تنظيم اوترتيباو ترتيب شول ، چي تر ټولو ستره برخه يې د ګاتها په نوم ياديږي ، چي د ټول اوستا اوه تسکه يااوه ټوکه يې په خپل ځان کي رانغښتي دي . د اوستا يې ژبي غيرباختريغير باختري اوستا ته د زند ژبي او ليکدود نوم هم ورکړل شويدۍ .او هغه زياتوني چي د اوستا په اړه سويدي هغه د [[پازند ليکدود]] په نوم ياديږي چي په ټوليزه توګه يې د تاريخي جرړي له ١٢٠٠ مخزيږدو کالو څخه تر ١٠٠٠ زيږدو کالو پوري زمانوته رسيږي . اماډبرليکونه او کتيبې؛تر ټولوپخوانۍ ډبر ليک چي لاتراوسهلا تر اوسه نه دې لوستل شوي د [[لغمان]] د اليشنګ پر ډبرينو پرښو ليکل شوي توري دي چي لا راز پاته شوي خودخو د لومړي ځل لپاره د [[امير حبيب الله خان]] په سپارښت له هغو څخه عکسونه واخستل شوه او د هغو تر څنګ دنوموړپهد نوموړپه سپارښت يوه نوې ليکنه هم وشوه . د يوشميريو شمير پوهانو په وينا دا ډبر ليک[[ډبرليک]] د سند مدنيت د ليکونو سره ورته والۍ لري او يوشميريو شمير بيا دا ليکبڼي د ډيرو پخوانيو زمانو ګڼي چي ورته والۍ يې د سمنګانو د هزار سم او اق کپرک د سمبوليکو نښانو سره يوشانيو شان ګڼي .
 
د لغمان د اليشنګ درې څخه دډبرليک يوه بيلګه
 
د افغانستان په لرغونو دوروکيدورو کي د بيلا بيلو ژبوډبر ليکونه او د ليکدودونوبيلاليکدودونو بيليبيلا بيلي بيلګي او نښانې راڅرګندي شوي او څيړل شويدي،چيشويدي ، چي په دې برخه کي په لنډيز سره د يوشميرژبويو شمير ژبو او ليکدودونو يادونه کوو :
لومړۍ :[[ارامي ژبه]] او ليکدودونه ؛ارامي ژبه افغانستان ته دوو خواووراغلې کڼل کيږي،لومړۍکيږي ، لومړۍ اند دادۍ چي د افغانستان د لوېديځ لوري پخواني [[پارس]] څخه هخامنشيانو د واکمنۍ پر مهال افغانستان ته رارسيدلې ده.د ويمه خبره داهم کيږي د چي د فنقيانو په وسيله لومړۍ د هند سهيلې برخو او بيا د هند څخه د افغانستان ختيځو او سهيل لويديځو برخو ته رسيدلې ده . په هرډول چي ده خو حقيقت دادۍ چي په افغانستان کي د ٤٠٠ مخزيږدو کالو راوروسته د يوې رايجي ژبي او ليکدود په څير معمول وه . د دې سره سره چي د ٣٠٠ درې سوه مخزيږدکالهمخزيږد کاله وړاندي په افغانستان کي [[يوناني ليکدود]] او ورسره درباري ژبه يوناني هم رايجه وه . د ژبپوهانو له انده ارامي ژبه ځکه په ختيځو سيموکيسيمو کي لومړي توب لري چي د يونانيانو د راتللو پخوا د بابليانو او فنقيانو اړيکي د منځنۍ اسيا او نورو ګاونيو سيمو سره زياتي دسوداګرۍ پر بنسټ د ملګرتوب اړيکي وې .ددې اړيکو سره يوځای د ارامي ليکدود او ژبه هم دې سيمو ته راغلل .
 
په درونټه کي د ارامي ليکدود يوه بيلګه