د "غر" د بڼو تر مېنځ توپير
Content deleted Content added
د سمون لنډیز نسته نښلنونه: د موبايل سمون د موبايل وېب سمون |
This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project |
||
۲ کرښه:
'''غر''' ''( پښتو اوريدنه {{Pronunciation inline|غر.ogg}}) (په انگرېزي: Mountain)'' د خاورو او گټو نه جوړې شوې لوړې دنگې ډېرۍ ته ويل کېږي چې لويه برخه يې په [[ځمکه]] کې دننه وي او وړه برخه يي د ځمکې دپاسه وي او په ښکاره توگه داسې ښکاري لکه لويه برخه يې چې د ځمکې نه دباندې او وړه برخه يې دننه وي.
غر د ځمکې د قشر تر ټولو لوړه برخه ده، چې شیب لرونکي اضلاع لري او تر ځمکې لاندې د ډبریز بستر ښکارندويي کوي. غر له پلېټونو سره د یوې لوړې سطحې په درلودو توپیر لري او تر غونډۍ لوی دی، چې لږ تر لږه ۳۰۰ متره (۱۰۰۰فوټه) له ځمکې لوړېږي. ډېر لږ غرونه دي، چې څوکې یې منزوي دي، خو زیاتره یې د غرونو په کتار کې راځي.<ref name="agi-1997">{{cite book|editor1-last=Jackson|editor1-first=Julia A.|title=Glossary of geology.|date=1997|publisher=American Geological Institute|location=Alexandria, Viriginia|isbn=0922152349|edition=Fourth|chapter=Mountain}}</ref>
غرونه له ټکټونیکي قوتونو، سولېدنې او اتشفشاني حالت نه رامنځته کېږي، چې د زمان په مقیاس سره تر لسګونو میلیونو کلونو پورې عمل کوي. کله چې د غرونو جوړېدل ودرېږي؛ نو غرونه د جوي حالاتو، د لوېدنې، د ډله ییزو ضایعاتو او د سیندونو او یخچالونو د سولېدنې له لارې تسطیح کېږي.<ref name="levin-2010-83">{{cite book|last1=Levin|first1=Harold L.|title=The earth through time|date=2010|publisher=J. Wiley|location=Hoboken, N.J.|isbn=978-0470387740|page=83|edition=9th}}</ref><ref name="levin-2010-832">{{cite book|last1=Levin|first1=Harold L.|title=The earth through time|date=2010|publisher=J. Wiley|location=Hoboken, N.J.|isbn=978-0470387740|page=83|edition=9th}}</ref>
د غرونو لوړوالی په ورته عرض البلد سره د بحر د سطحې په پرتله سوړ اقلیم جوړوي. دغه سوړ اقلیم په شدت سره د غرونو پر ایکوسیسټم اغېز کوي. بېلابېلې ارتفاع ګانې بېلابېل نباتات او حیوانات لري. دا چې غرونه ګټور اقلیم نه لري؛ نو د کرنې لپاره ترې لږ کار اخیستل کېږي، خو د منابعو د استخراج لپاره؛ لکه د کانونو د کېندنې د لرګیو د تولید، د تفرېح لپاره؛ لکه د غره ختنې او اسکي لپاره ترې کار اخیستل کېږي.
په ځمکه کې تر ټولو لوی غر د اسیا په همالیا کې د اورسټین غر دی، چې څوکه یې د بحر له متوسطې سطحې نه ۸۸۵۰ متره (۲۹۰۳۵فوټه) لوړه ده. د لمریز نظام په ټولو سیارو کې تر ټولو لوړ غر په مریخ کې دی، چې نوم یې المپوس مونس دی او ۲۱۱۷۱ متره (۶۹۴۵۹ فوټه) لوړوالی لري.
== تعریف ==
د غره لپاره هېڅ کوم نړیوال پېژندل شوی تعریف نشته. لوړوالی، حجم، راوتنه، کوږوالی، فاصله او وصلېدا د معیار په توګه د غره د تعریف لپاره کارول کېږي. د اکسفورډ په انګلیسي قاموس کې غر داسې تعریف شوی دی: «د ځمکې د سطحې طبیعي لوړوالی، چې ځینې وخت په ناڅاپي توګه له اړخیزې سطحې نه لوړېږي او داسې ارتفاع ته رسېږي، چې د اړخونو له ارتفاع یې د پام وړ او اغېز لرونکی لوړوالی ولري».
دا چې د ځمکې یوه بڼه غر یادېږي؛ نو ښایي په ځایي کارونې پورې اړه ولري. سکاټ غر له لاوتون، اوکلاهما او متحده ایالاتو نه بهر دی چې له لاندنۍ برخې نه تر لوړې نقطې پورې یې یوازې ۲۵۱ متره (۸۲۳ فوټه) فاصله لري. د ویټو فزیکي جغرافیایي قاموس وایي: «ځینې مقامات ۶۰۰ متره (۱۹۶۹ فوټه) د غره په توګه ګڼي او هغه چې په ټیټه برخه کې د غونډۍ په توګه پېژندل کېږي».<ref name="whittow">{{cite book|last=Whittow|first=John|year=1984|title=Dictionary of Physical Geography|location=London|publisher=Penguin|page=352|isbn=0-14-051094-X}}</ref>
په بریتانیا او ایرلنډ جمهوریت کې غرونه معمولا د ۲۰۰۰ فوټه (۶۱۰متره) په لوړوالي سره پېژندل کېږي، دا د بریتانیا د دولت له رسمي تعریف سره سمون لري، چې غر د لاسرسي په موخه له ۲۰۰۰ فوټه (۶۱۰متره) ارتفاع یا تر هغه لوړ وي. سربېره پر دې، په ځينو تعریفونو کې د توپوګرافۍ د الزاماتو اړتیا هم شامله ده؛ لکه یو غر د ۳۰۰ متره (۹۸۴ فوټه) په اندازې سره له ځمکې پورته کېږي. یو وخت، د متحده ایالاتو د جغرافیایي نومونو د هیئت له خوا یو غر د ۱۰۰۰ فوټه (۳۰۵ متره) په لوړوالي سره غر ګڼل کېده، خو له ۱۹۷۰ لسیزې راوروسته دغه تعریف ونه منل شو؛ نو تر دغه لوړوالي نه لږ، هر ډول ورته ځمکې ته غونډۍ ویل کېده. په هر حال، نن ورځ د متحده ایالاتو د ځمکپوهنې سازمان (USGS) دې پایلې ته رسېدلی، چې دغه اصطلاحات په متحده ایالاتو کې فني تعریفونه نه لري.<ref>{{bulleted list|{{cite book |last=Nuttall |first=John & Anne |work=The Mountains of England & Wales |volume=2 |title=England |edition=3rd |year=2008 |publisher=Cicerone |location=Milnthorpe, Cumbria |isbn=978-1-85284-037-2}}<br>- {{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/wales/north_west/7623904.stm|title=Survey turns hill into a mountain|work=BBC News|access-date=3 February 2013|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20131002232825/http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/wales/north_west/7623904.stm|archive-date=2 October 2013}}|{{cite web|url=http://www.go4awalk.com/uk-mountains-and-hills/a-mountain-is-a-mountain.php|title=A Mountain is a Mountain – isn't it?|website=www.go4awalk.com|access-date=3 February 2013|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20130208122551/http://www.go4awalk.com/uk-mountains-and-hills/a-mountain-is-a-mountain.php|archive-date=8 February 2013}}|{{cite web|url=http://dictionary.reference.com/browse/mountain|title=mountain|website=dictionary.reference.com|access-date=3 February 2013|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20130205033435/http://dictionary.reference.com/browse/Mountain|archive-date=5 February 2013}}|{{cite journal |last=Wilson |first=Peter |year=2001 |title=Listing the Irish hills and mountains |journal=Irish Geography |volume=34 |issue=1 |publisher=University of Ulster |location=Coleraine |page=89 |url=http://www.ucd.ie/gsi/pdf/34-1/hills.pdf |archive-url=https://www.webcitation.org/6HgLY5lsv?url=http://www.ucd.ie/gsi/pdf/34-1/hills.pdf |archive-date=27 June 2013 |doi=10.1080/00750770109555778}}}}</ref><ref>{{cite web |title=What is a "Mountain"? Mynydd Graig Goch and all that... |url=http://metricviews.org.uk/2008/09/what-is-a-mountain-mynydd-graig-goch-and-all-that/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130330062754/https://metricviews.org.uk/2008/09/what-is-a-mountain-mynydd-graig-goch-and-all-that/ |archive-date=30 March 2013 |access-date=3 February 2013 |website=Metric Views}}</ref><ref>{{cite web |title=What is the difference between "mountain", "hill", and "peak"; "lake" and "pond"; or "river" and "creek?" |url=https://www.usgs.gov/faqs/what-difference-between-mountain-hill-and-peak-lake-and-pond-or-river-and-creek |website=US Geological Survey |publisher=US Geological Survey}}</ref><ref>{{cite web |title=What is the difference between lake and pond; mountain and hill; or river and creek? |url=http://gallery.usgs.gov/audios/127 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130509082833/http://gallery.usgs.gov/audios/127 |archive-date=9 May 2013 |access-date=11 February 2013 |publisher=USGS}}</ref>
== ځمکپوهنه ==
درې اصلي غرونه شته دي: اتشفشاني، فولډ او بلاک. دا درې ډوله له صفحه یي ټکټونیک نه رامنځته شوي. کله چې د ځمکې د قشر برخې حرکت کوي؛ نو مروړل کېږي او په اوبو کې غوټه کېږي. فشاري قوتونه، د ایزواسټاټیک راوتنه او د اورنیو موادو نفوذ د دې لامل کېږی، چې ډبرې پورته راوړي او د شاوخوا په پرتله د ځمکې لوړه بڼه رامنځته کړي. دغه ځانګړی لوړوالی هغه یا پر غونډۍ بدلوي او یا که نور هم لوړ شي نو د غره بڼه ورکوي. اصلي غرونه معمولا په اوږدو خطي قوسونو کې راڅرګندېږي، چې د ټکټونیکي صفحې د پلېټ او د فعالیت ښکارندویي کوي. <ref name="literacy">{{cite book|title=Science matters: earth and beyond; module 4|isbn=0-7986-6059-7|year=2002|publisher=Pearson South Africa|chapter=Chapter 6: Mountain building|chapter-url=https://books.google.com/books?id=qoZftjymxFsC&pg=PA75|page=75}}</ref>
=== بلاک غرونه ===
بلاک غرونه د ځمکې په قشر کې د ځمکې د طبقو د ښویېدنې له امله رامنځته شوي، هغه صفحه چې ډبرې په کې له یو بل نه تېرېږي. کله چې د ښویېدنې د یوه اړخ ډبرې د بل اړخ په پرتله پورته ځي؛ نو کولای شي، چې یو غر جوړ کړي. لوړ بلاکونه هماغه بلاک غرونه یا هورست دي. خوشې شوو منځنيو بلاکونو ته ګرابن وايي، دغه بلاکونه ښایي کوچني وي یا د پراخو درو سیسټمونه جوړ کړي. د دغې منظرې بڼه کولای شو په ختیځې افریقا، د راین او ووس درې، د حوضې په سیمه کې او د شمالي امریکا په غربي محدوده کې وګورو. دغه سیمې هغه مهال رامنځته کېږي، چې منطقه یي فشار کششي وي او قشر نازک شي.<ref name="Ryan">{{cite book|title=CliffsQuickReview Earth Science|chapter-url=https://books.google.com/books?id=PV_BabxTTkcC&pg=PA94|chapter=Figure 13-1|first=Scott|last=Ryan|isbn=0-471-78937-2|year=2006|publisher=Wiley|url-access=registration|url=https://archive.org/details/cliffsquickrevie0000ryan}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Ziegler|first1=P.A.|last2=Dèzes|first2=P.|title=Cenozoic uplift of Variscan Massifs in the Alpine foreland: Timing and controlling mechanisms|journal=Global and Planetary Change|date=July 2007|volume=58|issue=1–4|pages=237–269|doi=10.1016/j.gloplacha.2006.12.004|bibcode=2007GPC....58..237Z}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Chorowicz|first1=Jean|title=The East African rift system|journal=Journal of African Earth Sciences|date=October 2005|volume=43|issue=1–3|pages=379–410|doi=10.1016/j.jafrearsci.2005.07.019|bibcode=2005JAfES..43..379C}}</ref>{{sfn|Levin|2010|pp=474-478}}
== اقلیم ==
د وړانګو او حرارت د تعامل له امله، د غرونو په لوړو څوکو کې اقلیم سړېږي. د لمر وړانګې په مریي طیف کې پر ځمکه لګېږي او هغه ګرموي؛ نو تر دې وروسته ځمکه د سطحې هوا ګرموي. که چېرې شعاع له ځمکې نه فضا ته د حرارت انتقالولو یوازینۍ لار وای، د ځمکې په اتموسفیر کې به د ګلخانه یي ګازونو اغېزو هغه د ۳۳۳ کلوین (۶۰ درجه سانتي ګرېډ؛ ۱۴۰ درجې فارنهایت) په درجه کې ساتلې وه؛ نو له دې سره د تودوخې درجه په تصاعدي ډول له لوړوالي سره کمېږي. <ref name="goodywilson">{{cite book|first1=Richard M.|last1=Goody|first2=James C.G.|last2=Walker|title=Atmospheres|chapter=Atmospheric Temperatures|chapter-url=http://lasp.colorado.edu/~bagenal/3720/GoodyWalker/AtmosCh3sm.pdf|publisher=Prentice-Hall|year=1972|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160729075851/http://lasp.colorado.edu/~bagenal/3720/GoodyWalker/AtmosCh3sm.pdf|archive-date=29 July 2016}}</ref>
== غرونه او انسانان ==
تر ټولو لوړه او دایمي پېژندل شوې ارتفاع د ۵۹۵۰ مترو (۱۹۵۲۰ فوټه) په اندازه ده. په ډېرو لوړو ارتفاع ګانو کې د اتموسفیر د فشار کمېدل په دې معنا دي، چې ډېر لږ اکسیجن ته لاسرسی پیدا کېږي او د لمریزو تشعشاتو (UV)پر وړاندې محافظت کمېږي. له ۸۰۰۰ متره (۲۶۰۰۰ فوټه) نه په لوړه ارتفاع کې د انسان لپاره کافي اکسیجن شتون نه لري. ځینې وخت دغې سیمې ته د «مرګ سیمه» وايي. د اورست او K2 غرونو څوکې د مرګ په سیمه کې پرتې دي.<ref name="PBS">{{cite web |date=24 February 1998 |title=Everest:The Death Zone |url=https://www.pbs.org/wgbh/nova/transcripts/2506everest.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170618221529/http://www.pbs.org/wgbh/nova/transcripts/2506everest.html |archive-date=18 June 2017 |work=Nova |publisher=PBS |df=dmy-all}}</ref><ref name="highestHabitation">{{cite journal|last=West|first=JB|pmid=12631426|title=Highest permanent human habitation|journal=High Altitude Medical Biology|volume=3|pages=401–407|year=2002|doi=10.1089/15270290260512882|issue=4}}</ref>
=== غرنۍ ټولنې او اقتصادونه ===
د انسانانو د اوسېدو لپاره د غرونو په پرتله ټیټو سیمو ته ترجېح ورکول کېږي؛ ځکه ډېر سوړ اقلیم لري او د کرنې لپاره هم مناسبه نه ده. په داسې حال کې چې د ځمکې د مساحت ۷ سلنه له ۲۵۰۰ متره (۸۲۰۰ فوټه) نه لوړه ده. یوازې ۱۴۰ میلیونه وګړي تر هغه په پورته ارتفاع کې ژوند کوي او یوازې له ۲۰ نه تر ۳۰ میلیونو پورې وګړي له ۳۰۰۰ متره (۹۸۰۰ فوټه) نه پورته ژوند کوي. د غرونو نیمایي اوسېدونکي په اندس، مرکزي اسیا او افریقا کې ژوند کوي.''' <ref>{{cite journal|title=Human Genetic Adaptation to High Altitude|first=Lorna G.|last=Moore|journal=High Alt Med Biol|year=2001|volume=2|issue=2|pages=257–279|doi=10.1089/152702901750265341|pmid=11443005}}</ref><ref>{{cite journal|url=http://bloodjournal.hematologylibrary.org/content/106/4/1441.long|title=The influence of high-altitude living on body iron|first1=James D.|last1=Cook|first2=Erick|last2=Boy|first3=Carol|last3=Flowers|first4=Maria|last4=del Carmen Daroca|journal=Blood|year=2005|volume=106|pages=1441–1446|doi=10.1182/blood-2004-12-4782|issue=4|pmid=15870179|doi-access=free}}</ref><ref name="panos">{{cite web |author=Panos |year=2002 |title=High Stakes |url=http://panos.org.uk/wp-content/files/2011/03/high_stakeshVwvcI.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20120603173156/http://panos.org.uk/wp-content/files/2011/03/high_stakeshVwvcI.pdf |archive-date=3 June 2012 |access-date=17 February 2009}}</ref>'''
== ایکولوژي ==
په غرونو کې سوړ اقلیم پر نباتاتو او حیواناتو اغېز کوي. د ځانګړو نباتاتو او حیواناتو ډله غواړي، چې له یو محدود او نازک اقلیم سره سمون پیدا کړي؛ نو په دې توګه ایکوسیسټمونه تمایل لري، چې د ارتفاعي نوارونو په اوږدو کې له کابو ثابت اقلیم سره پاتې شي. دې چارې ته altitudinal zonation وایي. هغه سیمې چې وچ اقلیم لري، د غرونو تمایل اورښت ته ډېر وي او ټیټه تودوخه هم بېلابېل شرایط رامنځته کوي. <ref>{{cite journal|last=Daubenmire|first=R.F.|date=June 1943|title=Vegetational Zonation in the Rocky Mountains|journal=Botanical Review|volume=9|issue=6|pages=325–393|doi=10.1007/BF02872481|s2cid=10413001}}</ref><ref name="Merriam">{{cite web |title=Biotic Communities of the Colorado Plateau: C. Hart Merriam and the Life Zones Concept |url=http://cpluhna.nau.edu/Biota/merriam.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130114113402/http://www.cpluhna.nau.edu/Biota/merriam.htm |archive-date=14 January 2013 |access-date=30 January 2010}}</ref>
ځينې نباتات او حیوانات چې په ارتفاعي سیمو کې موندل کېږي، معمولا سره جلا کېږي؛ ځکه د یوې ځانګړې سیمې پاس او ټیټ شرایط نامناسب دي؛ نو د هغوی حرکتونه او پراختیا را محدودوي. دغه جلا شوي ایکولوژیکي سیسټمونه د اسماني ټاپو ګانو په نامه یادېږي.<ref>{{cite book|last=Tweit|first=Susan J.|title=The Great Southwest Nature Factbook|publisher=[[Alaska Northwest Books]]|year=1992|pages=[https://archive.org/details/greatsouthwestna0000twei/page/209 209–210]|isbn=0-88240-434-2|url=https://archive.org/details/greatsouthwestna0000twei/page/209}}</ref>
== سرچينې ''' ''' ==
[[وېشنيزه:غرونه]]
| |||