د "مذهب" د بڼو تر مېنځ توپير
Content deleted Content added
و Removing Link FA template (handled by wikidata) - The interwiki article is not featured |
This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project |
||
۱ کرښه:
[[دوتنه:ReligijneSymbole.svg|بټنوک|بېلابېلې [[List of symbols#Religious, esoteric, metaphysical and mystical symbols|مذهبي نښې]], (لومړی صف) [[عيسويت]]، [[يهوديت]]، [[هندويزم]]، [[بهايي]], (دوهم صف) [[اسلام]]، tribal, [[ټاويسټ]]، [[شېنټو]] (درېيم صف) [[بودهيزم]]، [[سکهـ]]، [[هندو]]، جين]]
دین یا مذهب (Religion) د ټاکل شوو چلندونو او اعمالو، اخلاقیاتو، باورونو، نړۍ لیدونو، متنونو، مقدسو ځایونو، پیغمبریو، اخلاقو، یا سازمانونو یو ټولنیز-کلتوري سیستم دی، چې بشریت له مافوق الفطرت، خارق العاده یا ماورایي او معنوي عناصرو سره نښلوي. که څه هم، په دې اړه د علماوو او پوهانو اجماع نه شته چې په دقیقه توګه یو دین له کومو څیزونو تشکیلېږي.<ref>{{cite web|url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/religion|title=Religion - Definition of Religion by Merriam-Webster|access-date=2019-12-16}}</ref><ref>{{cite book|last1=Morreall|first1=John|last2=Sonn|first2=Tamara|title=50 Great Myths of Religion|chapter=Myth 1: All Societies Have Religions|date=2013|publisher=[[John Wiley & Sons|Wiley]]-Blackwell|isbn=978-0-470-67350-8|pages=12–17}}</ref><ref name="Nongbri">{{cite book|last1=Nongbri|first1=Brent|title=Before Religion: A History of a Modern Concept|date=2013|publisher=Yale University Press|isbn=978-0-300-15416-0}}</ref>
بېلابېل دینونه ښایي مختلف عناصر ولري، چې خدای، مقدس یا سپېڅلي څیزونه، عقیده، یو مافوق الطبیعه یا اسماني موجود یا موجودات یا "یو ډول داسې غایت او لوړوالی پکې راځي چې د پاتې ژوند لپاره نورمونه او ځواک چمتو کوي".په مذهبي یا دیني چارو او کړو وړ کې ښایي عبادتي چارې او مناسک، وعظونه، ذکر یا عبادت او لمانځنه (د خدایانو او/یا ولیانو او بزرګانو)، قربانۍ، جشنونه، اخترونه او میلې، جذبې، نوښتونه، د جنازو مراسم، د ودونو مراسم، تفکر او تعمق، لمونځ او دعا، موسیقي، هنر، نڅا، عامه خدمت، یا د انساني کلتور نور اړخونه شامل وي. ادیان او مذاهب مقدس یا سپېڅلي تاریخونه او روایات لري، چې په مقدسو کتابونو، سمبولونو او نښو نښانو او سپیڅلو ځایونو کې خوندي دي او هدف یې تر ډېره ژوند ته معنا وربښل دي. ادیان ممکن سمبولیکې کیسې ولري، چې د پیروانو له لوري یې رښتیا بلل کېږي او دا ډول کیسې هم ښایي د ژوند، نړۍ او نورو ښکارندو د اصل او ریښې د توضیح او تشریح هڅه وي. په دودیز ډول، عقیده او ایمان، پر عقل او استدلال سربېره، د دیني باورونو سرچینه ګڼل کېږي.<ref name="Paul James and Peter Mandaville 2010">{{cite book|last1=James|first1=Paul|last2=Mandaville|first2=Peter|year=2010|name-list-style=amp|title=Globalization and Culture, Vol. 2: Globalizing Religions|url=https://www.academia.edu/4416072|publisher=Sage Publications|location=London}}</ref><ref name="iep.utm.edu">[http://www.iep.utm.edu/faith-re/ Faith and Reason] by James Swindal, in the ''Internet Encyclopedia of Philosophy''.</ref>{{sfn|Durkheim|1915|p=}}{{sfn|James|1902|p=31}}
په ټوله نړۍ کې د اټکل له مخې ۱۰۰۰۰ متفاوت دینونه شته دي. د نړۍ شاوخوا ۸۴٪ نفوس له عیسویت، اسلام، هندویزم، بودیزم، یا هم له عامیانه دیني باورونو سره تړاو لري. په هغو وګړو کې چې له دین او مذهب سره تړاو نه لري، هغه څوک شاملېږي چې کوم ځانګړی دین یا مذهب په رسمیت نه پېژني، ملحدین یا بېدینان وي او د خدای د وجود منکرین (agnostics) وي. په داسې حال کې چې په نړۍ کې له دین سره تړاو نه لرونکو خلکو شمېر زیات شوی، خو ډېری همدا له دین سره بې تړاوه خلک بیا هم بېلابېلې مذهبي عقیدې لري.<ref>{{cite book|author1=African Studies Association|author2=University of Michigan|title=History in Africa|date=2005|page=119|volume=32}}</ref><ref name="EB2012">{{cite web|url=http://www.pewforum.org/2012/12/18/global-religious-landscape-exec/|title=The Global Religious Landscape|access-date=18 December 2012|date=2012-12-18}}</ref><ref name="Pew Global Unaffiliated 12/2012">{{cite web|url=http://www.pewforum.org/global-religious-landscape-unaffiliated.aspx|title=Religiously Unaffiliated|work=The Global Religious Landscape|publisher=[[Pew Research Center]]: Religion & Public Life|date=18 December 2012}}</ref>
د دین یا مذهب په زده کړو کې هم ګڼې علمي څانګې شاملېږي، لکه الهیات، د ادیانو پرتلیزې زده کړې او ټولنیز علمي مطالعات. د دین یا مذهب تیورۍ د دین د منشاء او ریښې او کارونو لپاره بېلابېل توضیحات وړاندې کوي، چې د دیني وجود او عقیدې اړوند د موجودیت پېژندنې (ontological) بنسټونه پکې شاملېږي.<ref>{{Cite book|year=2018|last1=James|first1=Paul|author-link1=Paul James (academic)|chapter=What Does It Mean Ontologically to Be Religious?|title=Religion in a Secular Age: The Struggle for Meaning in an Abstracted World|editor=Stephen Ames|editor2=Ian Barns|editor3=John Hinkson|editor4=Paul James|editor5=Gordon Preece|editor6=Geoff Sharp|chapter-url=https://www.academia.edu/37278937|publisher=Arena Publications|pages=56–100}}</ref>
== تعریف ==
پوهان د دین پر یوه واحد تعریف په اتفاق کولو کې پاتې راغلي دي. که څه هم، د دین د تعریف لپاره دوه عمومي سیستمونه شته دي: ټولنپوهنیز/وظیفوي او د پدیده پېژندنې/فلسفې پر بنسټ.<ref>Vgl. Johann Figl: ''Handbuch Religionswissenschaft: Religionen und ihre zentralen Themen.'' Vandenhoeck & Ruprecht, 2003, {{ISBN|3-7022-2508-0}}, S. 65.</ref><ref>Julia Haslinger: ''Die Evolution der Religionen und der Religiosität,'' s. [[Religion#Religionsgeschichte|Literatur Religionsgeschichte]], S. 3–4, 8.</ref><ref>Johann Figl: ''Handbuch Religionswissenschaft: Religionen und ihre zentralen Themen.'' Vandenhoeck & Ruprecht, 2003, {{ISBN|3-7022-2508-0}}, S. 67.</ref><ref>In: Friedrich Schleichermacher: ''Der christliche Glaube nach den Grundsätzen der evangelischen Kirche.'' Berlin 1821/22. Neuausg. Berlin 1984, § 3/4. Zit. nach: [[Walter Burkert]]: ''Kulte des Altertums. Biologische Grundlagen der Religion.'' 2. Auflage. C.H. Beck, München 2009, {{ISBN|978-3-406-43355-9}}, S. 102.</ref><ref>Peter Antes: ''Religion, religionswissenschaftlich.'' In: EKL Bd. 3, Sp. 1543. S. 98.</ref>
=== عصري لویدیځ ===
د دین مفهوم په لویدیځ کې د عصري دورې پر مهال رامنځته شوی. له دغه مفهوم سره موازي مفاهیم په ډېرو اوسنیو او پخوانیو کلتورونو کې نه موندل کېږي. په ډېرو ژبو کې هم د دین (religion) لپاره هېڅ معادله یا مترادفه اصطلاح نشته ده. یوه ثابت تعریف ته رسېدل د پوهانو لپاره ستونزمن ثابت شوي او ځینو یې ان له شونتیا سترګې پټې کړې دي. یو شمېر نور بیا استدلال کوي چې د د تعریف په پام کې نیولو پرته یې پر غیر لویدیځو کلتورونو کې پلي کول مناسب نه دي. <ref name="Fitzgerald">{{Cite book|first=Timothy|last=Fitzgerald|title=Discourse on Civility and Barbarity|url=https://archive.org/details/discourseoncivil00fitz|url-access=limited|publisher=Oxford University Press|year=2007|pages=[https://archive.org/details/discourseoncivil00fitz/page/n57 45]–46|isbn=978-0-19-530009-3}}</ref><ref name="50 great">{{cite book|last1=Morreall|first1=John|last2=Sonn|first2=Tamara|title=50 Great Myths about Religions|date=2013|publisher=Wiley-Blackwell|isbn=978-0-470-67350-8|pages=12–17|chapter=Myth 1: All Societies Have Religions}}</ref><ref>McKinnon, AM. 2002). [http://aura.abdn.ac.uk/bitstream/2164/3073/1/McKinnon_Definition_of_Religion_author_version_no_format.pdf "Sociological Definitions, Language Games and the 'Essence' of Religion"]. ''Method & Theory in the Study of Religion'', vol 14, no. 1, pp. 61–83.</ref><ref>Josephson, Jason Ānanda. (2012) ''The Invention of Religion in Japan.'' Chicago: University of Chicago Press, p. 257</ref><ref name="dubuisson">{{cite book|first1=Daniel|last1=Dubuisson|title=The Western Construction of Religion : Myths, Knowledge, and Ideology|date=2007|publisher=Johns Hopkins University Press|location=Baltimore, Md.|isbn=978-0-8018-8756-7}}</ref><ref name="Fitzgerald2">{{Cite book|first=Timothy|last=Fitzgerald|title=Discourse on Civility and Barbarity|url=https://archive.org/details/discourseoncivil00fitz|url-access=limited|publisher=Oxford University Press|year=2007|pages=[https://archive.org/details/discourseoncivil00fitz/page/n57 45]–46|isbn=978-0-19-530009-3}}</ref>
زيات شمېر پوهانو د دین د ماهيت د تعریفولو په اړه نظرونه څرګند کړي دي. دوی ګوري چې هغه طریقه چې په اوسني وخت کې دا مفهوم پکې کارېږي، یو داسې ځانګړی عصري جوړښت دی چې د تاریخ په اوږدو کې او له لویدیځ څخه بهر په ډېری کلتورونو کې (یا ان په لویدیځ کې د ویسټفالیا تر سولې وروسته) د پوهېدو او درک وړ نه و. د مک میلن د ادیانو دایرة المعارف لیکي:<ref>{{cite journal|last=McKinnon|first=A.M.|date=2002|title=Sociological definitions, language games, and the 'essence' of religion|journal=Method & Theory in the Study of Religion|volume=14|issue=1|issn=0943-3058|doi=10.1163/157006802760198776|pages=61–83|url=http://aura.abdn.ac.uk/bitstream/2164/3073/1/McKinnon_Definition_of_Religion_author_version_no_format.pdf|access-date=20 July 2017|citeseerx=10.1.1.613.6995}}</ref><ref>{{cite book|last=Smith|first=Wilfred Cantwell|date=1978|title=The Meaning and End of Religion|location=New York|publisher=Harper and Row}}</ref><blockquote>د دین د تعریف لپاره ډېره هڅه، ترڅو یو څه داسې متمایز یا احتمالا ځانګړی ماهیت یا د ځانګړتیاوو ټولګه پکې ومومي چې دین د انساني ژوند له نورو برخو جلا کوي، په اصل کې د لویدیځ اندېښنه یا دغدغه ده. دا هڅه د لویدیځ د فکري، روشنفکرانه او علمي تمایل یوه طبیعي پایله ده. دا د لویدیز مذهبي سبک محصول هم دی، چې د یهودي-مسیحي اقلیم په نوم یادېږي یا په لا زیاته دقیقه توګه، د یهودیت، عیسویت او اسلام د خدای پېژندنې میراث دی. په دغه دود کې د عقیدې توحیدي بڼه، ان که له کلتوري پلوه هم ټیټوالی پکې وي، د دین په اړه د لویدیځ د دوه ګونې نظریې ښودنه کوي. يعنې د توحيد یا خدای باورۍ بنسټيز جوړښت په اصل کې د يو ماوراء الطبیعه معبود او نورو ټولو څیزونو ترمنځ، د خالق او د هغه د مخلوق تر منځ، او د خدای او انسان ترمنځ یو توپير دی.<ref>{{cite encyclopedia|last=King|first=W.L.|date=2005|article=Religion (First Edition)|editor-link=Mircea Eliade|editor-first=Mircea|editor-last=Eliade|title=The Encyclopedia of Religion|publisher=[[Gale (publisher)|MacMillan Reference US]]|edition=2nd|page=7692}}</ref></blockquote>
== ځانګړي ادیان ==
=== ابراهیمي ===
ابراهیمي ادیان هغه توحیدي دینونه دي چې باور لري له ابراهیم (ع) څخه راپیل شوي دي.
==== ''یهودیت'' ====
یهودیت تر ټولو زوړ ابراهیمي دین دی، چې ریښه یې د لرغونو اسراییلو او یهودو خلکو ته رسېږي. تورات د دغه دین بنسټیز متن دی، او د هغه لوی متن یوه برخه ده چې د تنخ یا تناخ یا عبراني بایبل په نوم پېژندل کېږي. دا دین د شفاهي سنتو په وسیله بشپړ شوی، چې په لیکلې بڼه په وروستیو متنونو یا نصوصو لکه میدراش او تلمود کې ترتیب شوي دي. په یهودیت کې د متنونو، اعمالو، دیني ځایونو او د سازماني بڼو یوه پراخه مجموعه شامله ده. په یهودیت کې بېلابېل خوځښتونه شته دي، چې ډېری یې له ربینیک (Rabbinic) یهودیت څخه سرچینه اخلي، په کوم کې چې باور دا دی چې خدای (ج) خپل قوانین او احکام موسی (ع) ته په سینا غره کې د لیکل شوي او شفاهي تورات په بڼه نازل کړي دي. په تاریخي توګه، دا ادعا د بېلابېلو ډلو له لوري ننګول شوې ده. یهود قوم یا وګړي په ۷۰ میلادي کال کې په بیت المقدس کې د معبد له ویجاړولو وروسته خواره واره شول. اوسمهال شاوخوا ۱۳ ملیونه یهودیان شته دي، چې شاوخوا ۴۰ سلنه یې په اسراییلو او ۴۰ سلنه یې په متحده ایالاتو کې ژوند کوي. د یهودانو ترټولو لوی مذهبي خوځښتونه اورتودوکس یهودیت (حریدي یهودیت او عصري ارتودوکس یهودیت)، محافظه کاره یهودیت او اصلاحپال یهودیت دي.<ref name="britannica.com">{{cite web|title=Judaism {{!}} Definition, Origin, History, Beliefs, & Facts|url=https://www.britannica.com/topic/Judaism|website=Encyclopedia Britannica|access-date=10 January 2021|language=en}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.cbs.gov.il/shnaton61/st02_27.pdf|title=Info|website=www.cbs.gov.il|access-date=22 March 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111026202909/http://www.cbs.gov.il/shnaton61/st02_27.pdf|archive-date=26 October 2011|url-status=dead}}</ref>
==== ''عیسویت یا مسیحیت'' ====
عیسویت د ناصري عیسی (لومړۍ پېړۍ) پر ژوند او لارښوونو ولاړ دی چې په نوې عهدنامه یا انجیل (New Testament) کې وړاندې شوي. عیسوي عقیده په اصل کې پر عیسی (ع) د مسیح، د خدای زوی، او د نجات ورکوونکي او څښتن په توګه باور دی. نږدې ټول عیسویان پر تثلیث باور لري، په کوم کې چې د پلار، زوی (عیسی مسیح) او روح القدس یووالی په یوه خدای کې د دریو کسانو په توګه درس ورکول کېږي. ډېری عیسویان کولی شي خپله عقیده له نیسین یا نیقیه عقیدې (Nicene Creed) سره بیان کړي. په لومړۍ زریزه کې د بیزانس امپراتورۍ او بیا د استعمار په دوره کې د لویدیځې اروپا د دین په توګه، عیسویت په ټوله نړۍ کې د مذهبي تبلیغ له لارې تبلیغ شوی دی. دا د نړۍ ترټولو لوی دین دی، چې تر ۲۰۱۵ کال پورې یې شاوخوا ۲.۳ ملیارده پیروان لرل. د پیروانو د شمېر له مخې د عیسویت اصلي تقسیمات په لاندې ډول دي:<ref name="Christianity">{{cite web|title=Christianity {{!}} Definition, Origin, History, Beliefs, Symbols, Types, & Facts|url=https://www.britannica.com/topic/Christianity|website=Encyclopedia Britannica|access-date=10 January 2021|language=en}}</ref><ref name="Spread">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=g2AtOlJMPTUC&pg=PA52|title=Muslim-Christian Relations|publisher=Amsterdam University Press|quote=The enthusiasm for evangelization among the Christians was also accompanied by the awareness that the most immediate problem to solve was how to serve the huge number of new [[Conversion to Christianity|converts]]. Simatupang said, if the number of the Christians were double or triple, then the number of the ministers should also be doubled or tripled and the role of the laity should be maximized and Christian service to society through schools, universities, hospitals and orphanages, should be increased. In addition, for him the Christian mission should be involved in the struggle for justice amid the process of modernization.|access-date=18 October 2007|isbn=978-90-5356-938-2|year=2006}}</ref><ref name="Charity">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=WmuV6g0yR3sC&pg=PA77|page=77|author=Fred Kammer|title=Doing Faith Justice|publisher=[[Paulist Press]]|quote=Theologians, bishops, and preachers urged the Christian community to be as compassionate as their God was, reiterating that creation was for all of humanity. They also accepted and developed the identification of Christ with the poor and the requisite Christian duty to the poor. Religious congregations and individual charismatic leaders promoted the development of a number of helping institutions-hospitals, hospices for [[Christian pilgrimage|pilgrims]], orphanages, shelters for unwed mothers-that laid the foundation for the modern "large network of hospitals, orphanages and schools, to serve the poor and society at large."|access-date=18 October 2007|isbn=978-0-8091-4227-9|date=1 May 2004}}</ref><ref name="Service">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=dz_EM2ofIb4C&pg=PA132|title=Christian Church Women: Shapers of a Movement|publisher=Chalice Press|quote=In the central provinces of India they established schools, orphanages, hospitals, and churches, and spread the gospel message in zenanas.|access-date=18 October 2007|isbn=978-0-8272-0463-8|date=March 1994}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.pewresearch.org/fact-tank/2017/04/05/christians-remain-worlds-largest-religious-group-but-they-are-declining-in-europe/|title=World's largest religion by population is still Christianity|website=Pew Research Center|language=en-US|access-date=27 February 2019}}</ref><ref name="history.com">{{cite web|last1=Editors|first1=History com|title=Christianity|url=https://www.history.com/topics/religion/history-of-christianity#:~:text=Christianity%20is%20broadly%20split%20into,Catholic%20bishops%20around%20the%20world.|website=HISTORY|access-date=10 January 2021|language=en}}</ref>
* کاتولیکه کلیسا، چې د روم د اسقف یا پاپ له خوا رهبري کېږي او له هغه سره په ګډه او پیروۍ سره یې په ټوله نړۍ کې اسقفانو یا راهبانو د ۲۴ سوی جوریس (''sui iuris'') کلیساګانو ټولنه ده، چې لاتیني کلیسا او ۲۳ ختیځې کاتولیک کلیساګانې، لکه د ماروني کاتولیک کلیسا، هم پکې راځي.<ref name="history.com2">{{cite web|last1=Editors|first1=History com|title=Christianity|url=https://www.history.com/topics/religion/history-of-christianity#:~:text=Christianity%20is%20broadly%20split%20into,Catholic%20bishops%20around%20the%20world.|website=HISTORY|access-date=10 January 2021|language=en}}</ref>
* ختیځ عیسویت، چې په کې ختیځ ارتودوکسي (Eastern Orthodoxy)، اورینټل ارتودوکسي (Oriental Orthodoxy)، او د ختیځ کلیسا شامل دي.
* پروټسټانټېزم، د ۱۶مې پېړۍ پروتستانت اصلاحاتو کې له کاتولیک کلیسا څخه جلا شوې او په زرګونو مذهبي فرقو وېشل شوې. د پروټسټانټېزم په مهمو څانګو کې انګلیکانېزم، باپتیستان، کالوینیزم، لوترانیزم، او میتودیزم شامل دي، سره له دې چې دا هر یو بیا بېلابېل مذهبونه یا ډلې لري.<ref name="history.com2" />
==== ''اسلام'' ====
اسلام یو توحیدي دین دی چې بنسټ یې پر قرآن کریم، چې د مقدسو کتابونو له جملې څخه دی او د مسلمانانو په باور د الله (ج) له خوا نازل شوی، او همدا راز د اسلام د پیغمبر حضرت محمد صلی الله علیه وسلم پر لارښوونو (احادیثو) باندې دی، چې د ۷مې پېړۍ یو ستر سیاسي او مذهبي شخصیت دی. د اسلام بنسټ د ټولو دیني او مذهبي فلسفو پر یووالي دی او له حضرت محمد صلی الله علیه وسلم څخه مخکې د یهودیت، مسیحیت او نورو ابراهیمي دینونو ټول ابراهیمي پیغمبران مني. دا دین په سوېل ختیځه اسیا، شمالي افریقا، لویدیځه اسیا، او مرکزي اسیا کې ترټولو پراخ دین دی، په داسې حال کې چې مسلمان هیوادونه د سوېلي اسیا، سب سهاران یا لوېدیځې صحرا افریقا او سوېل ختیځې اروپا په برخو کې هم شته دي. د ایران، پاکستان، موریتانیا او افغانستان په ګډون څو اسلامي جمهوریتونه هم شته دي.<ref name="Islam">{{cite web|last1=Editors|first1=History com|title=Islam|url=https://www.history.com/topics/religion/islam#:~:text=The%20word%20%E2%80%9CIslam%E2%80%9D%20means%20%E2%80%9C,of%20complete%20submission%20to%20Allah.|website=HISTORY|access-date=10 January 2021|language=en}}</ref>
== د مذهب تعريف ==
| |||