|
<big>
=== اېلېکټرون يا اِلــِــکترون (اَنګارلۍ يا اَنګارلیون يا برېښــَــک) Electron ===
اُوس اِلکترون يوه ډېره وَړه ذره (بــَــرخــَــکلۍ يا بڅرکهبــَــڅــِــرکه) particle پېژندل شوې ده چې يو ډَول برقي چارجچاړج (برېښي بار يا انګارليځ پېټــَــي) لري او کېدَی شي چې «الکترون» ته په پښتو ژبې کښې «اَنګارلۍ» يا «اَنګارليون» يا «برېښک» وویل شي اَو په فيزیک (پنځپوهن) اَو په کېميا کښې د الکترون (برېښک) برقي چارجچاړج (برېښي بار يا انګارليځ پېټي) ته د منفي (نغوښتشويځ يا نغوښتدي) چارجچاړج يا شارژ (يا بار يا پېټــَــی) يا negative charge نوم ورکړل شوی دئ .
<br>
<br>
<br>
=== برقي چاړجونه (برېښي بارونه يا انګارليځ پـېـټـي يا کــَــهـرَبائي شــُــحـنــَــة ګانې) Electric charges ===
په طبیعت (پنځون يا پیداشوښت يا نــَــسڅېشوِښت يا نــَــسڅــِــښتکړا یا nature ) کښې دوه ډَوله برقي (برېښي يا اَنګاريځاَنګارليځ) چارجونهچاړجونه (بارونه يا پېټي يا شارژان) میندل شوي وو چې د ځينوں تهوکیوں يا څــِــهيزوں يا شــَــيوں تر موښلوں وروسته ځينې ذرې (يا بــَــرخــَــکلۍ ګانې) يا وړې ټوټې يو بــِــل ته کــَــش کېدل يا راکښــِــل کېدل او ځينې نورې ټوټې يا ذرې (يا بــَــرخــَــکلۍ ګانې) د يو بــِــل څخه (يا څې) تښتېدل . اَو پوهانوں دسې و ئې اَنګېرل چې د تهوکیوں يا دِ څــِــهيزوں يا د شــَــيوں آں وړې ټوټې (يا بــَــرخــَــکلۍ ګانې) که يو بــِــل راکښي ، آں بــِــل ډَول يا مخالف یا پر ضد يا پرځېل يا ناهــَــمډَول برقي چارجونهچاړجونه (برېښي بارونه يا انګارليځ پېټي) به شاید چې لري ، اَو که د يو بــِــل څخه يا څې د تهوکيوں ذرې يا ټوټې که لرې تښتي يا ځانوں ته نه نږدې کيږي ، آں ذرې (يا بــَــرخــَــکلۍ ګانې) يا ټوټې به همډَول يا همنوع برقي چارجچاړج (برېښي بار يا انګارليځ پېټــَــی) به شاید چې لري . او پوهان يا پوهوں دوه نومان ئې برقي چارجچاړج (برېښي بار يا انګارليځ پېټي) ته ئې وټاکل چې «مثبت چارج (پــِــځيشويځ يا پــِــځيدي يا پــــُــځـېـديپــــُــځـيـدي بار يا پېټــَــی)» positive charge اَو «مــَــنفي چارجچاړج (نــِــغوښتشويځ يا نــِــغوښتدي بار يا پېټــَــی)» negative charge ونومول شول .
<br>
<br>
ءِ دې ليکن لـوَسـتــِــندويان کولي شي چې ځان ته باوري کړي چې برقي چارجچاړج (برېښي بار يا انګارليځ پېټــَــی) په رِښتهیا شته يا سته دئ ، اَو آں په دې ډَول چې د کاغذ يوه برخه په ډېروں وړوں ټوټوں څيرې کړي اَو یو مصاله ايځ قلم لــِــکه د بيک قلم د کاغذ وَړوں څيرې شوي ټوټوں ته نږدې کړي اَو د کاغذ وړې ټوټې به هېڅ خوځښت و نه کړي ، مګر چې همآں مصاله ايځ قلم لــِــکه د بیک قلم که واخلي او په خپل ويښتان يا په خپلوں ويښتېوں همآں مصاله ايځ قلم يو څه که وموښي او بیا د کاغذ وَړوں ټوټوں ته که پّپه ويښتوں موښــِــل شــِــوَی قلم که نږدې کړي ، کېدَی شي چې ولیدل شي چې د کاغذ وړې ټوټې ، د مصاله ايځ قلم خوا ته راوکښــِــل شي او کــَــش شي . چې دا کــَــش کېدا يا راکښــِــل کېدا د برقي چارجچاړج (برېښي بار يا د انګارليځ پېټي) د شتون څخه (يا څې) د رامنځته کېدو د رُويه يا د وَجه څخه (یا څې) په سوچ کښې توضيح يا جـَــوتکړن شوي .
<br>
<br>
=== ماده (يا مونږتاوَړ يا مووَر) Matter ، هــَــمپېږدههــَــمـپـېـږده (يا مــُــرَکــَّــبه) ماده (يا مونږتاوَړ يا مووَر) Compound Matter اَو آپــِــهـلمــَــنده (يا آپــَــيلمــَــنده يا عــُــنصــُــري) ماده (مونږتاوَړ يا مووَر) Elemental Matter ===
اُوسمهال فیزیک پوهان (يا پنځپوهان) اَو کېمیا پوهان دِسې اَنګېري چې په جهان کښې ټول شيان يا څــِــهيزان چې ليدل کيږي او په لاس کښې لمس يا لاسموښ يا ټکموښ يا موښل کېدی شي ، او «دروندتهیا» weight يا «مــَــنځـســِــټ» mass که لري ، آں ته «ماده (يا مونږتاوَړ يا مووَر) matter» وَيل کېدَی شي ، اَو که آں ماده (مونږتاوَړ يا مووَر) يا تهوکی يا څــِــهيځ که دِ څو ناهــَــمډَوليوں بــَــرخـېـوں څــِــخه (يا څې) ګډه يا همپېږدههمپـېـږده يا مــُــرَکــَّــبه ماده (مونږتاوَړ يا مووَر) يا تهوکی يا څــِــهيځ compound matter or thing که نــِــه وي ، اَو که صافه اَو سوچه اَو ناګــَــډه ماده (مونږتاوَړ يا مووَر) یا تهوکی که وي ، آں ماده (يا مونږتاوَړ يا مووَر) يا تهوکي يا څــِــهيځ ته «عــُــنصــُــر» يا «آپــَــيلمــَــند» يا «آپــِــهلمــَــند» يا element يا «عــُــنصــُــري ماده (يا آپــِــهلمــَــندي مونږتاوَړ يا آپــَــيلمــَــندي مووَر) elemental matter» فرمایل کيږي چې په جهان کښې د ۲۰۱۶ میلادي يا زېږديزېږدين مسيحي کال پورې شاوخوا ۱۱۸ عنصران يا آپیلمندانآپهلمندان پېژندل شوي وو اَو فيزیک پوهان (پنځپوهان) اَو کېمیا پوهان انګېرلي وو چې آں ټولې عنصري پا آپیلمنديآپهلمندي مادې (مونږتاوَړان يا مووَران) یا تهوکي د واړه ترینوں ټوټوں څخه جوړ شوي دي ، چې که آں وړه ترینه ټوټه که ماته کړله شي ، بیا د همآں مادې (يا مونږتاوَړ يا مووَر) يا تهوکي خاصیت (ځانګړتهیا) دمنځه ځي ، اَو د عنصري يا د آپیلمنديآپهلمندي مادې يا تهوکي وړې ترينې ټوټې ته «اَتوم» يا «نامات» فرمایل شوي وو .
<br>
<br>
=== اَتوم (يا «نامات») Atom ===
«اَتوم» يو يوناني يا اِغريقي يا اِېلېنيکي وَيی يا ویوکی يا ویون دئ چې په پښتو ژبې کښې آں ته «نامات» ويلي شو ، چې د عنصري يا د آپهلمندي elemental مادې (يا تهوکي يا مونږتاوَړ يا مووَر) matter وړې ترينې ټوټې ته «اَتوم» يا «نامات» atom فرمایل شوي وواَو پوهان د ځينوں آزمايښتوں د لیدوں څخه وروسته دسې انګېري چې «اَتوم» يوه هــَــسته (يا يوه خــَــستــَــکه يا زڼی يا زړی يا مــَــندِکه يا نــَــواة يا نوکټــِــکلۍ يا نــِــناکېلون) يا nucleus لري چې هسته يا زڼی يا زړی د اتوم ، مثبت (پځيشويځ يا پځيدي) يا positive برقي چارجچاړج يا شارژ (يا برېښي بار يا انګارليځ پېټــَــی) به لري ، او د اَتوم شاوخوا ته د مېوې د هستې يا د خستکې يا د زڼي يا د زړي د شاوخوا په ډَول يو ډَول پوښونکې یا ساتونکې برخه به وي چې هالته انګېرل شوي چې يو يا څو شمېر الکترون (انګارليون يا انګارلۍ یا برېښک) به وي ، مګر چې د شمسي نظام (يا د نمــَــريځ ســَــرادَرَوِښت يا سيسټم) په ډَول به چې پوهان يا پوهوں فرمايلي وو چې د نمر شاوخوا ته ځينې کــُــرَوي سيارې (يا آسماني کلوله يا پنډوسي ګرځاندې) شته يا سته دي ، هماسې د اتوم (نامات) د هستې (يا د خستکې يا د زڼي يا د زړي يا د نوکټــِــکلۍ يا د نــِــناکېلون) شاوخوا ته به په ګــِــردکــَــرښيزوں تګلاروں باندې يا پر مدورمــُــدَوَّروں مــَــسیروں باندې به الکترونان (انګارلیونان يا انګارلۍ ګان يا برېښکان) به ګرځي ، اَو تاويږي به .
<br>
<br>
او انګېرل شوي دي چې هر اتوم (نامات) په عادي يا روږدي حالت يا اوسونتهیا کښې هونمره چې مثبت (پځيشويځ يا پځيدي) برقي چارجچاړج (برېښي بار يا انګارليځ پېټی) لري ، هونمره هم منفي (نغوښتشويځ يا نغوښتدي) يا negative برقي چارجچاړج (برېښي بار يا انګارليځ پېټی) به لري ، او چې دواړه برابر يا سیال يا يوڅهیال برقي چارجونهچاړجونه (برېښي بارونه يا انګارليځ پېټي) يو بــِــل صفر يا هېڅ کوي او په عادي يا روږدي حالت یا اوسونتهیا کښې به اتوم (نامات) به برقي خــُــنثیٰ (يا برېښليځ نادِهــَــريــَــووال يا اَنګارليځ ناخواوَر) يا electrically neutral به وي يعني (منځآند کوي) چې نه صاف سوچه مثبت (پځيشويځ يا پځيدي) برقي چارجچاړج (برېښي بار يا انګارليځ پېټی) لري ، او نه هم صاف سوچه منفي (نغوښتشويځ يا نغوښتدي) برقي چارجچاړج (برېښي بار يا انګارليځ پېټی) لري ، مګر که اتوم (نامات) که وموښل شي ، ځينې پوښوونکي او شاوخوا ګرځېدونکي الکترونان (انګارلیونان يا انګارلۍ ګان يا برېښکان) ئې ورڅخه (يا ورڅې) ايسته کړل کیږي ، يا دا چې د موښــَــوونکي شيء يا تن څخه ځينې اِضافي يا ډېرترګډ شواند الکترونان (انګارلیونان يا انګارلۍ ګان يا برېښکان) د اتوم (نامات) پوښوونکې برخې ته راځي ، مګر د اتوم (نامات) هسته (نوکټکلۍ یا نناکېلیون یا خستکې يا د زڼي يا د زړي) مثبت (پځيشويځ يا پځيدي) برقي چارجونهچاړجونه (برېښي بارونه يا انګارليځ پېټي) په آسانۍ نه شي ايسته کېدلی ، او په اتوم (نامات) کښې يوازې په آسانتر ډَول الکترونان (انګارليونان يا انګارلۍ ګان یا برېښکان) کمتر یا ډېرتر کيږي ، چې که په اتوم (نامات) کښې الکترونان (انګارليونان يا انګارلۍ ګان یا برېښکان) که لږتر شي ، اتوم (نامات) صاف يا سوچه يو څه مثبت (پځيشويځ يا پځيدي) برقي چارجچاړج (برېښي بار يا انګارليځ پېټی) ګټي ، او که په اتوم (نامات) کښې الکترونان (انګارليونان يا انګارلۍ ګان یا برېښکان) که ډېرتر یا زیادتر که شي ، اتوم (نامات) صاف يا سوچه يو څه منفي (نغوښتشويځ يا نغوښتدي) برقي چارجچاړج (برېښي بار يا انګارليځ پېټی) ګټي .
<br>
<br>
مګر ځينې فیزیک پوهان يا پنځپوهان په ۲۰ شمېرِمې میلادي يا زېږديزېږدين پېړۍ يا قرن يا سدې کښې وتواندېدل چې د ځينوں درندوں عنصروں يا آپیلمندوںآپهلمندوں د اتوم (نامات) هسته ګان (نوکټکلۍ ګانې يا نناکېلون ګان یا خستکې يا زڼي ګان يا زړي) هم په چل مات کړي ، اَو د آں وقت اَو مهال څخه (يا څې) وروسته پوه شول چې ځينې درانده عنصران يا آپیلمندانآپهلمندان لــِــکه اورانیوم يا يوړېنيــَــم uranium په خپله په طبیعت (پنځون يا پیداشوِښت يا نسڅښتکړا يا nature) کښې د اتوم (نامات) هسته ګان (نوکټکلۍ ګانې يا نناکېلون ګان یا خستکې يا زڼي يا زړي) ئې ماتېدل اَو وړانګـشونان يا پلوَشېشونان يا تــَــشــَــعشــُــع ګان يا شــُــعاع ګان يا اَشــِــعــّــې يا radiations ئې هم د ځان څخه ايستل يا خپارِه کول چې آں ډَول ماده (يا مونږتاوَړ یا مووَر) يا تهوکي يا څــِــهيځ ته چې د ځان څخه (يا څې) وړانګشونان (يا تشعشع ګان یا شعاع ګان) چې باسي يا خپارِه کوي يا ايسته کوي ، راديواَکتيڤ يا رېډيـواَکټيڤ (یا وړانګېکړښتليځ) radioactive مادې (یا مونږتاوَړان يا مووَران) matters يا تهوکي يا څــِــهيزان ویل کيږي . اَو د طبیعي رادیو اَکتيڤيتې يا د پیداشوښتین يا د نسڅښتکړاوال رېډيـواَکـټـيـڤـيـټـي يا وړانګېکړښتليځتهیا natural radioactivity څخه (يا څې) چې په کښې هسته ګان (يا نوکټکلۍ ګانې يا نناکېلون ګان یا خستکې يا زڼي يا زړي یا نواة ګان) nuclei ماتېدل اَو وړانګشونان ترې وَتــِــل څېړونکېوں پوهوں دې سوچي نتيجوں يا راوړلڅــِــښت يا لاستراوړوں يا results ته ورسېدل چې راديواَکتيڤ يا رېډيـواَکټيڤ (یا وړانګېکړښتليځ) radioactive مادې (مونږتاوَړان يا مووَران) matters يا تهوکي يا څــِــهيزان درې ډَوله وړانګان يا وړانګې لري چې دا دي :
<br>
<br>
<br>
=== ۱. اَلفا يا اَلفه وړانګشون يا تشعشع Alpha or α radiation ===
۱. اَلفا يا اَلفه وړانګشون يا تشعشع alpha or α radiation چې د هېليوم (نمــَــرون) helium د عنصر (آپيلمندآپهلمند) د اتوم (نامات) د هستې (نوکټکلۍ يا نناکېلون يا خستکې يا زڼي يا زړي يا نواة) په ډَول ده چې د څلوروں واړه تروں ذرة ګانوں (بــَــرخــَــکليوں يا بڅرکيوں) څخه جوړه شوې ده چې دوه ئې پروتون يا پروټون (پــِــروړاندتــَــرون يا پروړاندون يا اَوَّلون) نوميږي چې مثبت (پځيشويځ يا پځيدي) برقي چارجچاړج (برېښي بار يا انګارليځ پېټی) لري ، اَو دوه نور ذره ګان (یا برخکلۍ ګانې یا بڅرکيان) نېوْترون يا نېوْټرون (نادِهــَــريــَــوون يا خــُــنثیٰ وُون يا ناخواوَرون يا ناخواوون) نوميږي ، اَو د اتوم (نامات) د هستې (نوکټکلۍ يا د نناکېلون يا د خستکې يا زڼي يا زړي) د ماتېدوں څخه وروسته د اَلفا يا اَلفه وړانګشون يا تشعشع alpha or α radiation شاوخوا ته الوُوځي ، مګر څه وَړ چې نسبتواليځ يا برخئړيکي يا پرتليځ يو څه درانده تر ذره ګان (برخکليان یا بڅرکي) دي ، نور خی ډېر لرې واټنوں ته نه شي الوتلي ، مګر نوروں مادوں (يا مونږتاوَړوں يا مووَروں) يا تهوکيوں يا څــِــهيزوں ســَــره که ولګيږي ، نور په لګېدوں يو څه زیانمند اَو خطرناک اُوسېدلي شي .
<br>
<br>
=== ۲. بېتا يا بېته وړانګشون يا تشعشع Beta or β radiation ===
۲. بېتا يا بېته وړانګشون يا تشعشع beta or β radiation چې ډېرتر د الکترونوں (انګارليونوں يا انګارلۍ ګانوں يا برېښکانوں) څخه جوړ شوي چې منفي (نغوښتشويځ يا نغوښتدي) برقي چارجچاړج (برېښي بار یا انګارليځ پېټی) لري . چې د اَلفا يا د اَلفه د وړانګېشونوړانګشون په نسبت (برخئړیک يا پرتلې) کښې ډېرتر واټن ته تللي شي ، مګر که څه هم چې زیانمدزیانمند وړانګشون کېدَی شي چې وي ، خو اَو مګر بیا هم د اَلفا يا د اَلفه د وړانګشون په نسبت (برخئړیک يا پرتلې) کښې کمتر او لږتر زیان رسوونکی وړانګشون دئ .<br>
البته مګر په فيزيکي (پنځپوهنيځ) ځينې تجرِبي (آزمايښتي) مــُــشاهــَــدوں (ليدکــَــتــِــنوں) کښې يو بــِــل ډَول بېتا يا بېته وړانګشون يا تشعشع beta or β radiation هم راپور شــِــوي يا خــَــبرراوړلي يا ګړېداراوړلي شوي دي چې مثبت (پځيشويځ يا پځيدي) برقي (برېښي يا انګارليځ يا کهربائي) چاړج (بار يا پـېـټــَـی) لري ، چې آں ته بېتا يا بېته پېلوپــِــسې يا زائــِــد وړانګشون يا تشعشع beta or β plus radiation ويل شوي دي ، اَو په آں کښې د الکترون (انګارليون يا برېښک) ءِ دروندتهيا weight يا منځسټ mass په اندازې (يا مېچ يا کچ) يوه بــِــله ذره (يا برخکلۍ يا بڅرکه) انګېرل شوې چې هماسې د الکترون (انګارلیون يا برېښک) دروندتهیا يا منځسټ ته مساوي (يا برابره يا سياله يا يوڅهياله) دروندتهیا يا منځسټ لرندويه ذره (يا برخکلۍ يا بڅرکه) انګېرله شوې ده ، مګر برقي چاړج (یا برېښي بار يا انګارليځ پـېـټی يا کهربائي شــُــحنة) ئې مثبت (پځيشويځ يا پځيدي) ويل شوي دي .
<br>
<br>
=== ۳. ګاما يا ګــَــمه وړانګشون يا تشعشع Gamma or γ radiation ===
۳. ګاما يا ګــَــمه وړانګشون يا تشعشع gamma or γ radiation چې د رَڼا يا د نــُــوْر يا د روښنايي په ډَول يو ډَول اِلــِــکترومــَــقناطيسي (يا برېښووُسپــَــنکــَــښيځ يا انګارليومادنيساتيږليځ) يا electromagnetic وړانګشون يا تشعشع دئ چې کــُــتله يا سټمنځسټ يا دروندوالیدروندتهیا نه لري او په سترګېوں هم په آساني نه شي ليدل کېدی مګر لرې واټنوں اَو مسافوں او فاصلوں ته خپرېدلي شي ، اَو فرېکوېنسيان (پلاڅودِشېبېانفرېمانکېدواندتهيا یا پلاڅودِشېبیان د رَپېدوں ئې ، په يوې ثانيې يا پسېکېدوَيمې یا second کښې) ئې د نوْر یا د رڼا يا د روښنايي د هر ډَول رنګانوں د فرېکوېنسيان (فرېمانکېدواندتهيا یا پلاڅودِشېبیان د رَپېدوں ئې ، په يوې ثانيې يا پسېکېدوَيمې یا second کښې) څخه (يا څې) ډېر لـوَړتر دي .
اَو په فيزیک (پنځپوهن) کښې فرمایل شوي دي چې اِلــِــکترومــَــقناطيسي (يا برېښووُسپــَــنکــَــښيځ يا انګارليومادنيساتيږليځ) يا electromagnetic وړانګشونان يا تشعشع ګان يا موجونه يا څپې ډېر ډَولونه لري ، چې ټيټ تر فرېکوېنسيان (فرېمانکېدواندتهيا یا پلاڅودِشېبیان د رَپېدوں ئې ، په يوې ثانيې يا پسېکېدوَيمې یا second کښې) لرندوي اِلــِــکترومــَــقناطيسي يا (يا برېښووُسپــَــنکــَــښيځ يا انګارليومادنيساتيږليځ) يا electromagnetic وړانګشونان يا تشعشع ګان يا موجونه يا څپې دسې نومونه لرلي شي : د راډيو اَو د تېلېڤيزيون (يا د تــِــلــِــويزیون يا د ټېلېڤيژِن) موجونه يا څپې radio and television waves ، ميکروڅپې يا ميکروموجونه (يا مايکروڅپې يا مایکروموجونه يا مایکرووېڤ يا مويـڅېـوَړوکيڅــَــپې) microwave ، اِينــِــناپــِــرلاندېدِسور (يا اِيلاندېدِسور يا مادون دِ سور) وړانګشون يا تشعشع infrared radiation (چې د لــِــرېواک يا د رېموټ کنټرول remote control په سامانوں کښې هم کارول کيږي اَو دا وړانګشون يا تشعشع په سترګېوں په آسانۍ نه شي ليدل کېدی ، اَو بــِــل هم ليدووَړ (يا د ليدوں وَړ يا بينــِــښقابــِــل يا وينــِــمڅېقابــِــل) نوْر يا رَڼا يا روښنايي visible light ، آلــِــرېتــَــردِبــِــنــَــفش وړانګشون (يا ماوَراء دِ بنفش) ultraviolet radiation ، اِيکــْــس وړانګ يا اِيکــْــسرې X ray يا دِ رېْوْنتګېن تشعشع Röntgen radiation يا د اِيکــْــس وړانګشون X radiation ، اَو هم دِ ګــَــمــَّــه وړانګشون يا د ګاما تشعشع .
<br>
<br>
| 