د "کيميا" د بڼو تر مېنځ توپير

[[دوتنه:VysokePece1.jpg|بټنوک|کيڼ|کيميا د کيميايي مرکباتو او له يو بل سره د انرژي د خپلمنځي تعاملاتو او تړنګونوتړنگونو زده کړه ده]]

'''کيميا''' ''کېم''د [[مصر]] نه راوتلی نوم [[(الکېمي)]] چې د ځمکې مانا لري د پوهنې په ډګرډگر کې هاغه پوهنه ده چې د څيزونو (مادو) ټولټال، جوړښتي او څېريز بدلونونه او توپيرونه رانغاړي.

کيميا ته فيزيکل ساينس يا پږنيزه پوهه هم وايي کوم چې دبېلابېلو اټمي، ماليکيولي، او کرسټالي زده کړو برسېره د شاوخوا ماتو يا دخورو ورو څيزونو (مادو) يوځای کولو او يا بېلولو پوهنې پورې هم اړه لري، کوم چې بيا د يو غونډاليزې انرژۍ ترکيب راپنځوي، کیمیا د فیزیکي پوهنې سره تړاو لري چې د ډول ډول اټومونو، مالیکیولونو، کرسټالیاتو او د نوروڅيزونو(مادو) د راغونډو که په خپل ځان کې تجریدي يا سره يوځای کېدو زده کړه وي هم يو پر بل کې سره د انرژۍ او [[اېنټروپي]] انټروپي ((د تودوخې غیر ارادي حالت) (د هاغې انرژۍ زېږېدنه چې له وجې ېې په تدریجي توګهتوگه اوبتیا(ویلول) يا تودوخه رامنځ ته کوي))چې د [[spontaneity]] (خپل ځاني تودوخه يا انرژي چې پرته د کومې محرکې وسیلې نه په ځان کې ولري ) په اړیکوسره د يوې کمیاوي عملیې په ترڅ کې رامنځ ته کېږي.

دننه په کیميا کې د مادو د زده کړې يا د کیمیا د بل اړخ د زده کړې لپاره يو دودیزه په څانګوڅانگو او ګروپونوگروپونو کې د وېش منظم ترتیب شته. په دې کې د[[غيرعضوي کيميا]]چې د[[غيرعضوي]] غیر ژواندو (غیر جسمي) زده کړې په شمول د [[عضوي کيميا]] د [[عضوي]] (جسمي، د ژواندي) په هکله د زده کړو، د [[ژونکيميا]] چې د [[substances]] تومنې(مادې،جسم، بنسټيز جوهر) زده کړې کوم چې په [[biological organisms]] کې موندل کېږي شاملې زده کړې دي.

[[فيزيکي کيميا]] د انرژي په تړاو په پراخې کیميايي سیسټم پورې اړوندې زده کړې چې په مالیکیولي او دننه لا ورپسې د نورو مالیکیولونو په کچو پورې اړه لري.همداسې [[شننيزه کيميا]]ياتجزيوي کيميا د مادو د نمونو شننه کوي،چې ترڅو د [[chemical composition]] (د کیمیايي تړنګونوتړنگونو (مرکباتو)) او د ترکیب په پوهې کې مو مالومات ډېر شي.

ډېر خاص(ځانګړيځانگړي) ډسپلینونه په همدې نژدو کلونو کې راپورته شوي دي، ل.خ (لدې اړخه) نیوروکېمسټري [[neurochemistry]] کوم چې د ماغزو په هکله کیمیايي زده کړې دي.

[[کیمیا]] د [[کيميايي توکو]] د خپلمنځي تعاملاتو د زده کړې يو ساینسي ډګرډگر دی چې د اټومونو يا د اټوم نه په ټيټه کچه پرتو ذراتو لکه، [[ايلېکټرون|اېلېکټرانونو]]، [[پروټون|پروټانونو]] او [[نيوټران|نيوټرانونو]] د رامېنځ ته شوو جوړښتونو په اړه بحث کوي. اټومونه چې يوځای شي مالیکیولونه يا کرسټالونه پنځوي. کیمیا ته اکثراً "[[مرکزي ساینس]]" وايي، دا ځکه چې د ساینس نورې زده کړې لکه [[ستورپېژندنه]]، پږنپوهنه ([[فزیک]])، [[د توکو ساینس]]، [[ژونپوهنه]]، او [[ځمکپېژندنه]] د کيميا د ونډې نه بې برخې نه ده.

په عامه توګهتوگه موږ د يو شي له جوړښت نه او د مادې د خوصوصیاتو څخه په ښکېلې متقابلي عمل کار اخلو او وینو چې دا د کمیاوي اجسامو،تومنو، په ښکېل عمل پورې اړه پیدا کوي. د بېلګېبېلگې په توګهتوگه.، [[پولاد]] د [[وسپنې]] څخه کلک دی، دا ځکه چې د پولاد اټومونه په ډېرکلکه توګهتوگه لکه د crystalline lattice يو بل کې سره راټول شوي دي. لرګيلرگي اور اخلي او ډېر ژر د [[oxidation]] ([[اکسیډشن]] په يوې مادې کې د الیکټران کمزوري کېدو او له منځه تلو ته وايي) پړاو پرمخ ځي، دا هم ځکه چې کولی شي په [[کیمیاوي بدلون]] کې د [[اکسیجن]] سره د يوې معینې تودوخې پر بنسټ بې اختیاره عمل ترسره کړي. شکره او مالکه په اوبو کې حل کېږي دا ځکه چې د هغوی مالیکیولي برقي خصوصیات داسې دي چې په محدوده راګېرراگېر حالت کې د حل جوګهجوگه کېدی شي.

په کیمیا کې د تبدیلیو په اړه چې ولولو نو پايله ېې دا راوځي چې يا خو د کیمیايی اجسامو ترمنځ د غبرګېغبرگې ښکېلتیا (interaction) له کبله رد مل بدلون رامنځته کېږي او یا هم د مادې او د انرژۍ په منځ کې داسې پېښېږي. د کیمیا په دودیزې طریقې سره د مادو، تومنې، کیمیاوي اجسامو ترمنځ د غبرګغبرگ ښکېلتابه دخل ښکاري. د کیمیا په لابراطوار کې راز راز ښيښه ایز اوزار کارېږي.

په کیمیاوي متالعاتو کې د [[انرژي]]Energy او[[اېنټروپي]] په پام کې نیول هر وخت اړین وي. کیمیاوي اجسام د هغوی د جوړښتي حالت، مرحلواو کیمیاوي مرکباتو په اساس ټولګیزټولگیز بېلېږي. ددغو شننه د کیمیاوي شننې [[chemical analysis]] په اوزارو لکه سپکټروسکاپي[[spectroscopy]]، او کروماټوګرافيکروماټوگرافي [[chromatography]] باندې ېې شننه کېدی شي.

کیمیا د ساینس پوهنې يوه پوره ټولګهټولگه ایزه اړخ دی، يو عام نصاب په منځنۍ لېسه کې او په لومړي سرد پوهنځي په زده کړه کې. په دغه ترڅ کې ډېر ځله د عامې کیمیا زده کړې په توګهتوگه يادېږي کوم چې په پراخه کچه لومړني، بنسټيز مالومات زده کوونکو ته ورکوي، دې سره زده کوونکي د ماهرې پوهې لپاره چمتو کوي چېرته چې بیا راتلونکي کې د لا مخته اړوندې پوهې په وده کې مرسته ورسره کوي. همداسې کیمیا د کیمیا په نورو برخو کې هم بیخي اړینه زده کړه ده ساینسپوهان چې د کیمیا په برخه کې پلټنې کوي او کیمیا سره اخته دي،کیمسټ يا کیمیا پوهان بلل کېږي. ډېری کیمیا پوهان د کیمیا په يوې يا څو برخو کې زده کړې او تخصص ترلاسه کوي.

{{دا هم وګورۍوگورۍ|الکېمي|د کيميا پېښليک|د کيميا د نوبل جايزه}}

څلور زره کاله مخکې مصریان د کمیا په هنري اړخ يانې مصنوي لمدې کیمیا په ډګرډگر کې ترټولو لومړني قدم ايښودونکي و. ۱۰۰۰ کاله مخکې د زېږدي څخه لرغونو تمدونونو د کمیا په ډګرکېډگرکې له داسې تخنیکونو څخه کار واخیست چې د راز رازو کیماوي بنسټونو چوکاټ ګڼلگڼل کیږي. پدغو کې : د وسپنه لرونکوکاڼو څخه وسپنه جلاکول، د کلالي هنرپه وجه د خټو توکي جوړول او رنګونهرنگونه ورکول، د اوربشو خوسا کول اوترې بير او شراب جوړول، د انځورګرۍانځورگرۍ لپاره او ښځينه و سینګارسینگار لپاره پاخه ډول ډول رنګونه،رنگونه، توکي جوړول، له بوټو څخه کیمیاوي توکي د درملو جوړولو او عطرونو لپاره را ايستل، د پوڅې (پنیر) ډولونه جوړول، ابلکه ټوټه جوړول، د څرمن خړول يا رنګرنگ وربدلول، د غوړو اړول صابن باندې، د ښيښې جوړول، او د فلز څخه ژېړ جوړول يادېږي.

د کیمیا آر په پراخه توګهتوگه د تودولو او سوځولو ځليزې پورې اړه لري کوم چې د( Metallergy) د وسپنې په کاراچولو کې ښکاري (د کاڼو او خاورې څخه وسپنې بېلولو هنر ته او د سوځولو، اوبه ولو هنر ته هم وايي (د هند لرغوني وسپنې پورې اړونده ترکیبونو ته اشاره ده)).

د طلا ( سروزرو) په لالچ سراښ کې خلکو د سوچه توب رمز پیدا کړ. که څه هم چې نوموړي چلندلارې د پوهېدو نه وې. تر ډېره د اړونې بدلونې لار ښکارېده نسبتاً د سوچه توب طریقې ته . ډېرو علماو په هماغه لرغوني وخت کې داسې وپتيېله چې معقوله ېې دا ده چې چلندلار د فلز څخه سروزرو ته د اوړون اسانه او ارزانه وسیله ګڼلگڼل کېږي . همدغې د الکېمي (کیميا) لومړنيو پنځونو ته لار پرانیسته او د کانونو څخه د فلزاتو کاڼي راوېستلو او هغه په سروزرو بدلولو چې ښايي د يوازې لمسولو سره ېې د بدلون چلندلار راوتلي وي غبرګهغبرگه کړه.

لکه څنګهڅنگه چې د ٫٫ دي ريروم ناتورا ٬٬ (د څيزونو طبيعيت ) لیکي څخه څرګندهڅرگنده ده د يونان د اټوم پلټنو نېټه ۴۴۰ مخزېږدي ته رسېږي . دا د روم د لوکرېتوس لخوا په ۵۰ مخزېږدي کې لیکل شوی. د سوچتابه متوډونود وخت لرغونې پرمختيايي لارې چارې ېې پکې تشريح کړي دي دا د پلني دي الډر لخوا پخپل اثر ناتورا لیس هيستوریه کې راغلي دي.

# مصري الکیمیا (کیميا) (له ۴۰۰ مخزېږدي ـ ۳،۰۰۰ مخزېږدي پورې) د لرغوني پېر ٫٫ عناصر٬٬ او تيوري ګانېگانې پکې مسجمه شوي لکه د (اوګدوداوگدود ).

# عربي الکیمې (د کیمیا پير) ( ۶۴۲ وروسته د زېږدي ــ ۱۲۰۰ ) د مصر مسلمانانو ولکې (په ځانګړيځانگړي توګهتوگه په الکسانډريا باندې ). دالهېثم او جابر بن حیان لخوا د کيمیا په ساینسي پرمختللي ډګرکېډگرکې يو لوی پاڅون رامنځته شو.

# د پوهنځي کور ( بیت الحکمهّ : عربي) (الاندلس : عربي)، سکندريه د نړۍ ترټولو پرمخ تللې ټولنه روزنتون وګڼلوگڼل شو. کوم ځای چې د نړۍ ټول ساینسپوهان راټول او سره ېې د پرمختګپرمختگ لپاره په ارامه فضا کې پرته د توکمي توپيره لاسته راوړنې پیل کړې. د کیمیا همدا پیر د سروزرو اسلامي پیر ونومول شو.

# جابر بن حیان، يوسف الکندي، الرازي، البېروني او ابن الهېثم خپلو هلو ځلو ته دوام ورکړ او همدوی د کیميا په ډګرډگر کې وتلې څېرې او قابو ساینسپوهان يادېږي. همدوی کیميا ته پرمختګپرمختگ راوست او د کیمیا د پوهې پولې ېې وغځوې تجربات ېې وکړل.

# اروپايي الکېمي (د اروپا د کیميا ډګرډگر ) ( ۱۳۰۰ زېږدي نه اوسمهال) سيډو جیبر، له عربي کیميا تیوري څخه اغېزمن شوی.

#* کیمیا (۱۸۰۳) ډالټن خپله (اټمي تيوري ) خپره کړه.

د کیمیا لرغوني مخکښه پېلامګرانپېلامگران او د نن ورځې د ساینس د نوې تيوري بنسټيز لارښودګرانلارښودگران د منځيني پیر اعراب او د پارس علما و. دوی په ډېره جوته توګهتوگه څارلیدنې (Observations)او قابوکیمیاوي تجربې ېې د کیمیا په ډګرډگر کې مونږ ته راوپېژندلې او د کیميا ګڼگڼ شمېر طبعي اجسام اوعناصر ېې راپیدا کړل. کيمیا د ساینس (پوهنې) په توګهتوگه مسلمانانو وپنځوله : په همدې کې تر کومه ځایه چې مونږ پوهېږود يونان برخه په تخنیکي تجربو(انډسټري) پورې محدوده وه او همدارنګههمدارنگه مبهمو فکري تیورۍ (هايپاتسس) باندې محدود و. د رومیانو ٫٫ سارسن ٬٬ خلکو په ډېره جوته څارلید (Observation)، د سمو قابو تجربو او د هغوپه سمه او احتیاطه توګهتوگه کښلو (ثبتولو) کړنچارې راوپېژندلې. دوی د ٫٫ الانبق ٬٬ کیمیاوي شننيز نه شمېرونکي توکي راپیدا کړل او وې نومول، همدا رنګهرنگه ېې lapidaries)) ـ (په قیمتي کاڼو اړونده ) جوړ کړل، د القلي او سوځوبي (اسیدو) تر منځ توپير ېې څرګندڅرگند کړ، د دواړو القلي او سوځوبي ترمنځ ېې د ورته والي نه ورته والي څېړنه وکړه، په سل هاو درمل ېې مطالعه او جوړ کړل. الکېمي چې مسلمانانو ته له مصر څخه په میراث پاتې ده، وروسته د زرو شاوخوا موندونکو پېښوڅخه ددوی برخه ورګړندۍورگړندۍ شوه او ددوی کړنچاره (متوډ) کومه چې د منځيني پېر تر ټولو پوهنيزه ساینسي عمليې کړنې دي

The genesis of chemistry can be traced to the widely observed phenomenon of [[combustion|burning]] that led to [[metallurgy]]- the art and science of processing ores to get metals (e.g. [[History of metallurgy in the Indian subcontinent|metallurgy in ancient India]]). The greed for gold led to the discovery of the process for its purification, even though, the underlying principles were not well understood -- itunderstood—it was thought to be a transformation rather than purification. Many scholars in those days thought it reasonable to believe that there exist means for transforming cheaper (base) metals into gold. This gave way to alchemy, and the search for the [[Philosopher's Stone]], which was believed to bring about such a transformation by mere touch.<ref>[http://www.chemheritage.org/explore/ancients-time.html Alchemy Timeline] - Chemical Heritage Society</ref>

<br />{{quote|"Something has been said about the chemical excellence of cast iron in ancient India, and about the high industrial development of the Gupta times, when India was looked to, even by Imperial Rome, as the most skilled of the nations in such chemical industries as dyeing, tanning, soap-making, glass and cement... By the sixth century the Hindus were far ahead of Europe in industrial chemistry; they were masters of calcinations, distillation, sublimation, steaming, fixation, the production of light without heat, the mixing of anesthetic and soporific powders, and the preparation of metallic salts, compounds and alloys. The tempering of steel was brought in ancient India to a perfection unknown in Europe till our own times; King Porus is said to have selected, as a specially valuable gift from Alexander, not gold or silver, but thirty pounds of steel. The Moslems took much of this Hindu chemical science and industry to the Near East and Europe; the secret of manufacturing "Damascus" blades, for example, was taken by the Arabs from the Persians, and by the Persians from India.""}}</ref>

The emergence of chemistry in Europe was primarily due to the recurrent incidence of the [[Bubonic plague|plague]] and blights there during the so called [[Dark Ages]]. This gave rise to a need for medicines. It was thought that there exists a universal medicine called the [[Elixir of Life]] that can cure all diseases, but like the Philosopher's Stone, it was never found.

For some practitioners, alchemy was an intellectual pursuit, over time, they got better at it. [[Paracelsus]] (1493-1541), for example, rejected the 4-elemental theory and with only a vague understanding of his chemicals and medicines, formed a hybrid of alchemy and science in what was to be called ''[[iatrochemistry]]''. Similarly, the influences of philosophers such as [[Sir Francis Bacon]] (1561-1626) and [[René Descartes]] (1596-1650), who demanded more rigor in mathematics and in removing bias from scientific observations, led to a [[scientific revolution]]. In chemistry, this began with [[Robert Boyle]] (1627-1691), who came up with an equations known as the [[Boyle's Law]] about the characteristics of gaseous state.<ref> [http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/boyle_robert.shtml BBC - History - Robert Boyle (1627 - 1691)]</ref> Chemistry indeed came of age when [[Antoine Lavoisier]] (1743-1794), developed the theory of [[Conservation of mass]] in 1783; and the development of the [[Atomic Theory]] by [[John Dalton]] around 1800. The Law of Conservation of Mass resulted in the reformulation of chemistry based on this law and the oxygen theory of combustion, which was largely based on the work of Lavoisier. Lavoisier's fundamental contributions to chemistry were a result of a conscious effort to fit all experiments into the framework of a single theory. He established the consistent use of the chemical balance, used oxygen to overthrow the [[phlogiston theory]], and developed a new system of chemical nomenclature and made contribution to the modern metric system. Lavoisier also worked to translate the archaic and technical language of chemistry into something that could be easily understood by the largely uneducated masses, leading to an increased public interest in chemistry. All these advances in chemistry led to what is usually called the [[chemical revolution]]. The contributions of Lavoisier led to what is now called modern chemistry - the chemistry that is studied in educational institutions all over the world. It is because of these and other contribtuions that [[Antoine Lavoisier]] is often celebrated as the "[[Father of Modern Chemistry]]". The later discovery of [[Friedrich Wöhler]] that many natural substances, [[organic compound]]s, can indeed be synthesized in a chemistry [[laboratory]] also helped the modern chemistry to mature from its infancy.

The [[discoveries of the chemical elements]] has a long history from the days of alchemy and culminating in the creation of the [[periodic table]] of the chemical elements by [[Dmitri Mendeleev]] (1834-1907)<ref> [http://chemistry.about.com/library/weekly/aa030303a.htm Timeline of Element Discovery] - About.com</ref> and later discoveries of some [[synthetic elements]].

د وخت په تېرېدو سره په تېرو کلونو کې د نويو پنځونو او څېړنو په مټ د کيميا په تشريح کې هم توپیر راغی او د همدې برخې په پوهنه کې تېزوالی رامنځته شو. لاندې د نومياليو کيمياپوهانو لخوا د کيميا راز راز معياري تشريحات رابرسېره کېږي.

# کیمیا (۱۶۶۱) : د څيزونو يا مادو سره د ګډولوگډولو قانونونو سکالو. (بوايل) <ref>{{Cite book| last=Boyle | first = Robert |title=The Sceptical Chymist|location=New York | publisher=Dover Publications, Inc. (reprint)|year=1661|isbn=0486428257}}</ref>

# کیمیا (۱۶۶۳) : يو ساينسي هنر چې څوک ېې د دوه و اجسامو تر منځ د حلېدو زده کړه ترې اخلي، او له هغه ټولګېټولگې څخه بيا د راز رازو توکو وېستنه، بيا سره ګډوونهگډوونه او تر بشپړه، پوره حده پورې ېې سمبالښت روان وي. (ګلاسرگلاسر).<ref>{{Cite book| last=Glaser | first = Christopher |title=Traite de la chymie|location=Paris | year=1663}} as found in: {{Cite book| last = Kim | first = Mi Gyung | title = Affinity, That Elusive Dream - A Genealogy of the Chemical Revolution | publisher = The MIT Press | year = 2003 | isbn = 0-262-11273-6}}

# کیمیا (۱۷۳۰) : د داسې قوانينو مجمع چې له مخې ېې د حلولو ګډوگډو اجماع هنر ګڼلگڼل کېږي. او له هماغه تګلاروتگلارو قوانينو څخه يو بل توکی پنځول کېږي. (سټاهل).<ref>{{Cite book| last=Stahl | first = George, E. |title=Philosophical Principles of Universal Chemistry|location=London | year=1730}}</ref>

# کیمیا (۱۸۳۷) : هاغه پوهه يا ساينس چې د ماليکيولو د قوانينو، اغېزو د سېک په هکله څرخي. (ډوماس). <ref>Dumas, J. B. (1837). 'Affinite' (lecture notes), vii, pg 4. “Statique chimique”, Paris: Academie des Sciences</ref>

# کیمیا (۱۹۴۷) : د توکو ساينس : د جوړښت، ځانتيا د رد عمل له مخې ېې چې په بل توکي واوړي او بل توکی ترې جوړ شي. (پاولنګپاولنگ) <ref>{{Cite book| last = Pauling | first = Linus | title = General Chemistry | publisher = Dover Publications, Inc. | year = 1947 | isbn = 0486656225}}</ref>

# کیمیا (۱۹۹۸) : د څيزونو (مادې) زده کړو ته وايي چې له مخې ېې نورو بدلونونو خوا ته ورکاږي. (چنګچنگ) <ref>{{Cite book|author=Chang, Raymond |title=Chemistry, 6th Ed.|location=New York | publisher=McGraw Hill|year=1998|isbn=0-07-115221-0}}</ref>

اټوم د کيميا بنسټيز يوون (واحد) دی. ددغه منځی د مثبتو چارجي ځانتياو لرونکی دی.کوم کې چې بیا پروټانونه، او نيوټرانونه شتون لري، همدې سره څه شمېر الکټرانونه د مثبتو چارجي ځانتياو د انډول د برابرۍ په موخه په نيوکلس (منځي) کې شتون لري.اټوم تر ټولو هغه وړوکې ذره، واحد هم دی چې د عنصر ځينې کیمياوي ځانتياوې له ځان سره لري.لکه د بېلګېبېلگې په توګهتوگه : الکټرونګټيويټي،الکټرونگټيويټي، آيونايزېشن پوټنشل، د اور اخیستو (آکسيډشن سټېټ) حالت، د عنصر د شمېرې د تنظیم، او د بانډز وړانديز شوي ډولونه کوم چې د وسپنيزې (مېټالک)، برقي (آيانېک)، چارج لرونکي، او کوويلنټ په بڼه کې وي

=== تړنګتړنگ ===

=== آيونونه او مالګهمالگه ===

== د کيميا نورې څانګېڅانگې ==

== څانګييزېڅانگييزې ټولنې ==