|
'''ژبه''' د يو لړ تړوني غږيزو او اوريزو پيلامو( قراردادي صوتي او سمعي علايمو، نه سېمبولونو) سېستم دی چې وګړيوگړي يې تر پېنځه- شپږکلنۍ په ټولنه (کورني او اړوند چاپېريال) کې زده کوي او بيا يې د خپلمنځي پوهاوي لپاره د خپلو ويندو غړيو(ژبې، ژبۍ، تالو،کومي، ستوني، چنغړک، [[سږي|سږو]]، شونډو، غاښو، اووريو، ژامو او هوا) په مرسته اداکوي او يوبل ته سره اوروي. په بله وينا:
ژبه د يادشويو نښو يوه ټولګهټولگه ده چې هره يوه يوه يې زموږ ديوه ذهني انځور (تصوير) ښکارندويي کوي. دا انځورونه د انساني مهال و چاپېريال څيزونه، ځانګړتياوې،ځانگړتياوې، پېښې، پديدې، کړه وړه او د اړوند ويونکي خپل اندونه، خيالونه ، هيلې، غوښتنې، موخې، ارمانونه، احساسات، غبرګونونهغبرگونونه او نور هر هغه څه رانغاړي چې په زړه او ذهن کې يې ګرځيگرځي را ګرځيگرځي او ويل او اورول يې غواړي.
هره نښه يا علامه لکه کاغذ پاڼه سره دوه نه بېلېدونکي مخونه لري: يو يې صورت، جوله، لفظ او يا((دال)) او بل يې مانا، محتوا او يا ((مدلول)) او د دغو(دال او مدلول) ترمنځ تړاو((دلالت)) بلل کېږي.
په رښتينه يا واقعي توګهتوگه همدغه دلالت د ژبنۍ نښې قرارداديوالی راجوتوي.
د انسانانو ترمنځ د پوهاوي، ښوونې روزنې، پوهې فرهنګفرهنگ... په برخه کې تر ژبې بله داسې بشپړه او هر اړخيزه وسيله يا سېستم نشته.
نو ځکه وايو، ژبه يوازې په انسانانو اړه لري. په دې ډول د ژبې پېژند(تعريف) داسې رارالنډولای شو:
ژبه د انسانانو تر منځ د پوهاوي او خبراوي يوه تړوني(اتفاقي)، ټولنيزه او بيا کسبي پديده ده، نه فطري او طبيعي.
د کڼو، ګونګيانوگونگيانو او يا د عادي وګړووگړو داشارو، نښو، خوځښتونو يا Body language او همداراز د مرغانو او ژويو غږونه يا خوځښتونه، له لږو ډېر پو هاوي سره سره د يادشويو ژبنيو نښو يا علاموڅو اړخيز شرطونه او ځانګړځانگړ تياوې نه لري.
لومړنيو انسانانو هم سره د خپلمنځي پوهاوي او خبراوي لپاره له ورته چمونو کار اخېست، خو د ګډگډ ډليز او بيا ټولنيز کار په بهيرکې ورو ورو دېته اړوتل، ديوه ناببره تړون((اتفاق)) له مخې خپل جړ پړغږونه اوازونه سره د بېلا بېلوڅيزونو، پېښو، پديدو... د نومونې او نوميرنې(تشخيص) لپاره وويشي او ځانګړيځانگړي کاندې، په دې توګهتوگه له اوسني علمي تعريف سره سم د(( ژبې)) پيلامه را ونښلوي او د پېړيو په پوړيو کې پرله پسې بشپړتيا ور وبښي.
د وسمهالو ژبپوهنيزو څېړنو پلټونو له مخې په ورته ډول د نړۍ په بېلابېلو برخو کې بېلابېلو انسانانو څو بېلابېلې ژبې منځته راوړې او بيا هغو بېلا بېلو ژبو بېلابېلې ژبنۍ کورنۍ رارغولې دي.
د اړوندو کورنيو شمېر تر سلو اټکل شوی، خو نن سبايې مټې د شل دېرشو څرک لګېدایلگېدای شي او د ژبو شمېر کم زيات شپږ زرو ته رسېږي او ښايي ډېرې يې له منځه تللې وي، خو پر وړاندې يې ډېرو هم.له اړوند ګړدودوگړدودو څخه ژبو ته لوړتيا او پرمختيا موندلې ده.
د ذهني انځور(مدلول) له پلوه سره د نړۍ ګردېگردې ژبې کوم بنسټيز توپير نه لري او د چا خبره يکې يوه ژبه بلل کېږي، بلکې د جولې يالفظ(دال) او اړوند تړاو (دلالت) له پلوه سره توپيرېږي، دساري په توګهتوگه ((ونه)) له بېلابېلو ډولونو سره سره له ذهني يا فکري پلوه هاغه يو((مدلول)) دی، مګرمگر د جولې يا لفظ((دال)) او اړوند((دلالت)) له مخې شپږزرو ته رسي،
لکه: ونه، درخت، شجر، تري، باوم... .
همدا خبره ده چې تر يوه منلي بريده د خپلې ژبې د نږه ساتنې او د پوهې او فرهنګفرهنگ له پلوه دودې وش او بډايېنې لپاره دهرې ليک والا دوديالې او فرهنګيالېفرهنگيالې ژبنۍ ټولنې هاند و هڅې ، له اَره(اصلاً) پرهمدغه جوله يا لفظ راڅرخي او همدايې د ژبني اکر وکر (پېژند و هويت) ساتنې مانا لري.
داد هرې ټولنې، ولس يا ملت يو منلی حق يا رښته ګڼلگڼل کېږي، چې د ټا کلې ژبپوهنيزې کچې((څلورګونېڅلورگونې وييپانګېvocabularyوييپانگېvocabulary) په کاراچونې سره خپله ژبه له ګډولهگډوله کېدنې او بيا يومخيزې پردي کېدنې څخه خوندې وساتي.
== '''ژبې څنګهڅنگه منځته راغلې؟''' ==
پدې اړه چې ژبې څنګهڅنگه منځته راغلې اوانسان په لومړي ځل څنګهڅنگه خبرې پيل کړې، څونظرونه موجود دي. خولاتراوسه يو هم په کره توګهتوگه دمنلووړندی.دژبوځينې زده کوونکي پر دې اند دي، چې په لومړيو کې انسان دچوغکو او حيواناتو په څېر غږونه وېستل.خو دژبو ځينې نورپوهان بيا پردې باوري دي، چې په لومړيو کې انسان دهغو غږونو، چې خپل چاپېريال کې يې اورېدل پيروي کوله. د پيروۍ په نتيجه کې له غږونو نه کلمې جوړې شوې.غالبآ د Buzzکلمه چې دمچ دبنګهاريدبنگهاري ماناوركوي، به له همدې لارې رامنځته شوي وي.(4) خودډېرونوروکلموجوړښت له دې نظرسره، سرنه خوري.
پدې اړه نوروپوهانوهم ډېرنظرونه وړاندې كړي، خو يوهم سل په سلو کې دډاډ وړ نه ښکاري.البته په هرنظركښې دڅه ناڅه ريښتينولۍ څرك لګېږيلگېږي. په غالب ګومانگومان ژبه د تړون او پلان له مخې رامنځته شوې نه ده. بلکې دانسان له اړتيا سره جوخته منځته راغلې ده. او اوس هم همداسې پرمختګپرمختگ کوي...دنن زمان ژوندۍ ژبې له هراړخه پوره ندي.ځينې خيالات پکښې په سختۍاو ځينې پکښې په اسانۍ ويل كېداى شي او ځينې پكښې داظهار اوبيان څو،څولارې او ګودرېگودرې لري... ▼
== '''ژبه څنګهڅنگه وده کوي؟''' == ▼▲پدې اړه نوروپوهانوهم ډېرنظرونه وړاندې كړي، خو يوهم سل په سلو کې دډاډ وړ نه ښکاري.البته په هرنظركښې دڅه ناڅه ريښتينولۍ څرك لګېږي. په غالب ګومان ژبه د تړون او پلان له مخې رامنځته شوې نه ده. بلکې دانسان له اړتيا سره جوخته منځته راغلې ده. او اوس هم همداسې پرمختګ کوي...دنن زمان ژوندۍ ژبې له هراړخه پوره ندي.ځينې خيالات پکښې په سختۍاو ځينې پکښې په اسانۍ ويل كېداى شي او ځينې پكښې داظهار اوبيان څو،څولارې او ګودرې لري...
دژبې پرپرمختګپرپرمختگ اوودې ډېر څيزونه اثر کولای شي. جګړې،جگړې، سوداګريسوداگري او دوګړيولهدوگړيوله يوځاى نه بل ځاى ته لېږدېدنه ژبې ته وده ورکوي اويايې دمرګدمرگ کندې ته غورځوي.يو مهال لاتين ژبه دجنوبي اولويديځې اروپا پر يوې غټې برخې واكمنه وه.رومي پوځ له ځان سره هغو سيموته چې دروم امپراتورۍ لپاره يې نيولې وې ، وړې وه.خو کله چې رومي امپراتورۍ دشمال ختيځ له لوري ديرغلګروپرلاسوکښېوتهديرغلگروپرلاسوکښېوته او واکمني يې پای ته ورسېده، نوتقريبالاتين هم ورسره مړه شوه. اواوس يواځې په رومن کاتوليکوکليساوو، ددرملولپاره دنسخو په ليکنې، د بوټواوحيواناتو په نومونې کښې استعمالېږي. ▼
په شمالي امريکا کښې لومړني مېشت شوي استعمارچيان انګليسانانگليسان ول،نو له دې امله دهغوی ژبه( انګرېزيانگرېزي) دمتحدوايالاتو ژبه وګرځېدهوگرځېده.همدغسې په لاتيني امريکا کښې هسپانويان لومړني مېشتېدونكي يرغلګريرغلگر ول، نو دهغوۍ ژبه(هسپانوي) هم له دې لارې دجنوبي امريکا په ډېروهېوادونو کې حاکمه شوه. ▼
امريکايي ، برتانوي او کاناډايي سوداګرانسوداگران دنړيوالې سوداګرۍسوداگرۍ ډېره برخه په لاس کښې لري ، نوهمداده چې دنړۍ په ډېرو سيمو کې انګريزيانگريزي پرمختګپرمختگ کوي او دډېروهېوادونودوهمه ژبه ګرځېدلېگرځېدلې ده.... ▼▲== '''ژبه څنګه وده کوي؟''' ==
همداشان دبېلابېلووګړيوترمنځدبېلابېلووگړيوترمنځ اړيكي هم ژبه شتمنولاى شي.دساري په توګهتوگه په ١٠٦٦م کال کښې، پرانګلستانپرانگلستان د(نارمن فرانسويانو) له يرغل نه مخكې انګرېزيانگرېزي د( انګلوساکسونانگلوساکسون) يوه لهجه وه. (نارميان)پر فرانسوۍ ژبه غږېدل.وروپه ورو(نارمن فرانسوي) او( انګلوساکسونانگلوساکسون) سره ګډېگډې شوې او دانګرېزۍدانگرېزۍ غټه برخه ترې جوړه شوه.په ( انګلوساکسونانگلوساکسون)کې دغوايي او غوښې لپاره يوه کلمه کاو=Cow موجوده وه.خو فرانسوۍ د`غوا` او `غوښې` لپاره ځانته، ځانته کلمې درلودې. غوښې ته يې بوف= boeuf وايه، همدغه کلمه انګرېزۍانگرېزۍ ترې واخيسته او خپله تشه يې پرې ډکه کړه. ▼▲دژبې پرپرمختګ اوودې ډېر څيزونه اثر کولای شي.جګړې، سوداګري او دوګړيوله يوځاى نه بل ځاى ته لېږدېدنه ژبې ته وده ورکوي اويايې دمرګ کندې ته غورځوي.يو مهال لاتين ژبه دجنوبي اولويديځې اروپا پر يوې غټې برخې واكمنه وه.رومي پوځ له ځان سره هغو سيموته چې دروم امپراتورۍ لپاره يې نيولې وې ، وړې وه.خو کله چې رومي امپراتورۍ دشمال ختيځ له لوري ديرغلګروپرلاسوکښېوته او واکمني يې پای ته ورسېده، نوتقريبالاتين هم ورسره مړه شوه. اواوس يواځې په رومن کاتوليکوکليساوو، ددرملولپاره دنسخو په ليکنې، د بوټواوحيواناتو په نومونې کښې استعمالېږي.
همدغسې ژبه دنويوکلمو جوړولو، دسلنګدسلنگ يا ناادبي ژبې پرځای او سم استعمال له لارې هم پرمختګپرمختگ او وده کولای شي...<ref>http://www.pashtoonzar.blogfa.com/post-1.aspx</ref> ▼
▲په شمالي امريکا کښې لومړني مېشت شوي استعمارچيان انګليسان ول،نو له دې امله دهغوی ژبه(انګرېزي) دمتحدوايالاتو ژبه وګرځېده.همدغسې په لاتيني امريکا کښې هسپانويان لومړني مېشتېدونكي يرغلګر ول، نو دهغوۍ ژبه(هسپانوي) هم له دې لارې دجنوبي امريکا په ډېروهېوادونو کې حاکمه شوه.
▲امريکايي ، برتانوي او کاناډايي سوداګران دنړيوالې سوداګرۍ ډېره برخه په لاس کښې لري ، نوهمداده چې دنړۍ په ډېرو سيمو کې انګريزي پرمختګ کوي او دډېروهېوادونودوهمه ژبه ګرځېدلې ده....
▲همداشان دبېلابېلووګړيوترمنځ اړيكي هم ژبه شتمنولاى شي.دساري په توګه په ١٠٦٦م کال کښې، پرانګلستان د(نارمن فرانسويانو) له يرغل نه مخكې انګرېزي د(انګلوساکسون) يوه لهجه وه. (نارميان)پر فرانسوۍ ژبه غږېدل.وروپه ورو(نارمن فرانسوي) او(انګلوساکسون) سره ګډې شوې او دانګرېزۍ غټه برخه ترې جوړه شوه.په ( انګلوساکسون)کې دغوايي او غوښې لپاره يوه کلمه کاو=Cow موجوده وه.خو فرانسوۍ د`غوا` او `غوښې` لپاره ځانته، ځانته کلمې درلودې. غوښې ته يې بوف= boeuf وايه، همدغه کلمه انګرېزۍ ترې واخيسته او خپله تشه يې پرې ډکه کړه.
▲همدغسې ژبه دنويوکلمو جوړولو، دسلنګ يا ناادبي ژبې پرځای او سم استعمال له لارې هم پرمختګ او وده کولای شي...<ref>http://www.pashtoonzar.blogfa.com/post-1.aspx</ref>
== '''لمن ليكونه:''' ==
(١)ځيني پوهان دمرغانو رېز ، دانسانانوله خواد ٌ هو ٌ پرځای سرښورول ، يادبې علاقه ګۍگۍ ښوولو پر ځای داوږوپورته کول هم په ژبه کي راوړي خوپه دې شرط چي دغه حرکات اونخښي تل همدايوه معنا ورکړي .
( وګوگ : السټريټيډ ورلډ انسايکلوپيډيا ـــ ٣٠٣٢ مخ ــ نيويارک )
(۲) دخان شهيدياد ـــ دمقالومجموعه ـــ ٧٣ مخ ـــ دسرحدونوچارووزارت ــ کابل ـــ ١٣٧٠ ش
(۳) پالوال ، ډاکټرعبدالرازق ـــ معياري پښتو ـــ دپشتۍ لومړی مخ ــ ١٣٨٤ ش
(4) په پښتوكښې هم ځينې كلمې لكه دكارغۀ كلمه د كارغه له غږ( كاغ، كاغ) نه، دچوڼ چوڼې كلمه دچوڼ چوڼې له غږ( چوڼ، چوڼ) نه، دكوړكې كلمه دچرګېدچرگې له غږ( كوړت، كوړټ) نه، دغوا كلمه دغوا له غږ( باا، امبا)نه او بنګېدلوبنگېدلو كلمه دمچ له غږ(بنګ،بنګبنگ،بنگ) نه رامنځته شوې ښكاري (عبدالودود پښتونځار)
== '''باندنۍ تړنې:''' ==
[http://www.bloguna.com/andur/view/119اندور]
[http://www.pashtoonzar.blogfa.com/post-1.aspx]
[[وېشنيزه:ژبه]]
[[وېشنيزه:ژبې]]
| 