د "څېړنيزه خبريالي" د بڼو تر مېنځ توپير

خبریال ولې څېړنې ته اړ دی؟ '''

یو خوا د خبریالانو لپاره ډېره اړینه ده چې خبر یې پر رښتینولۍ ټیکاو ولري، بلخوا دا ډېره ستونزمنه ده چې یو [[خبریال]] دسل په سلو کې د یوې پېښې په باره کې رښتیني مالومات لاسته راوړي . ډېر به داسې کسان پیدا شي چې له خبریال سره یوې مرکې ته حاظر شي او یاهم د مالوماتو د ورکولو په برخه کې مرستندوی شي . خو آیا دا کس به هم خبریال ته سل په سلو کې رښیتا ووایي؟ دا ښه شونې ده چې هر سړی به خبریال ته خپل اند په پوره رښتینولۍ سره څرګندڅرگند کړي، د پېښې په باره کې به هغه مالومات ورکړي چې څه یې لیدلي وي، خو بیا هم پوښتنه دا ده :

آیا دغه شخص په رښیتا سره د پېښې په باره کې هر اړخیز مالومات لري؟ په داسې اکر کې خبریال دې ته اړ دی چې د مالوماتو په باره کې څېړنه وکړي . ځکه چې نه یوازې سیاستوال، لوی لوی سوداګرسوداگر او دولتي کارمن، بلکې د هر پېښې ښکېل غاړي دا هڅه کوي چې تل له خبري رسنیو څخه ناوړه ګټهگټه واخلي .

هېڅوک له خبریال څخه داتمه نه لري چې باید ټول خبرونه یې د سل په سلو کې پر رښتینولۍ ټیکاو ولري . ځکه لوستونکي پوهېږې چې رښتینولي ډېره نه پیداکېږي . خو د دې لپاره چې خبریال خپله څانګیزهڅانگیزه یا مسلکي پازوالي سرته رسولې وي، او نه یوازې ټولنې ته، بلکې خپل مسلک ته هم په ناغېړۍ ګرمگرم نه وي، نو باید تر خپل وس پورې د مالوماتو په باره کې څېړنه وکړي . موږ کولای شو چې څېړنه په لاندې ډول وسپړو :

'''څېړنه'''

څېړنه چې په ادبیاتو کې د ژورنالېزم یوه لویه برخه ګڼلگڼل کېږي، له آره د ژورنالیستي لیکنو په باره کې د پلټنو، پوښتنو او ځوابونو یو بهیر دی چې هېڅکله به هم پای ونه مومي . دا څېړنه ده چې د یوه خبر نویوالی او وړتیا څرګندولایڅرگندولای شي . له دې کبله د خبرونو په امرنه، لیکنه ، خپراوي او سمون کې رغنده رول لوبوي .

که پر لاندې پوښتنو غور وشي :

• ولې باید دغه لاسته راوړل شوي مالومات د [[خبر]]، [[راپور]]، [[راپورتاژ]]، مرکې یا هم [[فیچر]] په توګهتوگه ولیکل شي؟

او د همدې څېړنې له لارې ځان پوه کړي چې مالومات لوستونکیو ته په کومه بڼه د ښه ترا لوست او پوهاي جوګهجوگه کېدای شي .

څېړنه د خبریال لپاره هغه ننګونهننگونه ده چې هره شېبه به خبریال ورسره لاس اوګرېواناوگرېوان وي . هغه خبریال چې د یوې پېښې په باره کې د مالوماتو په راټولونه کې ناغېړي کوي، یا هم ګردگرد سره څېړنه نه کوي، نو د ژورنالېزم یو اساسې بنسټ له پامه غورځوي . او همدا لمړی ګامگام دی چې خبریال یې د ناکامۍ پر لورې اخلي .

که خبریال په بې پرې توګه،توگه، پوره پاملرنه او له مسلکي ځانګړتیاووځانگړتیاوو څخه کار واخلي، هم به څېړنه اسانه وي او هم به د خبر پر ارښت ډېر ژر او سم پوه شي . مانا دا چې دا به ډېره ګرانهگرانه نه وي که خبریال د کوم سیاستوال په خبرو ځان کوڼ واچوي . ځکه چې دغه سیاستوال به په تېر وخت کې هم داسې خبرې کړې وې . ډېره به ګرانهگرانه نه وي که خبریال د یوه خبر په باره کې لمړی سوچ وکړي چې ولې دغه خبرځای، یا شخص داسې مالومات ورکړل . همداراز خبریال کولای شې چې لمړی خپل ځان وپوښتي چې ولې د دې مالوماتو په باره کې څېړنه وکړم او ولې یې د خبر په توګهتوگه خپاره کړم .

تر دې اړینه دا ده چې خبریال په پېښو کې ښکېل غاړې دواړه وپوښتي او د دواړو غاړو پیغام ته غوږ ونیسي .

د خبریال لپاره خبرځای یا د خبر سرچینه ډېره اړینه ده چې باید وپېژندل شي . له همدې امله باید له هر خبر سره د خبرځای نوم هم ولیکل شي . او هغه خبرونه چې خبرځای یې مالوم نه وي، ښه به دا وي چې خبریال یې له خپراوي ګردگرد سره تېر شي . او که د څېړنې ارزښت یې درلود، نو باید لمړی یې په باره کې څېړنه وکړي .

هر خبر چې د دولتي سرچینو لخوا خبریال ته ورکول کېږي، خبریال کولای شي چې بې له څېړنې یې خپور کړي . هر ګوره،گوره، لمړی باید خبریال په دې اند وي چې دغه خبر ټولنې ته د لېوالتیا او ارزښت وړ دي . که چېرې د خبر ارزښت په لمړي لید ډېر خو له آره دروغ هم وي، نو خبریال په داسې اکر د خبر پازوالي پر غاړه نه لري . ځکه چې خبریال ته مالومات د دولتي ادارو له خوا ورکړل شوي دي . همدرانګههمدرانگه خبریال کولای شي چې د خبري آژانسونو خبر هم د خبرځای له څېړنې پرته خپور کړي، ځکه چې د خبرځای پازوالي د خبري آژانس پر غاړه ده .

دویم خبري آژانس خبر ته تم شي . که چېرې یوې خبري رسنۍ یو خبر خپور کړی وي، هر ګورهگوره

نو ښه به دا وي چې خبر رښتیا ونه ګڼلگڼل شي او خبریال لږ تم شي چې خبره نوره هم سپینه شي .

هر څومره چې یو خبر تود، همدوره یې مانا او اغېزه ډېره وي . نو ځکه باید هغه خبرونه چې د کوم کس په باره کې وي، په بې پروایۍ سره خپاره نه شي . دلته د شخصي ګټوگټو او عزت خبره ده . خبریال په ټولیزه توګهتوگه د لوستونکیو د یوه شي پوروړی دی او هغه د خبریال مسلکي وړتیا ده . په دې مانا چې هر خبریال باید هڅه وکړي چې خبر په مسلکي توګهتوگه وڅېړي، وامري، ولیکي او بیا یې لوستونکیو ته یې وړاندې کړي .

'''څېړندود'''

د هرې څېړنې په پیل کې باید خبریال د خبرځای یا سرچینې په باره کې او همدارنګههمدارنگه د خبر د لامل په باره کې سوچ وکړي . په دې مانا چې خبریال باید له ځانه وپوښتې چې ولې داسې خبر ورته ورکړل شو .

د هرې څېړنې موخه چې د رښتینولۍ د پیداکولو او د پېښو په باره کې وي د "څه شی، څوک، چا، چېرې، څه وخت، ولې، څنګهڅنگه او خبرځای" پر پوښتنو راڅرخي . دغه پوښتنې سړی کولای شې چې د پېښې له ښکېل او مسلکي کسانو، پوهانو، بې پرې عالمانو، او پر پېښو پورې اړوند ادارو څخه لاسته راوړي . هر اداره د رسنیو د قانون له مخې باید خبریال ته مالومات ورکړي . د نورو مالوماتو لپاره خبریال کولای شي په کتابخونو، اېنټرنېټ او له شخصي ملګروملگرو څخه مرسته وغواړي .

پر دې سربېره هر [[خبریال]] باید له ځان سره د هغو پوښتنو یو نوملړ هم جوړ کړي چې د پېښې په باره کې د کېدون ته بریده نور مالومات راټولولای شي . خبریال کولای شي چې لمړی د پېښې د باندیونیو اړخونو په باره کې مالومات راټول کړي . له باندینیو اړخونو څخه مطلب هغه د پېښې څرګندېڅرگندې پایلې دي، لکه د یوې بمي چاودنې په پایله کې د مړو او زخمیانو شمیر . همداراز خبریال کولای شي چې د پېښې شالید، عاملینو او د هغوی د موخو په باره کې څېړنه وکړي . خبریال کولای شي د پېښې په باره کې له ساتندیو او څارندویو سره خبري وکړي او له هغوی څخه د نورو خو همدا ډول پېښو په اړه مالومات واخلي . په داسې اکر کې خبریال باید د دوی نومونه، د مرکي نېټه او ځای له ځان سره یادښت کړي . هغه لاسوندونه چې خبریال یې له دوی یا نورو دولتي او ملکي ادارو څخه لاسته راوړي، باید له ځان سره وساتي . داشونې ده چې د یوه خبر له خپراوي وروسته دولتي کارمن، ساتندویان او څارندویان په خپله خبر پښېمانه شي، خبریال ونیسي او پر دروغو یې تورن کړي . په داسې اکر کې به همدغه لاسوندونه وي چې د خبریال د خلاصون سبب به ګرځېدلایگرځېدلای شي . د یادونې وړه ده چې که چېرې د پېښې په باره کې په راتلونکې کې د نورو مالوماتو وړاندې کولو ته اړتیا پېښه شي، خبریال کولای شي چې له لاسته راغلو لاسوندونو څخه نوره ګټهگټه هم واخلي .

هغه پېښې چې دوه غاړې پکې ښکېل وي، لکه د وردګووردگو د بهسودو په پېښه کې چې د کوچیانو وروڼو او هزاره ګانوگانو تر منځ وشوه . یا هم اوسنی د تخار ناورین چې د سلو په شااوخوا کې پښتنې کورنۍ کلابند شوې دي . په داسې پېښو کې خبریال اړ دی چې له دواړو خواوو سره خبري وکړي . د دواړو غاړو غوښتنې، دک و دلیل او نظرونه واوري . خبریال کولای شي چې د دواړو خواوو د رسمي او غیر رسمي لاسوندونو کاپي واخلې او له ځان سره یې وساتي . همداراز خبریال ته ښایي چې د دواړو غاړو د مشرانو سره خبرې وکړي او هغوی ثبت کړي . د دې تر څنګ،څنگ، خبریال ته ښایي چې چې د پېښو له لیدونکیو(شاهدانو) سره هم خبري وکړي، د هغوی نومونه، د مرکې نېټه، د ښار یا کلي نوم له ځان سره ولیکي . د اړتیا په اکر کې خبریال کولای شي چې له دغو کسانو سره په وار وار خبري وکړي چې د ستونزې په باره کې لا ښه ترا مالومات تر لاسه کړي .