د "جوار" د بڼو تر مېنځ توپير

Content deleted Content added
و Bot: Migrating 1 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q11575 (translate me)
و Typo fixing using AWB
۱۷ کرښه:
}}
جوار په قوي احتمال له مركزي امريكا( مكسيكو او كواتيمالا) ځخه لكه رومي بانجان، تنباكو او كچالو نوري نړۍ ته معرفي شوي دي. ۵۰۰۰ كاله ترمخه جوار په امريكا كې كرل كيدل. د امريكا په كشف سره جوار په شمالي او جنوبي امريكا كې په زياته پيمانه خواره شول. بالاخره د ۱۵ پيړۍ په وروستيو كې جوار له امريكا ځخه هسپانيا ته راوړل شول چې وروسته له دې ځاي ځخه نورو اروپائي هيوادونه ته معرفي شول.په ۱۷ پيړۍ كې جوار له تركيه ځخه ايران ته معرفي شول او احتمال لري چې له ايران ځخه زمونږ هيواد ته معرفي شوي وي.
 
 
په نړيوال مقياس كې ۱۱۸ ميليون هكتاره ځمكه د جوارو كرونده جوړوي چې له دې جملې ځخه ۲۲ فيصده ئې د امريكا كې متحده ايالات تشكيلوي په امريكا د جوار كښت له نورو نباتاتو ځخه ډير زيات دي ځكه د انسانانو او حيواناتو خوراك جوړوي.
 
 
د ۱۳۶۳ كال دراپور له مخې زمونږ په هيوادكې ۲۴۰۰۰۰ هكتاره ځمكه د جوارو تر كښت لاندې ده.
د نړۍ په سطح د جوارو اوسط حاصل په يو هكتار ځمكه كې ۲۷۰۰ كيلو ګرامهگرامه دي ، د امريكا په متحده ايالاتو كې له جوارونه لوړ حاصل 6ton/h لاس ته راوړي.ځيني هيوادونه په ځيړنيزو فارمونو كې له جوارونه لس ټنه حاصل په يو هكتار ځمكه كې تر لاسه كوي.
 
په افغانستان كې د ۱۳۶۴ كال د احصائيې له مخې د جوارو اوسط حاصل په يو هكتار ځمكه كې ۱۶۶۷ كيلو ګرامهگرامه دي
 
== د جوارو اقتصادي ارزښت ==
جوار يو ډير مهم غذائي بوټى دي. د جوارو دانه د غوړو اونشايستې له پلوه زياته غني ده د زيړو جوارو دانه Crotin لري. د جوارو اوړه چسپناكه ماده Gluten په لږاندازه لري چې د ډوډۍ د پخولو لپاره مناسب نه دي. مګرمگر كه د غنمو يا جودرو اوړه ورسره ګډشيگډشي په ښه ډول ترينه ډوډۍ،كيك، كلچې او نورې شيرينې غذا وتياريدلاي شي.
 
د جوارو له دانې نه نشايسته،بير، الكول، مصنوعي رابر او له ځينو نوعونه چې زياته اندازه غوړي ( د ۳۰% فيصده په شاه وخواكې ولري) غوړي، دواګانېدواگانې او ويتامين E لاس ته راځي. د جوارو تنې د خامو موادو په حيث د كاغذ جوړولو، سلولوز، مصنوعي لرګيو،لرگيو، عايقي موادو او نورو كې استعماليږي. د جوارو له شوټې نه د پلاستيك او سريښ په جوړولو كې كار اخستل كيږي.
 
زمونږ په هيواد كې جوار د انسانانو دخوراك په حيث په مصرف رسيږي مګرمگر په پرمختللو هيوادونو كې جوار د حيواناتو د خوراك لپاره زيات كرل كيږي ، جوار د ټولو اهلي حيواناتو لپاره يوه بهترينه غذا ده. د جوارو له خالص كښت يا له سائبينو ، لوبيا او نورو حبوباتو سره په يو ځائي ډول ښه سايليج ورنه لاس ته راځي.
 
== د جوار ډولونه ==
جوار د شكل له مخې په پنځه قسمه دي
# ډنټ يا هغه جوار چې د غاښ په شكل وي: زيات حاصل وركوي دومره زيات خواږه نه وي معمولاً د چرګانوچرگانو او حيواناتو د تغذئي لپاره استعماليږي او د ژوند دوره ئې هم اوږده ده.
# خواږه جوار:دا جوار ډير خواږه وي . ځرنګهځرنگه چې په دې جوارو كې قند زيات وي د جوارو د دانې پاسنۍ برخه غونجه ښكاري دا جوار معمولا تازه خوړل كيږي او د سبو په جمله كې راځي.
# د پوليو جوار: دې جوارو ته Pop corn هم وائي خاص له پو ليو لپاره داسې اصلاح شوي دي چې پولۍ ډيره غټه او د جوار اندوسپرم د پوليو په وخت چې چوي.
# Flint يو نوعه جوار دي چې ډير سخت دي د مختلفو لګښتونولگښتونو لپاره دي.
# د اوړو جوار: له دې جوارونه د اوړه كولولپاره كار ترې اخستل كيږي.
 
== نباتي مشخصات ==
[[دوتنه:ZeaMays.jpg|thumb|Full-grown maize plants]]
جوار يو كلن بوټى دي د Poaceae په نباتي كورنۍ پورې اړه لري.ګردهگرده افشاني يا Pollination په نبات كې په غير خودي Cross Pollination طريقې سره سرته رسيږي . په وحشي ډول هيځ نه دى ليدل شوي .
 
د ريښو يا نيلو سيستم ئې د جالي په شكل( Fiber root system ) غښتلى او په شاخونو باندې ويشل شوي دي. چې په مناسبو شرايطو او نرمو خاورو كې تر 3m دريو مترو پورې په ځمكه كې ښكته نمو كوي او د اړخونو په طرف تر يو متر پوري غزيږي. د نېښ وهلو په وخت كې له تخم ځخه يوه جنيني ريښه ( ابتدائي ريښه) يا Radical منځ ته راځي . دوهمي ريښې يا Secondary roots د ځمكې لاندې بندونو ځخه هغه مهال نمو كوي چې په نبات دري يا ځلور پاڼې زرغونې شوې وي . د تاج يا Panicle د تشكيل په مرحله كې ځمكې ته نږدې بند نه هوائي ريښې منځ ته راځي چې د بوټي د پريوتومخه نيسي.
د جوارو تنې مستقيمې ، ګردېگردې او زيږي وي قطر ئې د۲ ځخه تر ۷ سانتي مترو پورې رسيږي لوړوالى د ۶۰ سانتي مترو ځخه بيا تر دريو مترو3m پورې رسيږي. تنه له انتر نودونوinter nodes ځخه جوړه شوې له مغز نه ډكه ده.
 
جوار اوږدې پلنې پاڼې لري چې ځنډې ئې تر يوې اندازې زيږې وي د پاڼې صفحه د پاڼې د پوښ ( غلاف) په وسيله په تنه پورې نښتې وي . د تنې له هر بند ځخه يوه پاڼه زرغونيږي . په بعضو ورايتيو كې پاڼې د ډيرو كوچينيو ويښتانو ته ورته جوړښتونو په وسيله پوښل شوې وي .
 
جوار دوه قسمه ګلگل لري يوئې مذكر ګلگل تاج( Panicle) يا Tassel چې د نبات په پاسنۍ برخه كې منځ ته راځي بل ئې ښځينه ګلگل يا شته Ear چې د نبات په منځينۍ برخه كې نمو كوي. په جوارو كې له څلورونه تر پنحو فيصده خودي ګردهگرده افشاني يا Self – Pollination امكان موجود دي.
 
دكوچينيو جوارو د زر دانې ۱۰۰-۱۵۰ ګرامهگرامه وزن لري ، د لويو جوارو زر دانې ۳۰۰-۴۰۰ ګرامگرام وزن لري. د ورايټيو له مخې د جواروپه يوه وږي كې ۲۰۰-۱۰۰۰ دانې تشكيليږي. مګرمگر په اوسط ډول سره ۵۰۰-۶۰۰ دانې لري. دانه د اندوسپرم Endosperm ،جنين Embryo اوپوست Hull ځخه تشكيل شوې ده.
 
== بيولوژيكي مشخصات ==
[[دوتنه:Corntassel 7095.jpg|left|thumb|upright|په جوار کی نارینه برخه یا [[ټسل]].]]
جوار يو ګرميگرمي خوښونكى بوټى دي د تودوخې ۱۰-۱۲ درجو د سانتي ګرادگراد كې په نېښ وهلو پيل كوي د ځمكې پرمخ د نېښ په راښكاره كولو سره د ۱۰-۱۹ درجو د سانتي ګرادگراد تودوخې ته اړتيا لري وروسته له ۸-۹ ورځو نه نېښ د ځمكې پر مخ راښكاره كوي .
 
كه چيري د تودوخې درجه ۲۲-۲۴ درجو د سانتي ګرادگراد پوري وي نېښ وهل دوه برابره چټكيږي كه د تودوخې درجه وروسته ۱۴-۱۵ درجو ته راښكته شي د نبات نمو ضعيفه كيږي . جوار د سانتي ګرادگراد په منفي دريو(-3) درجو دسانتي ګرادگراد كې لمنځه ځي. كه چيري د تودوخه درجه ۴۵-۴۷ درجو پورې لوړه شي د نبات نمو دريږي . جوار يو رڼا خوښونكي او د لنډې ورځې بوټي دي.
 
په خنثي خاورو كې ښه حاصل وركوي . مګرمگر په هغو خاورو كې چې پي اچ ئې (PH 6.5-7.5) پوري وي تحمل كولاي شي . په مالګينومالگينو او زياتو تيزابي خاوروكې بايد ونه كرل شي په هغو ځمكو كې چې زيات لمده بل ولري هم ښه حاصل نه وركوي.
 
جوار زر رسيدونكې ، ميانه (متوسطې) او وروسته رسيدونكې نوعې لري چې وده ايز فصل اوږدوالى ئې د۷۵-۱۸۰ ورځو پورې دي، زر رسيدونكې نوعې ۷۵ ورځې ، متوسط رسيدونكې نوعې د ۱۲۰-۱۳۰ ورځې او پس رسيدونكې نوعې د ۱۳۰-۱۸۰ ورځې وده ايز فصل لري.
Line ۶۷ ⟶ ۶۵:
== كرنيز عمليات ==
=== كرنيز نوبت ===
جوار په عادي شرايطو كې معين مخكيني نبات ته ضرورت نه لري. په كرنيزنوبت كې جوار وروسته له غله جاتو،حبوباتو،علفه ئي نباتاتو لكه رشقه، كتاري بوټو لكه لمر ګلىگلى او نورو وروسته كرل كيږي . بعضي وختونه جوار له شدياري يا درشقې له چپه كيدو وروسته كرل كيږي . په ځينو ولايتونو كې جوار له سبو ځخه وروسته په ښه دول روزل كيږي.
 
=== دسرې استعمال ===
د جوارو په كرونده كې دځمكې د حاصلخيزۍ په نظر كې نيولو سره 20-30 ټنه حيواني سره په يو هكتار ځمكه كې د كرلو ترمخه استعماليږي تر ځو د خاروي سره په ښه شكل ګډهگډه شي.
جوار زياتو غذائي موادو ته اړتيالري .ددې لپاره چې د جوارو د اړتيا وړ عناصرو انډول په خاوره كې برابر شي لازمه ده چې ۶۰ كيلو يوريا،۴۰ كيلو ډي اي پي DAP او ۲۰ كيلو پتاشيم سلفيټ يا پتاشيم كلورايد په يو جريب ځمكه كې استعمال شي.
 
Line ۸۰ ⟶ ۷۸:
=== د تخم برابرول ===
[[دوتنه:Ab food 06.jpg|thumb|left|د جوار تخم]]
له فنګسيفنگسي ناروغيونه د مخنيو په خاطر تخم تر كرلو دمخه بايد په كيمياوي دروملو تيرام يا ويټاواكس چې دوه ګرامهگرامه ئې له يو كيلو تخم سره ګډيږيگډيږي ښه ككړ شي او وروسته وكرل شي.
 
ديو جريب ځمكې لپاره د تخم اندازه له ۹-۱۵ كيلوګرامكيلوگرام ده، زمونږ په هيوادكې په يو جريب ځمكه كې له ۲۵-۳۰ كيلو ګرامگرام تخم كرل كيږي.
 
=== دكرلو طريقه ===
دجوارو كرنه په پسرلي كې هغه مهال شروع كيږي چې د خاورې د تودوخې درجه ۱۰-۱۲ درجو د سانتي ګرادگراد پورې رسيدلې وي. تخم د ۸-۱۰ ساني مترو په ژوروالي سره په خاوره كې ايښودل كيږي كه چيرې د خاورې سطح وچه وي لندبل ونه لري نو تخم د ۱۲ سانتي مترو په ژوروالي سره بايد وكرل شي. په پرمختللي يا ميكانيزه زراعت كې جوار د كتار په شكل كرل كيږي. د دوو كتارونو او بوټوترمنځ فاصله د جوارو د بيلو نوعو لپاره بيله ټاكل كيږي يعني د جوارو دهغو نوعو چې لوړقد او زر رسيږي دبوټو او كتارونو ترمنځ فاصله ئې زياته وي . دټيټ قد لرونكو جوارو چې زر رسيږي د بوټو او كتارونو ترمنځ فاصله لږ په نظر كې نيول كيږي.
 
په عمومي صورت سره زمونږ په هيوادكې د جوارو دوو كتارونو تر منځ فاصله 60cm60 cm سانتي متره او د دوو بوټو ترمنځ فاصله ۲۰ سانتي متره سفارښتنه كيږي. مګرمگر متاسفانه چې زمونږ بزګرانبزگران جوار دپاش په طريقه سره كري چې په نتيجه كې كم حاصل لاس ته راځي.
 
== له كښت نه ځارنه ==
له كښت وروسته كه د خاروې پاسنى قشر كلك شوي وي او يا نامطوب بوټي را ټوكيدلي وي د جوارو كروند بايد د سيخ لرونكې مالې په وسيله ماله شي. چې دا عمليه هغه وخت ګټورهگټوره ده چې ۴-۵ ورځې وړاندې د نېښ له راښكاره كيدونه عملي شي.
 
د جوارو كرونده هميشه بايد نرمه او له نامطلوبو بوټو نه پاكه وساتل شي. د كروندې د نرم ساتلو لپاره د كتارونو تر مځ فاصله دوه نه تر ځلور ځله نرميږي چې په دې سره نامطوب بوټي هم لمنځه ځي. همدارنګههمدارنگه 2-4-D ګياهگياه وژونكي درملو په واسطه نامطلوب بوټي لمڼحه وړلاي شو.2-4-D درمل هغه مهال بايد استعمال شي چې جوار له دريونه تر ځلو پاڼې ولري. 1.5-2.5kg5 kg/ha كې استعماليږي.
د نامطلوبو د له منځه وړلو لپاره نور كيمياوي درمل چي له كښت نه وروسته او د نېښ راښكاره كيدوتر مخه استعماليږي عبارت دي له Semazin او Atrazin چې دواړه د پوډر په شكل سره دي.
 
== اوبه لګوللگول ==
جوار د خاوري د لندبل په مقابل كې ښه حساسيت ځرګندويځرگندوي. د لندبل يا اوبو د كمښت نه په ځيړنيزو فارمونو كې دا نتيجه لاس ته راغلې ده د جوارو هغه كروندې چې خړوبيدي له يو هكتار نه 10ton/ha دا نه لاس ته راغلې مګرمگر په هغه صورت كې چې اوبه نه شوې له يو هكتار نه 3.4ton/ha دانه لاس ته راغله.
 
د اوبو لګوللگول شمير او اندازه په اقليمي شرايطواو خاورې پورې اړه لري . زمونږ په هيواد كې جوار معمولا 4-5 ځله اوبه كيږي.
# اول اوبه لګوللگول كله چې په نبات 4-6 پاڼې تشكيل شوي وي.
# دوهم ځل اوبه لګوللگول د Panicle تر تشكيليدو تر مخه يعني چي په نبات 8-10 پاڼې تشكيل شوې وي.
# دريم ځل اوبه لګوللگول د دانې د تشكيل په مرحله كې ( دانه تازه تشكيل شوې وي)
# ځلورم ځل اوبه لګوللگول د دانې د ډكيدو په مرحله كې.
# پنځم ځل اوبه لګوللگول او نور اوبه لګوللگول د نبات په اړتيا او د خاوري په وضيعت پورې اړه لري.
 
د جوارو ناروغۍ او آفتون
ناروغۍ:
دتنې ورستيدل: ددې ناروغۍ عاملين د فنګسونوفنگسونو ځونوعې Species دې . د تنې ورستيدل په نړۍ كې د جوارويوه مهمه ناروغي ده . ځو ډوله فنګسونهفنگسونه او بكتريا په هغو تنو چې پخوالي ته نږدي وي حمله كوي له لسونه تر شلوفيصده 10-20% حاصل راكموي. د جوارو دو رګهرگه ډولونه ددې ناروغۍ په مقابل حساس دي. دجوارو دورګهدورگه مقاومو نوعو كرل چې له ناروغۍ نه پاك وي ، نوبتي كرونده، په خاوره كې د نايتروجن او پتاشيم انډول برابر ساتل او له ګڼگڼ كرلو نه مخنيوي كول د ناروغۍ په مخنيوي كې رول لري. د تخم تداوي د ناروغۍ په مخنيوي كې هم زيات رول لري. كوم درمل چې د تخم د تداوي لپاره په كار وړل كيږي عبارت دي له كپتان، ميتالكسيل + PCNB ، كاربوكسين ، PCNB،
كاربوكسين + مانب.
 
د وږي او دانې ورستيدل:
دا ناروغي هم د ځو نوعو فنګسونوفنگسونو په وسيله منځ ته راځي. چې د جوارو غذائي ارزښت او كيفيت راټيټوي او د حاصل اندازه هم كميږي. د ناروغۍ مخنيوي د فنګسفنگس وژونكو درملو په وسيله تر سره كيږي او همدارنګههمدارنگه د دانې ساتل په داسې ځاي كې چې 15% لندبل ولري د ناروغۍ په مخنيوي كې كومك كوي.
 
=== د جوارو معمولي توركي ===
داناروغي د يو فنګسفنگس Ustilago په وسيله منځ ته راځي له 20-30 دسانتي ګرادگراد درجې تودوخه د ناروغۍ لپاره مناسبه ګڼلگڼل كيږي. د ناروغۍ د مخنيو په خاطر له لوړ قد لرونكو او حساسو ورايټيو له كرلو نه بايد مخنيوي وشي. په ميخانيكي طريقې سره له زخمي كولو نه بايد ډه ډه وشي . د نايتروجن زياته اندازه استعمال يا حيواني سرې هم مؤثره ده . د ځمكې حاصلخيزي( ښيرازي) بايد برابره وي. د تخم تداوي د غنمو د تخم د تداوي په شان سره تر سره كيږي يعني د تيرام يا ويټاواكس درملو په وسيله چې دوه ګرامهگرامه له يو كيلو ګرامگرام تخم سره ګډيږيگډيږي تر سره كيږي .
 
=== د جوارو د سر توركي ===
د جوارو د سر توركي يوه فنګسيفنگسي ناروغۍ ده چې د Sporisorium reilianum فنګسفنگس په وسيله منځ ته راځي. دا توركي د ډيرو كوچينيو وږو په شان د ځاځكو په شكل سره چې پرته له دې چې ټټوCob يا دانې متاثر كړي موجود وي .كه چيرې ښځينه اله د فنګسفنگس په وسيله ككړه شي نو ټول وږى ككړيږي . د مقاومو او دورګهدورگه ورايټيو كرل او نوبتي كرونده د ناروغۍ په مخنيوي كې ستر رول لري.
 
== د جوارو آفتونه ==
=== د څمكې لاندې حشرات ===
سيمي او قطع كوونكي چينجي د فصل په شروع كې د جوارو لپاره يو لوي مشكل وي . دا حشرې د لاروا په حالت كې يا چې د چنجي په شكل وي نبات ته تاوان اړوي د نبات ريښې پرې كوي.زياتره جوار كرونكي بزګرانبزگران د جوارو د ريښې قطع كوونكو چنجي د مخنيوي لپاره له دې درملو( كونتر، فيرودان، لارسبان او نور) نه استفاده كوي.
=== د ځمكې د مخ حشرې ===
ځيني حشرې لكه د جوارو د وږي چينجى چې وږي تاوان اړوي خو د تاوان اندازه دومره نه وي ، د جوارو د پاڼو سپږې Aphides ، ملخ، مور لشكري خزاني ، ګونګټېگونگټې چې وزرونه نه لري او نباتي كنې د جوارو د ځمكې د مخ د آفتونه يا حشرې شميرل كيږي.
 
=== د جوارو د ځمكې لاندې آفتونو(حشراتو) مخنيوى ===
د جوارو د ځمكې د لاندې آفتونو (حشرواتو) د مخنيوي لپاره كوم حشره وژونكي درمل چې سپارښتنه كيږي عبارت دي له.
• لارسبان پوډر( كلوريبفورس) 70-100kg70–100 kg/ha ،مايع لارسبان 2ml /liter دوه ميلي ليتره په يو ليتر اوبو كې حل او دواپاشي كيږي.
• فيرودان ( كاربوفوران) 4F-25-30kg30 kg/ha
• كونتر Cr ( تربو فورس) 60-80kg60–80 kg /ha
• تايمت 200G (فوريت) 60-80kg60–80 kg /ha
دا حشره وژونكي درمل د جوارو د ريښې د چينجي،سمي چينجيانو، د جوارو د دانې مګوتمگوت او د پرې كوونكي چينجيو مخنيوي كوي.
 
=== د جوارو د ځمكې د مخ د آفتونو(حشراتو) مخنيوي ===
هغه حشره وژونكي درمل چې د پاڼو د پاسه استعماليږي عبارت دي له:
1. د پرې كوونكي چينجي د مخنيوي لپاره : سوين ۸۰ 12-15kg12–15 kg/ha WSP ، پيرميترين 0.1-0.2liter/ha
2. د جوارو د وږي د چينجي د مخنيوي لپاره سوين ۸۰ 15-20kg15–20 kg/ha SP ، سيالوترين ( وريورني) 0.1-0.15liter/ha ، ميتوميل، اسفنفاليريت0.1-02liter/ha .
3. دمور لشكري خزاني د مخنيوي لپاره سيوين ۸۰ 20-25kg20–25 kg/ha SP ، ورايورتي0.05-0.1 liter/ha ، ميتوميل 0.1-02liter/ha استعماليږي.
 
== د جوارو حاصل ټولونه ==
د جواروحاصل ټولول په مخلقو طريقو تر سره ترسره كيږي زمونږ په هيواد كې جوار د لور په واسطه ټولول كيږي مګرمگر په ميكانيزه زراعت كې جوار د كمباين په وسيله ټولول كيږي . كمباينونه چي جوار ټولوي مختلف ډولونه لري . بعضي ډولونه ئې د ټولوپه وخت كې دانه له شوټې وږي نه جلا كوي مګرمگر نور ډولونه ئې تنها جوار له كروندو ټولوي . له كروندې نه د جوارو ټولول هغه مهال پيليږي چې د جوارودانې پخې شوې او 30% فيصده لندبل ولري .د جوار تخم له شوټې سره د 16% لندبل په لرلو سره ذخيره كيږي مګرمگر كه دانه له شوټې نه جلا شي د13% لندبل په لرلو سره بايد ذخيره شي.
 
جورا كه د سايليج د جوړول لپاره كرل شوي وي د دانې دشيدې د پخيدو يا د موم په مرحله كې ټولول كيږي . ځكه په دې مرحله كې په بوټى زياته اندزه قندونه او اوبه لري ښه سايليج ترې جوړيدلاي شي. كه جوار د حيواناتو د تغذئې لپاره كرل شوي وي د ګلگل دباسلو په مرحله ټولول كيږي
 
== مآخذونه ==
"https://ps.wikipedia.org/wiki/جوار" نه اخيستل شوی