د "امپيدوکلېس" د بڼو تر مېنځ توپير
Content deleted Content added
و Bot: Migrating 59 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q83375 (translate me) |
و ←top: Typo fixing using AWB |
||
۲ کرښه:
امپدوکلس (۵۰۰_ ۴۳۵ تر ميلاد وړاندې) هغه فلسفي دى چې له مينه ناكې نړۍ څخه ليرې په يوه بې پايه اورشيندونكي غره كې وځلېد او ناڅاپه وسوځېد.
د امپدوكلس/ Empedocles مړينه، د لرغونې نړۍ يوه له شورماشوه ډكه پېښه وه، وايي چې نوموړي د اتنا (Etna) د اورغورځوونكي غره خولې ته ورټوپ كړل او ځان يې وسوځاوه. ځكه چې ځان يې خداى
خلكو هغه مهال دا ځانوژنه رښتينې
امپدوكلس د تاريخ يو عجيب شخصيت دى، كړنې او فكرونه يې د اورغورځوونكي غره د چاودنې د غږ په څېر وېروونكي او درانه دي.
اپلاتون ويلي دي: "فلسفه هغه راز و نياز دى، چې اروا په كې اور اخلي". د شعر له
خو امپدوكلس په عين وخت كې يو ديني ښوونكى هم و. دا يوه پېښه نه وه، ځكه فلسفه نه يوازې له شعر سره اړيكي لري، بلكې له دين سره هم تړلې ده. دين د زړه فلسفه ده، او فلسفه د دين ماغزه.
ديني مشران په ډېر ډاډ سره دا ادعا كوي، چې د كايناتو پر اسرارو او رمزونو پوه دي، خو فلسفيان بيا په دې هڅه كې دي، چې د ناپوهۍ په تياره لار كې عقلاني لارې ته ځان ورسوي. په دې منځ كې شاعر د ځينو سپرغيو په مرسته كله- كله دغه صحنه روښانوي.
كه څه هم د امپدوكلس له ژوند او سفرونو څخه ډېر معلومات نه لرو، خو څه چې موږ ته راپاتې دي، كولاى شو، چې دى د نړۍ له مادي او معنوي پېښو پلټونكو څخه وشمېرو.
(2)
امپدوكلس په "سيسيلي" كې نړۍ ته
امپدوكلس هغه مهال څه ونه ويل، خو په سبا يې هغه سړى محكمې ته راوغوښت او د
خلكو غوښتل چې امپدوكلس خپل پاچا وټاكي، خو هغه ونه منله او غوره يې دا
دى د طب په پوهه كې ډېر لوى نوم لري، هغه مهال خلك په دې باور وو، چې هغه د ناروغانو د رغولو په برخه كې يو مرموز ځواك لري. وايي يوې ښځې ته يې چې يوه مياشت مخكې مړه شوې وه، ژوند وروباښه.
هغه پر خپلو پلويانو
امپدوكلس وروسته له دې چې له سيمه ييز سياست څخه لاس واخيست او د يوه
امپدوكلس
(3)
امپدوكلس تر ميلاد 450 كاله وړاندې ژوند كاوه. په هغه وخت كې يې داسې پوهنيز وسايل، چې هغه ته د رښتينولۍ لار وښيي نه وو. نړۍ ته به يې په
دى له لومړنيو كسانو څخه و، چې د اټم نظريې، د توكو د كيمياوي تركيب چې د نړۍ د پيدايښت لامل دى، دغه راز د ژوند لپاره د سرښندنې، د ژوند سمبول او د نسب د پايښت په اړه لارښوونې او اشارې لري. اوس به د هغه فلسفې ته يو ځغلنده نظر واچوو:
امپدوكلس به ويل: نړۍ له څلورو توكو څخه جوړه شوې ده، خاوره، اوبه، باد او اور. دا څلور توكي په هرڅه كې چې په نړۍ كې شته، پيدا كېږي. ټول شيان په پرله پسې ډول په بدلون كې دي، پيدا كېږي وده كوي او له منځه ځي. دا يوازې عنصرونه او توكي دي، چې پايښت لري. د
په دې
امپدوكلس د شرقي فلسفيانو غوندې پر تناسخ ايمان درلود او ويل به يې چې: موږ په پرله پسې
دا تپل شوي ژوندونونه به تر هغو له يوه بدن څخه بل ته انتقالېږي، چې سخت چلندونه په نرمو چلندونو واوړي.
تر هغه وخته چې اروا مو په كراره نه شي او له يوه بدن څخه بل بدن ته درومي، هېڅكله به كراره ورځ ونه مومو. "توند باد هغه سيند ته وړي، سيند يې خاورو ته غورځوي، خاوره يې سوځوونكي لمر ته ورسپاري او لمر يې د باد لوري ته ورخوشې كوي، دا ټول عنصرونه اروا مني او يو په بل پسې يې بېرته وركوي".
امپدوكلس احساس كاوه چې په خپله دى په اروا كې لالهانده او ناارامه دى:
_ زه په خپله يو وخت وړوكى ماشوم وم. يو وخت هم يو بوټى او الوتونكى رانه جوړ و. د حيوان او كب په قالب كې ننوتى وم، زه د خداى له خوا شړل شوى يم. ځكه چې "كركې" او ناپاكۍ ته مې سر ټيټ شوى دى.
(4)
دا ټكى موږ د امپدوكلس اصلي فلسفې ته وركاږي. د هغه په اند "مينه" او "كركه" بشپړه فرمانروايي ده او ټول شيان تر دغو دوو كانونو
تاريخ تل د دې دواړو ځواكونو د
په همدې ډول د نړۍ ټول تركيبونه: انسان، حيوان، ښار، هېواد او ملتونه تل زېږي، سره وېشل كېږي، بڼه بدلوي او په نوې جامه كې رامنځته كېږي.
وايي چې دوه حريفان: مينه او كركه تل د ژوند پر سر قمار وهي. امپدوكلس وايي: د ده دوره د كركې عصر دى، "خو په دې طلايي دوره كې به بشر يوازې د مينې ستاينه كوي". د نېكمرغۍ په دې پړاو كې به د
امپدوكلس د مينې او كركې په دې لانجه كې موږ په شك كې پرېږدي. بايد ووايو چې د هغه ډېرې ليكنې تر موږ نه دي رارسېدلي، څه چې زموږ لاسته رارسېدلي، لږ دي. خو دا لږ څه چې په لاس كې شته، كولاى شي وښيي چې وروستى برى د مينې په برخه دى. هغه نظر چې امپدوكلس يې د بشپړ انسان او طلايي دورې په اړه لري، د نوموړي غوره فلسفي نظريه "پيغمبري خوبونه" دي.
امپدوكلس د غريزې له مخې د بدلون نظريه درلوده او له "ډاروين" څخه، چې تر ده 2500كاله راوروسته راغلى، وړاندې تللى دى. دا سمه ده چې په هغه وخت كې دا نظريه خامه او د منلو وړ نه وه، خو له ټولو سره- سره د انسان د بشپړتيايي طبيعت تجربې يې
طبيعت د بېلابېلو ژونديو موجوداتو زېږنده دى، چې
دا ټول بدلونونه د يووالي او توافق زمينه برابروي، چې هغو موجوداتو ته د ژوند حق وركړل شي، چې له چاپېريال سره يې جوړ جاړى كړى دى. غوره ژوند د سترو پاچايانو دى، هغه توازن چې انسان يې د خدايانو ژوند ته رسوي، د مينې ځواك دى. انسان چې كله له يوه بدن څخه بل بدن ته انتقال مومي، د شاعرانو، فلسفيانو، ډاكټرانو او اولياوو په بدن كې
دا بدلون چې له حيوانيت څخه انسانيت او بيا په سترې پاچايۍ ختمېږي، يو ډول تدريجي نفس پاكول دي.
امپدوكلس وايي: په اوسني ژوند كې پر خپل نفس واكمن واوسه. له كينې او كركې څخه ځان وساته او د غوښې خوراك غوره مه
كله چې د نفس پاكۍ ته ورسېږې، نو د روڼاندۍ صفت به په تا كې وروزل شي او دا د كمال وروستى پړاو دى. په دې مقام كې ستا د
امپدوكلس نه د فيلسوف په بڼه، بلكې د پيغمبرۍ په جامه كې اعلان كوي: "يارانو! زه د هغه څه پر رښتينولۍ ډاډه يم، چې وايم يې". او باور لري چې په پاى كې د نفس د پاكۍ مقام ته رسېدلى دى. "د خپل ژوند په بېلابېلو دورو كې، كله چې
"نور نو ستاسو په منځ كې تلپاتى مشر يم. فنا او زوال به هېڅكله ما ته لاره ونه مومي".
هر چېرې چې
"بېشمېره ډلې په ما پسې روانې دي او پوښتي چې د جسم د ښه والي او د اروا د خلاصون لارې كومې دي؟".
د امپدوكلس ژوند همداسې تېرېده. يوه ستر مشر د بنيادمانو په منځ كې ژوند كاوه، خلكو ته به يې شفا وربخښله. زده كړه يې وركوله او له ناپوهۍ څخه يې ژغورل.
"پوهېږم چې زما خبرې د هغو
"آيا دېته مو پام دى، چې
دا و د اروپا د لومړني فيلسوف شاعر امپدوكلس د تعليماتو لنډيز.
د نوي مذهب پيغمبر، ډيموكراسي ده. هغه اعلان وكړ چې موږ ټول له يوه جوهره پيدا شوي يو. د
هغه څه چې تېر شول، د امپدوكلس ځانوژونكې افسانه به يو مذهبي تمثيل
امپدوكلس، په پاى كې وشړل شو، دا شړنه، د خلكو قتل او شهيدول، د ښو كسانو شكنجه، ټول بې ثبات حركتونه او هغه ناروا ده، چې له كركې سرچينه اخلي او د ازلي مينې پرضد راپاڅېدلي دي.
[[وېشنيزه:فيلسوفان]]
|