|
'''د غاټول گل''' (په فارسي گل لاله) چې ځینې خلک یې خاټول هم بولي د سوسن کورنۍ چې په افغانستان او گاونډیو هېوادونو کې یې د لومړي کال لمانځلو یواځینې لامل گڼلی شو. ددې گل څه باندې ۱۰۰ تر ۱۵۰ مختلف ډولونه ثبت شوي. دا گل د نړۍ په هره برخه کې راشنه کېږي، مگر په خپل سر راټوکېدونکي گلانو سیمه یې بیا د مرکزي اسیا هېوادونه دي چې د وښو په څېر راشنه کېږي. د راټوکېدو موسم یې د پسرلي (بهار) موسم دی. دا گل په افغانستان، ترکیه، ایران، د اورال غرونو د سیندونو په سواحلو، د سوریې په لودیځه برخه، د خزر او تور سمندرگي پر څنډو، یونان، ایټالیا، اسپانیا او د شمالي افریقې د مدیترانه یي سمندرگي په غاړو راشنه کېږي. د بوټپوهنې له پلوه دا بوټي په دوه برخو وېشل شو: غټ روزل کېدونکي لاله گلان او کوشني خپلسري راټوکېدونکي لاله گلان. د خپلسري راټوکېدونکو گلانو په نسبت روزل شوي گلان د غټو پاڼو او جام لروکي وي. او همدارنگه مختلف النوعه گلان په کې پیداکېږي.
غاټول ګلان په ټولیزه توګه په څلورو ډلبندیو وېشل شوي: لومړی ژر ګل نیونکي، دویم منځني کچ ګل نیونکي، درېیم ځنډ [[ګل]] نیونکي او څلورم یې نور ډولونه دي. له ۱۹۸۱ز کال راهیسي د هالېنډ هېواد پیاز لرونکو غاټولو د سلطنتي ټولنې له خوا ددې ګلانو ډلبندي وشوه چې دا ګلان یې د بوټي او د ګل د پرانېستنې له مخې په ۱۵ ډلو ووېشل.
ددې ګل [[پیاز]] (غوټه) راویستلو سره یو څو فرعي کوشنۍ (وړې) غوټي هم لري، چې هغه کوشنۍ غوټي له مورنۍ (اصلي) غوټي څخه په بېلولو او بل ځای کې نیالولو سره کولای شو ددې ګل نسل زیات کړو.
لالهها بطورکلی در چهار طبقهٔ کلیِ زود گلدهنده، میانرس، دیر گلدهنده و گونهها قرار میگیرند. از سال ۱۹۸۱ تقسیمبندی گلهای لاله توسط انجمن سلطنتی پیاز لاله [[هلند]] آغاز شد و لالهها بر اساس شکل گیاه و شکل و زمان باز شدن گل به ۱۵ گروه تقسیم شدند. از طریق درآوردن پیاز بوته اصلی از خاک و جدا کردن پیازچههای نوچه اطراف پیاز مادری و کاشت بذر کاملاً تازهٔ ارقام جدید تکثیر و ازدیاد میشوند. در حال حاضر از نظر تولید و صادرات پیاز و گل شاخهای لاله، هلند در جایگاه نخست در بین کشورهای جهان جای دارد. لاله [[گل ملی]] کشورهای ایران، افغانستان، ترکیه، هلند، [[مجارستان]] و [[بلژیک]] به شمار میآید.
د تولید او صادراتو له مخې هالېنډ په لومړي کتار کې راځي چې د پیازو دا غوټې نورې نړۍ ته صادروي.
د غاټول ګل په [[افغانستان]]، [[ترکیه]]، [[هالېنډ]]، مجارستان، [[بلژیک]] او [[ایران]] کې د [[ملي ګل]] په توګه پېژندل کېږي.
== نومونه ==
== غاټول په نورو سرچینو کې ==
{{multiple image
| align = left
| width = 120
| footer =
| image1 =Anemone coronaria rot 3.JPG
| alt1 = گونه ''Anemone coronaria'' شقایق نعمانی قرمز
| caption1 = [[شقایق نعمانی|شقایق نعمانی قرمز]] پُر پرچم است. برگهای آن دارای بریدگی عمیق و اغلب سه قسمتی یا سه برگچهایاست.
| image2 =PapaverSubpiriforme-top.JPG
| alt2 =شقایق
| caption2 = [[شقایق (سرده)|شقایق قرمز]] پُر پرچم است. نوع خودرو دارای ۴ تا ۶ گلبرگ است. دارای دو [[کاسبرگ]] است که هنگام شکفتن گل لاله میریزد.
| image3 =Tulipa cheers.jpg
| alt3 = لاله
| caption3 = تمامی انواع خودروی لالهٔ قرمز تنها ۶ پرچم و ۶ گلپوش دارند. برگهای لاله کشیده و بدون دندانه هستند.
}}
== خصوصیات ==
=== اجزاید گیاهبوټي اجزا ===
[[دوتنه:Tulip Stamen Tip.jpg|thumb|110px| [[گرد|د ګل په انتني ډنډه نښتی ګرد]]
<center>
<gallery>
[[دوتنه:Tulip single edit.JPG|{{رنگی|شین|تکپر فنجانی شکل}}{{سخ}} {{کوشنی|single cup–shaped}}]]
[[دوتنه:Tulip double cv.05.JPG|{{رنگی|شین|پُرپَر قدح شکل}}{{سخ}} {{کوشنی|Double Bowl–shaped}}
[[دوتنه:Tulip lily-flowered cv. 01.JPG|{{رنگی|شین|جام شکله}}{{سخ}} {{کوشنی|Goblet-shape}}]]
[[دوتنه:Tulipa (fringed, purple) 02.JPG|{{رنگی|شین|حاشیهدار}}{{سخ}}حاشیه {{کوشنی|Fringed}}لرونکی]]
[[دوتنه:Tulipa acuminata.jpg|{{رنگی|شین|لوړه او نرۍ گلپاڼه}}{{سخ}} {{کوچک|Long, slender tepalled}}]]
[[دوتنه:Tulipa kaufmanniana 270303.jpg |{{رنگی|شین|ستوریستوري ډوله}}{{سخ}} {{کوشنی|Star–shaped}}]]
</gallery>
</center>
=== آفتها و بیماریها ===
[[دوتنه:TBVtulip.jpg|thumb|180px|گیاهپه مبتلاوایرس بهککړ [[ویروس شکستگی گل لاله]]غاټول]]
=== مواد خوراکی و سمی ===
[[دوتنه:Tulipa viridiflora 01.JPG|thumb|150px|چپ|گروه ۸ ویریدیفلورا، وجود رگهای از رنگ سبز در قسمت میانی گلبرگهای رنگی ویژگی این گروه است.]]
;ژر رسېدونکي:
;زودرس:
* {{رنگی|سبز|گروه ۱}} {{کوچک|Single early}} '''زودرسیو تَکپردانه یي ژر رسېدونکي''': گیاهنسبتا نسبتاًلنډ کوتاهبوټی بودهچې و بینله ۴۵–۱۵ سانتیمترسانټي مېټرو پورلې بلندیلوړوالې دارد.لري.<ref name="FLORA Gardening">{{پک|Road|۲۰۰۵|ک=FLORA Gardening|ص=۱۴۳۶}}</ref>
* {{رنگی|سبز|گروه ۲}} {{کوچک |Double early}} '''زودرسژر پُرپَررسېدونکی ګڼ پاڼې لرونکی''': تعدادد گلبرگهاپاڼو بیشترشمېر ازیې له ۶ گلبرگپاڼو ډېر استوي.<ref name="FLORA Gardening"/>
; منځني ډول رسېدونکي
; میانرس
* {{رنگی|سبز|گروه ۳}} {{کوچک| Triumph}} '''پیروزیپیروزي''': ازد شمېراو انواعو له مخې د نظرغاټول تنوعتر وټولو تعدادستره بزرگترینډله گروهګڼل لالهاستکېږي.<ref name="FLORA Gardening"/>
* {{رنگی|سبز|گروه ۴}} {{کوچک| Darwin hybrid}} '''دورگهداروین دارویندوه رګه''': ارتفاعددې گیاهبوټي بینلوړوالی ۷۰–۵۰ سانتیمترسانټي بودهمېټره واو مناسب بریدن استدی.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/>
;دیررس
* {{رنگی|سبز|گروه ۵}} {{کوچک| Single late}} '''دیررس تَکپر''': برخلاف گروه زودرس تَکپر طول گیاه بلند است و به ۷۵–۴۵ سانتیمتر میرسد.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants">{{پک|Brickell|۱۹۹۶|ک=Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants|ص=۱۰۲۸}}</ref>
* {{رنگی|سبز|گروه ۶}} {{کوچک| Lily-flowered}} '''گلسوسنی''': ویژگی آن شکل جام مانند آنست.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/>
* {{رنگی|سبز|گروه ۷}} {{کوچک| (Fringed (Crispa}} '''حاشیهدار''': در لبههای گلبرگ بریدگیهای بسیار و کمعمقی دیده میشود.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/>
* {{رنگی|سبز|گروه ۸}} {{کوچک| Viridiflora}} '''سبز بهاری''': شکل نیمه بسته دارند. یا گلبرگ کاملاً سبز رنگ است با حاشیهای از دیگر رنگها یا رگهای از رنگ سبز در قسمت میانی گلبرگهای رنگهای دیگر دیده میشود.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/>
* {{رنگی|سبز|گروه ۹}} {{کوچک| Rembrandt}} '''رامبراند''': شکستگی رنگی و راهراه بودن رنگها در آنها دیده میشود.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/>
* {{رنگی|سبز|گروه ۱۰}} {{کوچک| Parrot}} '''طوطی''': لبههای گلبرگ پیچخوردگی دارد و به پر طوطی شباهت دارد.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/>
* {{رنگی|سبز|گروه ۱۱}} {{کوچک|Double late}} '''دیررس پُرپَر''': ظاهر آن به [[گل صدتومانی]] شباهت دارد.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/>
; گونههای مخصوص
* {{رنگی|سبز|گروه ۱۲}} {{کوچک|Kaufmanniana}} '''لاله نیلوفرآبی''': گونهٔ [[لاله نیلوفرآبی]] و دورگههای (هیبریدهای) منشعب از آن. به گونههای خودرو شباهت دارد.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/>
* {{رنگی|سبز|گروه ۱۳}} {{کوچک| (Fosteriana (Emperor}} '''امپراتور''': گونهٔ [[لاله امپراتور]] و دورگههای منشعب از آن.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/>
* {{رنگی|سبز|گروه ۱۴}} {{کوچک|Greigii}} '''شنلقرمزی''': گونهٔ [[لاله شنلقرمزی]] و دورگههای منشعب از آن.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/>
; گونهها و جورههای باقیمانده
* {{رنگی|سبز|گروه ۱۵}} {{کوچک|(Species (Botanical}}: شامل تمام گونهها و دورگههایی که در گروههای بالا تقسیمبندی نشدهاند.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/><ref>{{پک|Brickell|۱۹۹۶|ک=Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants|ص=1028}}</ref>
; ځانګړې بڼې
== تاریخچه ==
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = معین| نام =محمد | پیوند نویسنده = محمد معین| مقاله =شقایق | دانشنامه =فرهنگ فارسی | جلد= دوم و سوم| سال =۱۳۵۷ | ناشر = مؤسسه انتشارات امیرکبیر| مکان =تهران| صفحه = }}
* {{یادکرد| نام خانوادگی = یاحقی| نام =محمد جعفر| |کتاب=فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی|سال=۱۳۶۹|ناشر=مؤسسهٔ مطالعات و تحقیقات فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی و سروش|شهر=تهران|شابک=}}
{{چپچین}}
* {{یادکرد| نام خانوادگی = Brickell| نام =Christopher|کتاب=Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants |ترجمه=|چاپ=|سال= ۱۹۹۶|ناشر=Dorling Kindersley Publishers Ltd|شهر=|شابک= ۹۷۸-۰۷۵۱۳۰۳۰۳۲ |زبان=en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = | نام = | ویراستار = | مقاله = 国花 | دانشنامه
| 