د "غاټول" د بڼو تر مېنځ توپير
Content deleted Content added
د سمون لنډیز نسته |
د سمون لنډیز نسته |
||
۴ کرښه:
'''د غاټول گل''' (په فارسي گل لاله) چې ځینې خلک یې خاټول هم بولي د سوسن کورنۍ چې په افغانستان او گاونډیو هېوادونو کې یې د لومړي کال لمانځلو یواځینې لامل گڼلی شو. ددې گل څه باندې ۱۰۰ تر ۱۵۰ مختلف ډولونه ثبت شوي. دا گل د نړۍ په هره برخه کې راشنه کېږي، مگر په خپل سر راټوکېدونکي گلانو سیمه یې بیا د مرکزي اسیا هېوادونه دي چې د وښو په څېر راشنه کېږي. د راټوکېدو موسم یې د پسرلي (بهار) موسم دی. دا گل په افغانستان، ترکیه، ایران، د اورال غرونو د سیندونو په سواحلو، د سوریې په لودیځه برخه، د خزر او تور سمندرگي پر څنډو، یونان، ایټالیا، اسپانیا او د شمالي افریقې د مدیترانه یي سمندرگي په غاړو راشنه کېږي. د بوټپوهنې له پلوه دا بوټي په دوه برخو وېشل شو: غټ روزل کېدونکي لاله گلان او کوشني خپلسري راټوکېدونکي لاله گلان. د خپلسري راټوکېدونکو گلانو په نسبت روزل شوي گلان د غټو پاڼو او جام لروکي وي. او همدارنگه مختلف النوعه گلان په کې پیداکېږي.
لالهها بطورکلی در چهار طبقهٔ کلیِ زود گلدهنده، میانرس، دیر گلدهنده و گونهها قرار میگیرند. از سال ۱۹۸۱ تقسیمبندی گلهای لاله توسط انجمن سلطنتی پیاز لاله [[هلند]] آغاز شد و لالهها بر اساس شکل گیاه و شکل و زمان باز شدن گل به ۱۵ گروه تقسیم شدند. از طریق درآوردن پیاز بوته اصلی از خاک و جدا کردن پیازچههای نوچه اطراف پیاز مادری و کاشت بذر کاملاً تازهٔ ارقام جدید تکثیر و ازدیاد میشوند. در حال حاضر از نظر تولید و صادرات پیاز و گل شاخهای لاله، هلند در جایگاه نخست در بین کشورهای جهان جای دارد. لاله [[گل ملی]] کشورهای ایران، افغانستان، ترکیه، هلند، [[مجارستان]] و [[بلژیک]] به شمار میآید.
== نومونه ==
د غاټول ګل (لاله) له ''لال'' یا هماغه له ''لعل'' چې د [[سانسکرېټ|سانسکرېټي]] ژبې ویي دی، څخه اخېستل شوی، چې د [[سور]] مانا ورکوي، څخه اخېستل شوی.
نن سبا د غاټول (لاله) اصطلاح هغو ګلانو ته کارول کېږي چې پیاز ډوله غوټه ولري. ددې ګلانو علمي نوم تولیپا او د سوسنیانو له کورنۍ څخه دي. ددې ګل جوړښت بشپړه کاسه او جام ته ورته ده. په دې کې شک نشته چې د لاله اصطلاح له لال څخه چې سره مانا ورکوي همدې د غاټول ګل پورې تړې اصطلاح ده.
غاټول ګل په اروپايي ژبو کې د ''Tulip'' او ''Tulpe'' تولیپه په نومونو یادېږي. ددې ګل بڼه پګړۍ ته ورته ده، نو ځکه یې یې نوم هم له پګړۍ (ټولبند) څخه اخېستل شوی.
په اغلب ګومان ترورکي ژباړن اروپاییانو ته ددې ګل په ورپېژندلو کې دا اصطلاح کارولي وي، او دا ګل یې هغوي ته د پګړۍ ته ورته ستر او ول ول توصیف کړی وي. نو په همدې توګه اوس ددې ګل نوم چې د ترکانو له خوا اروپایانو ته ورپېژندل شوی همدا تولیپه کېښودل شو.<ref>{{ویب سایټ| پته =http://www.etymonline.com/index.php?term=tulip&allowed_in_frame=0 Tulip | سرلیک= غاټول| د لیدو نیټه =۱۳ ۱۳۹۱ | ناشر =Etymplogy Online| پیوند بایگانی = | تاریخ بایگانی =}}</ref><ref>{{یادکرد وب| نشانی =http://www.vajehyab.com/dehkhoda/لاله | عنوان = لاله| تاریخ بازدید =۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۱ | ناشر =لغت نامه دهخدا| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/67rwnTe8c | تاریخ بایگانی = ۲۳ مه ۲۰۱۲}}</ref><ref>{{پک|پورداود|۱۳۳۱|ک=هرمزدنامه|ص=۱۳۲}}</ref>
== غاټول په نورو سرچینو کې ==
{{multiple image
| align = left
| width = 120
| footer =
| image1 =Anemone coronaria rot 3.JPG
| alt1 = گونه ''Anemone coronaria'' شقایق نعمانی قرمز
| caption1 = [[شقایق نعمانی|شقایق نعمانی قرمز]] پُر پرچم است. برگهای آن دارای بریدگی عمیق و اغلب سه قسمتی یا سه برگچهایاست.
| image2 =PapaverSubpiriforme-top.JPG
| alt2 =شقایق
| caption2 = [[شقایق (سرده)|شقایق قرمز]] پُر پرچم است. نوع خودرو دارای ۴ تا ۶ گلبرگ است. دارای دو [[کاسبرگ]] است که هنگام شکفتن گل لاله میریزد.
| image3 =Tulipa cheers.jpg
| alt3 = لاله
| caption3 = تمامی انواع خودروی لالهٔ قرمز تنها ۶ پرچم و ۶ گلپوش دارند. برگهای لاله کشیده و بدون دندانه هستند.
}}
== خصوصیات ==
=== اجزای گیاه ===
[[دوتنه:Tulip Stamen Tip.jpg|thumb|110px| [[گرد|د ګل په انتني ډنډه نښتی ګرد]]
[[دوتنه:Stempel tulpe.jpg|thumb|200px| [[کلاله|کلالهٔ]] د غاټول ګل دننه درې برخیزه شکل]]
=== ظاهر ===
<center>
<gallery>
دوتنه:Tulip single edit.JPG|{{رنگی|شین|تکپر فنجانی شکل}}{{سخ}} {{کوشنی|single cup–shaped}}
دوتنه:Tulip double cv.05.JPG|{{رنگی|شین|پُرپَر قدح شکل}}{{سخ}} {{کوشنی|Double Bowl–shaped}}
دوتنه:Tulip lily-flowered cv. 01.JPG|{{رنگی|شین|جام شکله}}{{سخ}} {{کوشنی|Goblet-shape}}
دوتنه:Tulipa (fringed, purple) 02.JPG|{{رنگی|شین|حاشیهدار}}{{سخ}} {{کوشنی|Fringed}}
دوتنه:Tulipa acuminata.jpg|{{رنگی|شین|لوړه او نرۍ گلپاڼه}}{{سخ}} {{کوچک|Long, slender tepalled}}
دوتنه:Tulipa kaufmanniana 270303.jpg |{{رنگی|شین|ستوری ډوله}}{{سخ}} {{کوشنی|Star–shaped}}
</gallery>
</center>
=== نیازهای محیطی ===
=== تکثیر ===
=== آفتها و بیماریها ===
[[دوتنه:TBVtulip.jpg|thumb|180px|گیاه مبتلا به [[ویروس شکستگی گل لاله]]]]
=== مواد خوراکی و سمی ===
== تقسیمبندی ==
[[دوتنه:Tulipa clusiana, stamp.jpg|thumb|150px|چپ|تمبر با تصویر [[لاله حافظی|لالهٔ حافظی]] یا '''لالهٔ حافظ شیراز''' چاپ شده
[[دوتنه:20090501-03 Tulpenweekend Nederland (0194).jpg|thumb|150px|چپ|گروه ۷ حاشیهدار]]
[[دوتنه:Tulipa viridiflora 01.JPG|thumb|150px|چپ|گروه ۸ ویریدیفلورا، وجود رگهای از رنگ سبز در قسمت میانی گلبرگهای رنگی ویژگی این گروه است.]]
;زودرس:
* {{رنگی|سبز|گروه ۱}} {{کوچک|Single early}} '''زودرس تَکپر''': گیاه نسبتاً کوتاه بوده و بین ۴۵–۱۵ سانتیمتر بلندی دارد..<ref name="FLORA Gardening">{{پک|Road|۲۰۰۵|ک=FLORA Gardening|ص=۱۴۳۶}}</ref>
* {{رنگی|سبز|گروه ۲}} {{کوچک |Double early}} '''زودرس پُرپَر''': تعداد گلبرگها بیشتر از ۶ گلبرگ است.<ref name="FLORA Gardening"/>
; میانرس
* {{رنگی|سبز|گروه ۳}} {{کوچک| Triumph}} '''پیروزی''': از نظر تنوع و تعداد بزرگترین گروه لالهاست.<ref name="FLORA Gardening"/>
* {{رنگی|سبز|گروه ۴}} {{کوچک| Darwin hybrid}} '''دورگه داروین''': ارتفاع گیاه بین ۷۰–۵۰ سانتیمتر بوده و مناسب بریدن است.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/>
;دیررس
* {{رنگی|سبز|گروه ۵}} {{کوچک| Single late}} '''دیررس تَکپر''': برخلاف گروه زودرس تَکپر طول گیاه بلند است و به ۷۵–۴۵ سانتیمتر میرسد.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants">{{پک|Brickell|۱۹۹۶|ک=Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants|ص=۱۰۲۸}}</ref>
* {{رنگی|سبز|گروه ۶}} {{کوچک| Lily-flowered}} '''گلسوسنی''': ویژگی آن شکل جام مانند آنست.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/>
* {{رنگی|سبز|گروه ۷}} {{کوچک| (Fringed (Crispa}} '''حاشیهدار''': در لبههای گلبرگ بریدگیهای بسیار و کمعمقی دیده میشود.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/>
* {{رنگی|سبز|گروه ۸}} {{کوچک| Viridiflora}} '''سبز بهاری''': شکل نیمه بسته دارند. یا گلبرگ کاملاً سبز رنگ است با حاشیهای از دیگر رنگها یا رگهای از رنگ سبز در قسمت میانی گلبرگهای رنگهای دیگر دیده میشود.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/>
* {{رنگی|سبز|گروه ۹}} {{کوچک| Rembrandt}} '''رامبراند''': شکستگی رنگی و راهراه بودن رنگها در آنها دیده میشود.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/>
* {{رنگی|سبز|گروه ۱۰}} {{کوچک| Parrot}} '''طوطی''': لبههای گلبرگ پیچخوردگی دارد و به پر طوطی شباهت دارد.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/>
* {{رنگی|سبز|گروه ۱۱}} {{کوچک|Double late}} '''دیررس پُرپَر''': ظاهر آن به [[گل صدتومانی]] شباهت دارد.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/>
; گونههای مخصوص
* {{رنگی|سبز|گروه ۱۲}} {{کوچک|Kaufmanniana}} '''لاله نیلوفرآبی''': گونهٔ [[لاله نیلوفرآبی]] و دورگههای (هیبریدهای) منشعب از آن. به گونههای خودرو شباهت دارد.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/>
* {{رنگی|سبز|گروه ۱۳}} {{کوچک| (Fosteriana (Emperor}} '''امپراتور''': گونهٔ [[لاله امپراتور]] و دورگههای منشعب از آن.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/>
* {{رنگی|سبز|گروه ۱۴}} {{کوچک|Greigii}} '''شنلقرمزی''': گونهٔ [[لاله شنلقرمزی]] و دورگههای منشعب از آن.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/>
; گونهها و جورههای باقیمانده
* {{رنگی|سبز|گروه ۱۵}} {{کوچک|(Species (Botanical}}: شامل تمام گونهها و دورگههایی که در گروههای بالا تقسیمبندی نشدهاند.<ref name="Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants"/><ref>{{پک|Brickell|۱۹۹۶|ک=Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants|ص=1028}}</ref>
== تاریخچه ==
[[دوتنه:4298 Istanbul - Topkapi - Terza corte - Fontana - Foto G. Dall'Orto 27-5-2006.jpg|thumb|150px|LEFT|نقش لاله در [[سرای توپقاپی]]، در[[استانبول]]]]
[[دوتنه:Holland tulips.jpg|thumb|230px|right|په [[هالېنډ]] کې د لاله کروندې]]
== په فرهنګ او هنر کې ==
[[دوتنه:Jug Iznik MBA Lyon E500-77.jpg|thumb|150px|نقش گل لاله بر روی یک پارچ سفالی ترکی]]
در [[زبان گلها]] لاله بر اساس رنگ دارای معانی متفاوتیاست. لالهٔ قرمز به معنای اعتراف به عشق،<ref>{{پک|夏梅|۲۰۱۰|ک=誕生花事典|ص=43}}</ref> لالهٔ زرد به معنای عشق بیامید<ref>{{پک|夏梅|۲۰۱۰|ک=誕生花事典|ص=33}}</ref> و لالهٔ سفید به معنای عشق از دست رفتهاست.<ref>{{پک|夏梅|۲۰۱۰|ک=誕生花事典|ص=61}}</ref>
== اقتصادي اهمیت ==
[[دوتنه:Keukenhof tulips.JPG|left|270px|thumb|نمایی از پارک [[کوکنهوف]] در هلند]]
== لمنلیک==
{{پانویس|۲}}
== سرچینې==
* {{یادکرد|نام خانوادگی =اختریان|نام=محمود |کتاب =اطلاعات عمومی پیام | ناشر =عالمگیر|سال=۱۳۸۴ |چاپ=سیزدهم|شابک=۹۶۴-۹۳۶۰۸-۰-۸|}}
* {{یادکرد| نام خانوادگی = بری| نام =سوزان | نام خانوادگی۲ = برادلی| نام۲ =استیو|کتاب=گیاهان و باغچهها|ترجمه=محمدعلی فرزاد|سال=۱۳۸۵|ناشر=کارنگ|شهر=تهران|شابک=۹۶۴-۶۷۳۰-۷۴-۴}}
* {{یادکرد| نام خانوادگی = پروندلبو| نام = |کتاب=لالهها و زنبقهای ایران و گونههای مجاور|سال=۱۳۵۵|ناشر=موسسه گیاهشناسی ایران|شهر=تهران}}
* {{یادکرد| نام خانوادگی = پورداود| نام =ابراهیم |کتاب=هرمزدنامه|سال=۱۳۳۱|ناشر=انجمن ایرانشناسی|شهر=تهران}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=شریفی |نام=محمد|ویراستار= محمدرضا جعفری |کتاب=فرهنگ ادبیات فارسی|سال=۱۳۸۷ |ناشر=فرهنگ نشر نو و انتشارات معین|شهر=تهران |زبان=fa|شابک=۹۷۸-۹۶۴-۷۴۴۳-۴۱-۸}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = معین| نام =محمد | پیوند نویسنده = محمد معین| مقاله =شقایق | دانشنامه =فرهنگ فارسی | جلد= دوم و سوم| سال =۱۳۵۷ | ناشر = مؤسسه انتشارات امیرکبیر| مکان =تهران| صفحه = }}
* {{یادکرد| نام خانوادگی = یاحقی| نام =محمد جعفر| |کتاب=فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی|سال=۱۳۶۹|ناشر=مؤسسهٔ مطالعات و تحقیقات فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی و سروش|شهر=تهران|شابک=}}
{{چپچین}}
* {{یادکرد| نام خانوادگی = Brickell| نام =Christopher|کتاب=Royal Horticultural Society A-Z Encyclopedia of Garden Plants |ترجمه=|چاپ=|سال= ۱۹۹۶|ناشر=Dorling Kindersley Publishers Ltd|شهر=|شابک= ۹۷۸-۰۷۵۱۳۰۳۰۳۲ |زبان=en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = | نام = | ویراستار = | مقاله = 国花 | دانشنامه
= Britannica international encyclopaedia| جلد = ۷ | عنوان جلد = | سال = ۱۹۷۵| ناشر = TBS-Britannica |زبان=ja | شابک = }}
* {{یادکرد| نام خانوادگی = Gaur| نام =Mahendra |کتاب=Iran Modern Nations of the World|ترجمه=|چاپ=|سال=۲۰۰۲|ناشر=Gale|پیوند=http://books.google.co.jp/books?id=VoFrwLZvOQUC&pg=PA354&dq=The+tulip+that+named+Aishwarya+Rai&hl=ja&sa=X&ei=9j3AT_j-HsuNmQXJzKnbCg&sqi=2&redir_esc=y#v=onepage&q=The%20tulip%20that%20named%20Aishwarya%20Rai&f=false|شابک= ۹۷۸۱۵۶۰۰۶۹۷۱۳|زبان=en}}
* {{یادکرد| نام خانوادگی = Pavord| نام =Anna |کتاب=The tulip|ترجمه=|چاپ=|سال=۲۰۰۱|ناشر=大修館書店|شهر=東京|شابک= ۹۷۸-۴-۴۶۹-۲۱۲۶۶-۲ |زبان=ja}}
* {{یادکرد| نام خانوادگی = Road| نام =Tony |کتاب=FLORA Gardening |سال= ۲۰۰۵|ناشر=産調出版|شهر=|شابک= ۴-۸۸۲۸۲-۴۰۵-۱ |زبان=ja}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی=Slob|نام=A.| دوره=۱۲| سال=۱۹۷۳| شماره=۴| صفحه=۸۱۱-۸۱۵| عنوان=Tulip allergens in ''Alstroemeria'' and some other liliiflorae | ژورنال=Phytochemistry|تاریخ دسترسی = | doi=10.1016/0031-9422(73)80684-3 | پیوند بایگانی = | تاریخ بایگانی =|زبان =en}}
* {{یادکرد| نام خانوادگی = Wilfrid| نام =Blunt | نام خانوادگی۲ = 小林 | نام۲ =頼子|کتاب=チューリップ。ブック|ترجمه=|چاپ=|سال= ۲۰۰۲|ناشر=八坂書房|شهر=東京|شابک= ۹۷۸-۴۸۹۶۹۴۴۸۸۴ |زبان=ja}}
* {{یادکرد| نام خانوادگی = 池田書店| نام = |کتاب=花言葉・花飾り―一輪の花で幸せになる |سال= ۲۰۱۰|ناشر= 池田書店|شهر=|شابک= ۹۷۸-۴۲۶۲۱۴۵۳۶۵ |زبان=ja}}
* {{یادکرد| نام خانوادگی = 根本 | نام = 矢口 | کتاب=植物の病害虫百科 決定版 |سال= ۲۰۱۲|ناشر= 学研パブリッシング|شهر=|شابک= ۹۷۸-۴۰۵۴۰۵۲۵۳۶ |زبان=ja}}
* {{یادکرد| نام خانوادگی =奥 | نام = 峰子 | کتاب= 球根ハンドブック vol.1 チューリップ |سال= ۱۹۹۷|ناشر= 文化出版局|شهر=|شابک= ۹۷۸-۴۵۷۹۲۰۵۹۸۱ |زبان=ja}}
* {{یادکرد| نام خانوادگی = 北日本新聞社事業局出版部| نام = |کتاب=チューリップが好きになる本 |سال= ۱۹۹۰|ناشر=北日本新聞社|شهر=|شابک= |زبان=ja}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = | نام = | ویراستار = | مقاله = チューリップ時代 | دانشنامه = Encyclopedia Nipponica 2001 | جلد = ۱۵ | عنوان جلد = | سال = ۱۹۹۴ | ناشر = 小学館 | |زبان=ja | شابک =۹۷۸۴۰۹۵۲۶۰۱۵۰|زبان=ja}}
* {{یادکرد| نام خانوادگی = 夏梅| نام =陸夫 |کتاب=誕生花事典 |سال= ۲۰۱۰|ناشر=小学館|شهر=|شابک=۹۷۸-۴-۲۷۸-۰۴۴۴۷-۸|زبان=ja}}
* {{یادکرد ژورنال | عنوان = 人に愛され狂わせた花 チューリップの歴史| ژورنال =週刊 古代文明 ビジュアルファイル |پیوند=http://www.bmshop.jp/cgi-bin/bms/item.cgi?item_id=kodai_038&ctg_id=kodai&page=2|ناشر= デアゴスティーニ ジャパン| شماره = ۳۸ | سال = ۲۰۰۷ | ماه = ۱۰| صفحه =۲۶-۲۱ | نام خانوادگی ویراستار = 加藤| نام ویراستار =美香子|زبان=ja| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/67rx734Hv | تاریخ بایگانی = ۲۳ مه ۲۰۱۲|زبان=ja}}
{{پایان چپچین}}
== بهرنی تړن ==
* [http://www.canadascapital.gc.ca/celebrate/tulips لالههای پایتخت]، کمیسیون ملی پایتخت کانادا
* [http://www.elegant-tulip-bulbs.com/tulip-name.html elegant-tulip-bulbs.com]، اطلاعات درباره نام بیش از ۳۷۰۰ رقم لاله
[[وېشنيزه:غاټول]]
[[وېشنيزه:ګلان]]
[[وېشنيزه:ځنګلي بوټي]]
[[وېشنيزه:افغانستان]]
[[وېشنيزه:بلخ]]
[[وېشنيزه:یو کلن بوټي]]
[[وېشنيزه:پښتو ښځینه نومونه]]
| |||