د "کرنه" د بڼو تر مېنځ توپير

[[دوتنه:کرهنه - ساده ډول سره .png|بټنوک|د کرهڼېکرنې څانگې]]

'''کرهڼهکرنه''' یا کرهنه د [[افغانستان]] د جغرافیایی جوړښت له امله یو خاص اقتصادیاقتصادي ارزښت لریلري. په [[افغانستان]] کیکې کابو ۷۵ څخه در ۸۵تر۸۵ سلنه خلک په کرهنهکرنه بوخت دی. نو ددی له امله د [[افغانستان]] په ملی اقتصاد کیکې ستر رول لوبوی. د [[کرنی رول په ملی اقتصاد]] کیکې یو د هغه عایداتی او تمویلی منابعو څخه دی،‌ چیچې د افغانستان هغه خلک چیچې په کلیو او بانډو کیکې ژوند کویکوي خپل وخت ورباندیورباندې تیرویتیروي او هوسا ژوند کوی.کوي

کرهنهکرنه په [[افغانستان]] کیکې په بیلا بیلو برخه ویشلوېشل شویشوې دهده، ،مهمې مهمیبرخې برخی یییې په لاندی ډول دی.

# [[مالداریمالداري]]

# [[باغداریبڼوالي]]

کرهنهکرنه د تاریخ په اوږدو د انسانانو لخوا تر سره کیږیکېږي او یو د نسل څخه بل نسل ته دا زردهزده کړ شویشوي تخنیکونه انتقال مومیمومي. هر وخت چیچې د تولید صورت نیسینیسي ددیددې لپاره چیچې تر څو د هغه حاصل ورستهوروسته هغه استعمال او د هغه په مرسته ژوند وکړی. او همدا شان خلکو مختلف نباتات په خاصه توگه [[غنم]] ،‌ [[جوار]] ،‌ [[وربشی]] ،‌ [[وریجی]] ، [[انار]] او نورینورې میوی د دی پخاطر کرل چیچې هغه خرځخرڅ کړیکړي.‌ او دهغهد هغه له لاری وکړیوکړای شیشي خپل امرار وکړیوکړي .

=== د تاریخ څخه مخکیمخکې ===

لرغون پيژندونكيلرغونپوهان د لومړنيو كرهنوكرنو په شواهدو پسي گرځي، چيچې دا داشواهدشواهد عبارت دي له ژرندو، د تخمونو د ساتلو وسايل، د كرلو وسايل، لور، او نور اړوندي مذهبي نښي نښاني. چيچې ځيني شيان په لاندي ډول موندل شوي هم دي.

* ۷۵۰۰۰ كاله پخواني ساده مدوره ډبره چيچې څلور انچهاېنچه ضخامتپنډوالی لريلري، ، چيچې همواره د كار كړلو ډبره يي هم درلوده ،درلوده، او له ديدې ډبريډبرې څخه د حبوباتو په اوړولو كيکې گټه اخيستل كيده ،كېده، د فرانسيفرانسی په La Combe كيكې پيدا شوه.

* ۲۰۰۰۰ كلنه د هاون ډبريډبرې د فرانسيفرانسې په Vezere valley كيكې پيدا شويشوې.

* ۱۲۰۰۰ كلنه لور ته ورته اله د فرانسي په Mas d'Azil كيكې وموندل شوه.

* ۱۰۰۰۰ كاله مخكيمخکې يعني د ډبري په دوران كيکې Einkorn غنم د تركيي جنوب شرقي سيمو كيکې وكرل شول.

* ۹۵۰۰ كلن د كرهنيكرني وسايل د شمالي سوريي په ابو هريره كلي كيکې موندل شوي.

* په سويس ۸۷۰۰ كلن داسي شواهد لاس ته راغلي چيچې د سويس هغه خلكو چيچې په غارونو كيکې ژوند كولو حبوبات يي په هموارو ډبرينو لوښو كيکې پخول او خوړل

* ۸۰۰۰ كاله پخوا Goat Grass ( Aegilops tauschii) او غنم (Triticum turgidum) سره يوځاي شول تر څو چيچې د ډوډي غنم (Bread Wheat) منځ ته راغلل.

* ۷۰۰۰ كاله مخكيمخکې د خټينو لوښو څخه د حبوباتو په ساتلو او پخولوكيپخولوکې گټه اخيستل كيدهکېده

* ۶۰۰۰ كلن د حبوباتو د ساتلوصندوقچه، د كرلو وسايل، خټيني كوزي، د حبوباتو د وچولو داشونه په مصر كيکې موندل شوي.

* د عيسيعیسی (ع) له ميلاد څخه ۳۰۰۰-۲۷۳۲ كاله مخكيمخکې د لومړني يوي( قلبي )وسيله په مصري او چيناييچېنايي تاريخي اثارو كيکې موندل شوي دي.

* د عيسيعیسی (ع) له ميلاد څخه۲۶۰۰ كاله مخكيمخکې مصريانو تخمير(خمير مايي) ته د ډوډي په پخولو كيکې انكشاف وركړ.

* ۲۵۰۰ كاله د عيسيعیسی (ع) له ميلاد څخه مخكيمخکې د ډوډي غنم د هند په Mohenjo-Daro ، هنگري او چينچېن كيکې ښكاره شول.

* ۲۴۷۰ كاله د عيسيعیسی (ع) له ميلاد څخه مخكيمخکې پادشاهي نانوايي او د پخولو كټوو پاتي شوني د فرعونيانو له اهرامونو څخه په مصر كيکې لاسته راغلي.

* د عيسيعیسی (ع) له ميلاد څخه ۲۰۰۰-۱۱۰۰ كاله مخكيمخکې يو زړه وصيت نامه چيچې په يوسف (ع) پوري اړه لري چيچې هغه د مصر د حبوباتو د ذخايرو سر پرستي په غاړه لري، موندل شوي.

* د عيسيعیسی (ع) له ميلاد څخه ۱۱۰۰ كاله مخكيمخکې د قلبي د يوي اوسپنيز تيغونه وكارول شول.

* د عيسيعیسی (ع) له ميلاد څخه ۷۰۰ كاله مخكيمخکې په يونان كيکې د سولن قانون (Solon's Constitution) كرهني ته انكشاف وركړ، ډوډي او خاوره د Demeter (د كرهني رب النوع) د دين يوه برخه شوه، اوربشي منځ ته راغلي، غنم د Sicily ، د توري بحيري له سواحلو او مصر څخه وارد شول، لاسي ژرندي په مصر او لري ختيځ كيکې وكارول شوي.

* د عيسيعیسی (ع) له ميلاد څخه ۲۰۰ كاله مخكيمخکې د غنمو د ژرندوپراختيا و موندله چيچې د غلامانو او حيواناتو په وسيله ترسره كيدهکېده.

* د عيسيعیسی (ع) له ميلاد څخه ۱۵۰ كاله پخوا د روميانو د ډوډي پخونكو اتحاديه منځ ته راغله.

* د عيسيعیسی (ع) له ميلاد څخه ۱۰۰ كاله مخكيمخکې روميانو د اوبو ژرنده جوړه كړه.

د کرهنیکرنی هغه دوره وه چیچې د نیل د وادی حاص خیزه څمکیځمکې چیچې په مصر کیکې واقع وی.‌ د نباتاتو کر رواج شو د نباتاتو حاصل ټولول رواج شولی. د میلاد څخه ۷۰۰۰ کاله د مخه په مصر کیکې کرهڼهکرنه شروع شوله.

ورسته د ۱۴۹۲ کال راپدی خوا چیچې کله د غنمو او حیواناتو نسل گیری واقع شوله. پدی برخه کیکې نور بوتی لکله جوار، رومی ، کچالو ، ککو ، تنباکو شامل وو.

کچالو پدی وخت په منځنۍ اروپا کیکې اصلی خواړه وگرځیدل. په ۱۶ پیړۍ کیکې په اوروپا کیکې پرتگالیانو جوار معرفی کړل.

په ۱۹ پیړۍ کیکې زراعتی تخنیکونه نور هم پرمخ لاړل او حاصلات زیات شول. زراعت میکانیزه شو او د ځمکیځمکې د کر ځای هم زیات شو نو لدی لاری تولید هم ډیر زیات شو .

== دکرهڼیدکرنی لرغونتوب په افغانستان کیکې ==

افغانستان يو لرغوني هيواد دي هغه شواهد چيچې د قره كمر او د باميان د چهل ستون له غارونو څخه لاسته راغلي دهغه په اساس مونږ ويلاي شو چيچې ۲۰۰۰۰ كاله مخكيمخکې له ميلاد څخه د افغانستان جامعي شتون درلود او د ډبري تر لومړني دوران پوري يي بيلا بيل پړاونه طي كړي دي او هغه داچيداچې د ميلاد څخه ۲۰۰۰-۳۰۰۰ كلونه مخكيمخکې افغانستان كرهنه درلوده.

دا ټولو ته څرگنده ده چيچې د افغانستان لرغوني نوم اريانا وو ، د مكس مولر په نامه يو پوه وايي (اّر) د كرنې مانا لري، نو له دې كبله (ارين) د كرونكي او بزگر په مانا دى، چې دا دواړې ماناوې اوس هم په پښتو ژبه كې شته او ځينو شاعرانو او ليكوالو په خپلو شعرونو كې راوړي او هم د كندهار د پښتنو په سيمو كې رواج لري، لكه: \"اره لور پر غاړه\" چې په دې ځاى كې د كرنې مانا وركوي او دا ښكاره ده چې اريايانو له كرنې سره مينه درلوده او كرنه د هر شريف او نجيب سړي كاروو.

د ډبري دوران: په دي دوره كيکې ډبرينو وسايلو وده وكړه، كرهڼه پيل شوه، او د حبوباتو د ساتلو لپاره يي د خټينو لوښو جوړول پيل كړل، نو له دي امله دي دوري ته يي ډبرينه دوره (عصر حجر) وويل شول، روسي لرغون پيژندونكي په دي باور دي چيچې د افغانستان په شمال كيکې د امو په څنډو كيکې د ۴۰۰۰ كلونه د ميلاد څخه مخكيمخکې غنم كرل شوي او له هغه ځاي څخه منديگك ته وړل شوي، دديددې دوري اثار دامريكايي لويي دوپري په وسيله د بلخ ولايت په اق كپروك، د تخار په چنار گنجشكان او دبدخشان د كر په دره او هزار گوسفند كيکې موندل شوي او پيژندل شوي دي.

د برونزو دوران: په دي دوره كيکې په افغانستان كيکې كرهني وده وكړه، تصوير لرونكي لوښي منځ ته راغلي، له خامو خښتو څخه كورونه جوړ شول، همدارنگه دديددې دوري د خټو څخه جوړ شوي خدايان دديددې دوري ځانگړتياوي گڼل كيږي،کېږي، د تخار دشلي تپهاو شورتوغي، د منديگك لاندني برخي، او اق كپروك پاسني برخي د سمنگان قره كمر او د كر دره دديددې دوري نموني دي چيچې ددوي عمر ۲۰۰۰ كاله مخكيمخکې د عيسيعیسی (ع) له ميلاد څخه تعين شوي دي.

داوسپني دوران: دديددې دوران لرغوني اثار په افغانستان كيکې د بلخ په قزل تپه، د جوزجان په طلا تپه ، د سيستان په شهر سوختهسوخته، ،اواو د كندهار په منديگك اودموراسياو كيد موراسي کې پيژندل شوي دي

Shifting cultivation هغه سیستم دی چیچې ځنگلات او نوری ونی د د کوچنیو دانو لکه غنمو او میوو د تولید لپاره غوځول کیږیکېږي.

monocultures هغه سیستم دی چیچې په کرونده کیکې یوازی یو ډول نبات وکرل شیشي البته دا د صنعتی کروندو له ډلی څخه راځی.

Multiple cropping هغه سیستم دی چیچې په یوه کرونده کیکې ډیر او مختلف نباتات کرل شوی وی داسیستم د polycultures په نامه سره هم یادیږییادیږي.

Animal husbandry یا مالداری هغه سیستم دی چیچې د هغه په ترځ کیکې حیوانات د مختلفو موخو لپاره روزل کیږیکېږي او د نویو نسلونو د منځ ته راتگ لپاره یییې نسل گیری یا breeding کویکوي. علاوه ددی د څارویو د تولید سیستمونوه د هغه ځای یا هیواد یا منطقی په نباتی ټولنه پوری اړوند دی. لوی څړځایونه ،‌ لوی د بوټو ځایونه د شخوند حیواناتو د روزلو لپاره زمینه مساعدوی. پدی سیستم کیکې معمولا یو حیوان روزل کیږیکېږي.

Mixed production داسیستم هغه وخت استعمالیږیاستعمالیږي چیچې کله څمکهځمکه کمه وی نو تولیدونکی یا بزگز په یو وخت کیکې مختلف حیوانات ساتی.

===دځمکید ځمکې قلبه کول===

په تیرو وختونو کیکې به څمکهځمکه په لاس او بیا د حیواناتو په مرسته قلبه کیدلهکېدله . چیچې البته په پرمخ تلوونکو هیوادونو کیکې نن ورځ هم د ځینی حیواناتو څخه په قلبه کولو کیکې گټه اخلی. په پرمخ تللو هیوادونو کیکې د قلبی لپاره د ماشینونوماشينونو څخه استفاده کویکوي چیچې کرهنیرکرنیر محصولات یییې په کمی او کیفیکېفی ډول سره زیات کړی دی.

قلبه کول معمولا د څمکیځمکې د آماده کولو د پروسی څخه عبارت دی. کله چیچې دا پروسه تر سره شیشي نو بیا د څمکیځمکې هغه متراکمی برخی له منځه ځی او په هغه کیکې نوی تخمونه او یا نوی بوټی په ښه توگه وده کولی شیشي. بله مهمه گټه یییې داده چیچې څمکهځمکه ورسته د قلبه کولو څخه د یو تعداد بکتریا د تعاملاتو او فعالیتونو په نتیجه کیکې نایتروجن زیاتوی چیچې د خاوری د حاصلخیزی لامل کیږیکېږي.‌

ناروغۍ او آفتونه په نباتاتو او د هغه پر حاصلاتو او د محصول په کیفیتکېفیت باندی ډیر ناوړه اغیزه لریلري او بزگران د خراب حاصل له کبله ډیر اقتصادی تاوان په سر اخلی. په تیرو وختونو کیکې د ناروغۍ کنترول چیچې معنی یییې ۱۰۰ فیصده د منځه وړل وو مگر نن ورځ د کنترول د کلمی څخه ډیره استفاده نه کیږیکېږي او دهغهد هغه پر ځای د منجمنت یا مدیریت څخه استفاده کیږی کېږي. او کله چیچې ځوڅو مختلفی مدیریتی پروسی سره یوځای کړی تر څو چیچې آفات کنترول کړل شیشي نو هغه تی تلفیقی مدیرت د افاتو وایی. ناروغۍ او آفات بیلابیل ډولونه لریلري او په مختلفو طریقو سره گروپ بندی شوی دی.‌

ښه گروپ بندی یییې د هغه ناروغۍ رواړونکیرواړونکې عامل په اساس ده :

# قارچیقارچې ناروغۍ

# پرییونیپریېونی ناروغۍ

بله گروپ بندی یییې د د عامل په بنسټ ده :

بله گروپ بندی یییې د د نبات په بنسټ ده :

پدی برخه کیکې ټولو نباتاتو ته د هغه اړوند ناروغۍ تر ځیړنی لاندی نیول کیږیکېږي.

خاوره د کمرو یا ډبرو د تخریب څخه د باد ، اوبو ،‌حرارت او وخت سره په تعامل کیکې منځ‌ ته راځی. خاوره د کرهنیکرنی اساس یا بنسټ بلل کیږیکېږي.‌ او د نبات د تغذیی د یو بکس په توگه پیژندل کیږیکېږي.

په خاوره کیکې تقریبا ټول هغه عناصرپیدا کیږیکېږي چیچې د عناصرو په جدول کیکې ذکر شوی دی. پدی کیکې ځینی عناصر د نبات په تغذیه کیکې مهم رول لریلري. کله چیچې دا عناصر کیکې نشینشي نو نبات ته مریض یا ناروغ ویل کیږیکېږي. او د زیاتیدو په صورت کیکې ورته وایی چیچې دا عنصر زیات ورکړ شوی دی نو ناوړه نښی یییې منځ ته راوړی دی.

# هغه عناصر چیچې ډیر اړین دی

# هغه عناصر چیچې په دوهمه درجه ارزښت لریلري

# هغه عناصر چیچې کوم خاص ارزښت د نبات لپاره نلرینلري مگر د نور عناصرو په جذب کیکې ورڅخه گټه اخستل کیږیکېږي

په تیرو وختونو کیکې اوبه د هر ځای څخه راتلی او په هغه باندی کنترول نه وو. د نفوس په زیاتیدو سره د انسانانو تر منځ‌ د ځمکیځمکې ویش منځ ته راغی او دهغه په اساس اوبه هم یو خاص ځای د هر فرد او د هغه د محصول د تولید لپاره لرلو .‌ نو کله چیچې اوبه داسی اړینی شولی انسانانو د ویالو په کنودلو او د بندنو په جوړولو شروع وکړله . وروسته ورسته بیا د حرارت په زیاتیدو سره اوبه کمی شولی نو خلکو نورو سیستمونو ته مخ کړله او هغه ی کشف او یا هم انکشاف ورکړ.

نن ورځ د اوبو لگولو مختلف سیستمونه وجود لریلري چیچې ځینی مشهور یییې په لاندی ډول دی:

# د څاڅکیڅاڅکې په شکل سره اوبه لگول

کله چیچې انسانانو په کرهنهکرنه او دنباتاتو په اهلی کولو شروع وکړله نو هغه به په هغه وختونو کیکې د یوځای څخه بل ځای ته سفر هم کولو تر څو د هوا د ناوړه حالاتو څخه ځان په امان کیکې وساتی. نو پدی وخت دوی دی ته ته هم مخه واړوله چیچې یو مقداد خواړه د ځان سره وساتی. نن ورځ همغه د خوړو ساتنی پروسه دومره پرمختگ کړی دی چیچې کابو د نړی د نیمایی څخه زیات خلک د پروسس شویو خوړو څخه استفاده کویکوي.‌

پدی نژدی وختونو کیکې د جهانی کیدوکېدو د پدیدی راپدی خوا سفرونه زیات شوی ،‌ تولید اختصاصی شوی دی، او په ځینی ځایونو کیکې خاص محصولات حاصل نه ورکویورکوي نو څکه تولید په یو ځای کیکې صورت نیسی او په ډیرو مصارفو او وخت په نیولو سره د یو ځای څخه بل څای ته انتفال مومی. دا انتقال مسقیم د قراردادی څخه قراردی ته صورت مومی او یا کله ناکله په هغه کیکې میانجی گر او دلالان هم وجود لریلري.

په تیرو وختونو کیکې به تولید صورت موندلو مگر د هغه د خرځلاو په هکله هیځ فکر هم نه کیدوکېدو او د بزگر او نورو تولیدونکو محصولات به تر ډیره خرابیدل .‌ مگر نن ورځ‌ خلک هوښیار شوی دی مخکیمخکې له تولید څخه هغوی د ځای لپاره قراردادی پیدا کویکوي او خپل محصول د تولید څخه مخکیمخکې خرڅوی.‌ د تولید څخه ورسته دوهم ستر د مصرف منبع مارکیتنگمارکېتنگ یا بازاریابی ده .‌

په دی تیرو وختونو کیکې البته د ۱۹۰۰ کال راپدی خوا مشتریان د محصولات د کیفیتکېفیت او مشخصاتو څخه راضی نه وو نو څکه ی بیوتکنولوژی تته مخه کړه . پدی ځای ډي ان ای د یو سپیشز څخه بل انتقال مومی او په نتیجه کیکې یو بل نبات او یا حیوان د نویو مشخصاتو سره راځی چیچې د نویو کیفیکېفی او تولید خواصو درلودونکیدرلودونکې وی. نن ورځ پدی ډول سره غواگانی ،‌ جوار ، غنم او ځینی محصولات تولیدیږیتولیدیږي.‌

==عصریعصري کرهڼهکرنه==

عصریعصري کرهڼهکرنه د کرهنیزکرنیز انقلاب ورسته منځ ته راغله . دیرډېر کارونه د حیواناتو څخه په ماشینماشين وواښتل او د یو تعداد نویو آفت کشونو منځ ته راتگ کرهنیکرنی ته نوی مخ ورکړ. ناروغۍ تر یوحده کنترول شولی ، نوی نباتی مقاوم نسلونه منځ ته راغلل او اوبو لگولو نوی تخنیکونه منځ ته راغلل او تر ننه پوری پدی برخه کیکې کارونه کیږیکېږي.‌

کرهنیزهکرنیزه پالیسیپالیسي د تولید په ښه کیدوکېدو او دهغه د میتودونو د لاښه کولو په برخه تمرکز کویکوي. دا پالیسیپالیسي لاندی موخی په خپل ترکیب کیکې لریلري:

# اقتصادیاقتصادي ثبات

# د خوړو کیفیتکېفیت

== سرچينېسرچېنې==