د "افغان" د بڼو تر مېنځ توپير

د افغان نوم تر کومه ځايه چې ماته څرګندڅرگند دی په تاريخ کې اوږدې ريښې لري او په همدې سيمه کې د هلمند او سند د دوو لويو سيندونو تر مينځ په همدې نامه يوې ډلې وګړووگړو ژوند کاوه چې تفصيل يې دادی.

شل کاله پخوا (اوس پنځه پنځوس کاله مترجم) د ايران د شېراز په نقش رستم کې د شيکاګوشيکاگو د ختيځې موسسې د لرغونپوهانو يوې ډلې د هغه ځای په ډبر ليکونو کې د زردشت په کعبه کې په دوو پهلوي اشکاني (پارتي) او يوناني ژبو يو ډبر ليک وموند چې هغه د ساساني کورنی دوهم بادشاه لومړني شاه پورتر ۲۶۰ ميلادي کال او د او يسي په جګړهجگړه کې د روم د امپراتور واليرين ( valerian ) تر ماتې او اسارت وروسته دلته د زردشت د کعبې د ديوال په ډبرو ليکلي دي.

څرنګهڅرنگه چې لومړی شاپور ۲۷۳ م کال مړشوی نو د دې ډبرليکلو نېټه د ۲۶۰ تر ۲۷۳ ع کال پورې د ديارلسو کلونو تر مينځ ټاکلای شو.

د دې ډبر ليک نيمګړېنيمگړې فارسي ژباړه دې د لرغونپوهنې د رپوټونو د ۴ ټوک په ۱۸۱ مخ کې چې په ۱۹۵۹ ع کال په شېراز (ايران) کې خپور شوی، وکتل شي). د دې ډبرليک په دوهم بند کې د پشکابور ( Pashkabur ) د ښار نوم د کوشان خساتر ( kushan-khsatr ) يعنې د کوشاني هېواد د وروستني ختيځ سرحد په توګهتوگه ياد شوی دی چې هغه يې د يوناني له “کسپاپوروس” د چيني هيون تسنګتسنگ له پو-لو-شا-پو-لو او د اسلامي دورې د مورخينو له پرشا پور او پر شاور (پېښور) سره يو بللی دی. دهمدې ډبرليک په شپږمه برخه کې د شاه پور د واکمنۍ په مهمو کسانو کې د “ وينده فرو ابګانابگان رزمه ود” ( ۱ ) نوم ياد شوی دی چې د سپرنګسپرنگ لونګلونگ ( Sprengling ) په نامه يوه محقق لومړی ځل دا ډبر ليک ولوست او دامريکې په سامي مجله کې يې په ۱۹۴۰ کال يوه مقاله وليکله او دوهمه کلمه “ابګان”“ابگان” يې په قاطع ډول د افغان له او سني پاچا دريم شاه پور له نامه سره چې له ۳۰۹ تر ۳۷۹ ع کال پورې يې او يا کاله پاچاهي کړې د اپکان ( Apkan ) په بڼه يو صفت او لقب ياد شوی دی چې دا کلمه هم کولای شو د “ ابګان”ابگان” د يادې شوې کلمې غوندې وګڼووگڼو چې د زړورتوب، رشد او نجابت د صفت او يا به هم د نژادي تړون په بنا راوړل شوې وي او همدا موضوع ده چې ځينې مورخين لکه سر او لف کيرو يې د ساساني دربارپه مشرانو کې د درانيو او يو سفزيو د شته والي په فکر کړی دی (و ګورئگورئ پټانان – انګليسيانگليسي متن ۸۰ مخ) او موږ نوموړی نوم “وينده فرن افغان رزم بد” يعنې يو افغان د جګړېجگړې سالار وينده فرن ويلای شو چې ښايي يو افغاني سلار وي. د فردوسي په شهنامه کې هم دوه ځله د “آوګان”“آوگان” نوم راغلی چې د فريدون د وخت له سپه سالارانو څخه ؤ.

سپهدار چون قارن کاو ګانگان

سپه کش چو شيروي وچون آوګانآوگان

همه ګردگرد ايوان، دورويه سپاه

به پيش سپاه اندرون آوګانآوگان

په هر حال له دې يادونې څخه داسې څرګندېږيڅرگندېږي چې اوه – اوګاناوگان په لرغونو اريايي رواياتو او شاهنامو کې دود و او که د بو ستي د وينا له مخې يې اصل او ستايي و بولو نو معنی به يې مهربان او لاس نيوونکی وي چې نومونه له لرغونو اتلانو سره وړ وو او که بيا وروسته د يوه قوم او يا ټولنې په معنی او ښتی وي ليرې نه ده. که د ابګان،ابگان، په اګاناگان کلمو ته په زړو رواياتو او د ساساني دورې په پاتې شونو کې د باور وړ اهميت ورکړل شي لکه چې سپرنګسپرنگ لنګلنگ او او لف کيرو همدا نظر لري نو دعوه کولای شو چې د افغان نوم يا صفتد بګانبگان او اپه ګانگان په بڼه له دريمې غيسوي پېړۍ (صدۍ) څخه اخيستل کېده او بادشاهانو، اداره چيانو او او وا کمنانو پېژانده او دا سند تر اوسه د دې نامه د لرغونتوب په باب د يادولو وړ زوړ سند دی چې د زړو روايتونو “او ګان”گان” هم ورته دی.

دوهم له ترلاسه شويو او پاتې شويو آثار سره اړه لري چې دا نوم د اوه ګانهگانه ( Avagana ) بڼه چې د ساساني دورې د ابګانابگان او اپه ګانگان له بڼو سره ورته دی، په هندي آثارو کې په لاندې تفصيل مومو.

ورهامي هيرا ( Varha-Mihira ) هندي شاعر او نجومي دی چې د پنځمې عيسوي پېړۍ په پای کې د هند په راجين کې وزېږېد او د ۵۰۵ ع شاوخوا يې ښه شهرت وموند، د ده مهم کتاب “پنجد سيد هانتيکا” ) pance Siddhantika ) نومېده چې د نجوم د علم د پنځو کتابونو لنډيز ؤ او دی د نجوم په باب يو منظوم کتاب هم لري چې پکې يې د ښکلو ډبرو. د هند د جغرافيې او نور د کار وړ موضوعاتو په باب هم خبرې کړې او نوم يې پرې بهريته سنهيته ( ‌Bhrita Sanhita ) اېښي دي چې په ۶۱ - ۱۱ او ۳۱ - ۱۶ بيتونو کې يې دافغان نوم داوه ګانهگانه په بڼه ياد شوی دی. لکه څرنګهڅرنگه چې فرانسوي عالم موسيو فوشه په خپل تکسيلا ته د هند او باختر زړه لار “ ۱۹۴۷ ” کال کې د پاريس چاپ، ۲۳۵ - ۲۵۲ مخونه، ۱۷ نوټ کې شرح کړی دی. دا د شپږمې پېړۍ په مينځ-مينځ کې د افغان ډېر زوړ ياد دی، ځکه هندي منجم “ورهاميهيرا” په ۵۸۷ ع کال مړشوی او وايي چې د ده نجومي معلومات يو ناني سرچينه درلوده او د ځمکې په کرويتوب (ګردواليگردوالي) قايل و، دده دوه کتابونه ابو ريحان بېروني په عربي ژباړلي نوله همدې امله په پوهانو کې د ده شهرت او ثقه والی تل د باور وړو.

تر اسلام وړاندې پېړيو کې مو د افغان نوم په دوو پخوانيو سندونو لويديځ ته په پارس او ختيځ ته په هندوکې در وښود او موږ پوهېږو چې همدا وخت بودايي دين د افغانستان په ختيځ او شمال کې دودؤ بېلو ښارونو لکه بلځ، کندز، کاپيسا، هډې، لغمان او له غزني نه تر کندهاره پورې ودان وو او څرنګهڅرنگه چې د چين خلک هم د دين له مخې بودايان وونو ځکه به د چين بودايي زيارت کوونکي تل د زيارت او تبرک له پاره دې هېواد ته تلل له دې زيارت کوونکو څخه يو هم “هيون تسنګ”تسنگ” دی چې د اوومې پېړۍ په لومړۍ نيمايي کې د اسلام له ظهورسره سم خو د عربو په لاس د افغانستان تر فتح کېدو وړاندې دې هېواد ته راغلی دی، دی د ۶۲۹ ع کال د اګستاگست په لومړۍ نېټه له “ليانګ“ليانگ چو” نه را روان شو او د ۶۳۰ ع د مارچ په ۵ ”سمرقند” او په ۲۰ نېټه د افغانستان “خلم” ته راورسېدل، دی د اپريل په ۲۰ په “بلخ” او د اپريل په ۳۰ په باميانو کې ؤ او د هندوکش په له واورو ډک غره د می په لسمه نېټه “کاپيسا” ته راورسېد، د اوړي تر پايه پورې د کابل شاهانو په دې پايتخت کې پاتې شو او بيا يې خپل سفر ته داسې دوام ورکړ.

د اګستاگست په ۱۵ لغمان ته راغی او درې ورځې يې هلته تېرې کړې، د اګستاگست په ۲۰ ننګرهارننگرهار ته راغی، دوې مياشتې هلته پاتې شو، د نومبر له لومړۍ نيټې نه د ګندهاراگندهارا په نورو برخو او ددسمبر له لومړۍ نيټې نه د ګندهاراگندهارا په نورو برخو او د درسمبر له اومړۍ نېټې نه د پېښور په سيمو کې ؤ، د ۶۳۱ ع د جنوري په لومړۍ نېټه د سند د سيند په کڅونو کې په سفر روان شو او د اپريل په ۱۰ نېټه ټکسيلا ته ورسېد، دی ۱۲ کاله په هند کې پاتې شو او په بېرته راستنيدو کې د ۶۴۳ ع کال د دسمبر په ۱۵ نېټه بېرته ټکسيلا ته راغی او بيايې د افغانستان لاندني ښارونه وليدل.

د دسمبر په ۲۵ نېټه د فيل په سورلۍ له اباسين نه راواوښت، د ۶۴۴ ع کال د مارچ په ۱۵ نېټه لغمان ته راورسېد او دهغه ځای له پاچا سره يوه مياشت پاتې شو، د جون په ۱۵ “فه-له-نه” يعنې “بنو” ته ورسېد، د جون په ۲۰ “و – پو-کين” او دجون په ۲۵ “ تساو-کيو-تو” (غزني) ته ولاړ، د جولای په ۵ کاپيسا، د جولای په لومړۍ نېټه اور تسپانه (کابل) د جولای په ۵ کاپيسا، د جولای په ۲۰ اندراب، د اګستاگست په لومړۍ نېټه توخار (تخار) د ستمبر په ۸ بدخشان او د دسمبر په ۱۲ پامير ته ورسيد چې بيا له هغه ځايه يار کند او ختن ته تېر شو.

د هيون تسنګتسنگ سفر نامه د “سي-يو-کي” يعنې د لويديځو هيوادو خاطرې نومېږي او له چيني ژبې نه په انګليسيانگليسي ژباړل شوې او په وارو – وارو خپره شوې ده چې د دې ارښتناک کتاب يوه برخه دهغه وخت د افغانستا د خاورې او خلکو د جغرافيايي، ديني، سياسي او اجتماعي او ضاعو په باب ډېر په زړه پورې مواد لري او کله چې دی له هند نه په راغبر ګېدوگېدو کښې “فه-له-نه” يعنې د "بنو" ولايت ته رسېږي، د " سي-يو-کي” د لومړي ټوک په ۲۵۶ مخ کې (انګليسيانگليسي ژباړه) د “او-پو-کين” ( o-po-kien ) په نامه يوه سيمه د بنون او غزني تر منځ د بنو شمال لويديځ او دغزني جنوب ختيځ ته، يادوي چې تر ده وړاندي يوه بل چيني زايرفاهيان هغه د “لو-يې” يعنې “روه” ( Roh ) په نامه ياده کړې وه ( ۲ ) څېړونکو خصوصا جنرال کننګهمکننگهم د هند د لرغوني جغرافيې ليکوال دا “او-پو-کين” د “اوه ګان”گان” (افغان) له کلمې سره تطبيق کوي او وايي چې هيون تسنګتسنگ د دې خلکو ژبه هندي نه بولي خو دده په وينا يې دهند له ژبو سره لږ ورته والی درلود نو له دې نه به مطلب پښتو وي لو څرنګهڅرنگه چې چيني “او-پو-کين” همغه د لرغوني “اوه-ګان”گان” هجاوې (څپې) لري نو بويه په باور ووايو چې مراد همدا افغان دی چې اوس هم د سند‍ه‍ او غزني تر مينځ د پکتيا – پکتيکا او غزني ولايتونه د افغاني اصيلو او لرغونو قبيلو استوګنځياستوگنځي دي، دی حتما د همدې کورمې او ګوملېگوملې په غرونو چې د “او-پو-کين” يعنې “افغان” استوګنځیاستوگنځی و او په همدې نامه يادېده، او پکتيا ولايت ته ور او ښتی دی.

تر اسلام وړاندې د افغان د نامه په باب همدا درې لرغوني ساساني، هندي، چيني سندونه لرو او تر دې وروسته په اسلامي دوره کې د دې نامه ياد په درې او عربي کتابونو کې په مکرر ډول راځي چې ډېر زوړ ياد يې په “حدودالعلم” کې دی چې په دې کتاب کې د عبدالجبار عتبي په “تاريخ يميني” کې “افغان” د سبکتګينسبکتگين او د ده د کورنۍ په عصر کې په وارو – وارو ياد کړی ان چي ابن اثير په الکامل کې هغه د ابغان په زړه املاهم ليکي، ترې راوروسته مور خانو لکه فخر مدبر په اداب الحرب والشجاعه، قاضي منهاج سراج جوزجاني په طبقات ناصري، حمدالله مستوفي په تاريخ ګزېدهگزېده او محمد قاسم فرشته او نوروهم “افغان” او “اوغاني” قبايل په وارو – وارو ياد کړی دي.

همدا راز د افغانستان د کلمې په باب هم ويلای شو چې دا داسې نوی نوم نه دی چې د احمدشاه ابدالي په وخت کې دې جوړ شوی وي، بلکه تر ده په پېړيو وړاندې يعنې ( ۷۰۰ ) کاله مخکې هم موجود او داستعمال وړ او موږ د سيفي هروي په تاريخ هرات کې چې د ۷۲۱ ه‍ ( ۱۳۲۱ )ع کال شا او خوا تاليف شوي وينو چې همدا د افغانستان ختيځي سيمې يې د سند تر څنډو پورې د “د افغانستان” په نامه بللې او له دې نه هيواد د غزنويانو او غوريانو د سياسي وحدت له دورنه د چنګيزيانوچنگيزيانو د تېريو له امله د تجزيې او ورانۍ په لور روان و، د افغانستان نوم هغه وخت هم موجود وخو دومره پراختيا يې نه درلوده لکه د احمدشاه بابا په وخت کې يې چې ترلاسه کړه.

کله چې بابر په ۹۳۲ ه‍ ( ۱۵۲۶ )ع کال له افغانستان نه د هند په لور ولاړ او په ډيلي کې يې د هند د مغولو امپراتوري جوړه کړه نو دال بابر په اکثرو تاريخونو کې وينو چې همدا د افغانستان نوم په همهغه واړه جغرافيايي مفهوم موجود او مستعمل دی او د دې سيمې خلک تل د هند د تيموريانو او دايران د صفويانو د يرغلګرويرغلگرو امپراتوريو په مقابل کې د خپل ژوند او ازادۍ د ساتلو په جګړهجگړه بوخت دي – څو چې په همدې افغانستان کې ددووپېړيو د اوږده مقاومت او مقابلې په نتيجه کې د ميرويس او احمدشاهد مېړنيو قيامونو په وسيله يو ځل بيا ددې خاورې په سياسي وحدت، بيا احياء او دلوي افغانستان په جوړولو بريالي شولاو دادی موږ اوس د افغان يو زر اووه سوه کلن او دافغانستان اووه سوه کلن وياړ من نومونه د خپل ملي وحدت او تاريخي سوابقو د وياړ وړ پيل او مبداء په توګهتوگه پېژنو ( ۳

د افغان کلمه د لرغوني افغانستان د اوسېدونکو لپاره له پخوا راهيسې دود ده . د افغان او پښتون کلمې په ډېرو ځايونو کې په مترادفه (هممانيزه) توګهتوگه کارېدلي دي . د پښتون کلمه د (پکت) او (پکتويکي) له مفاهيمو څخه اشتقاق شوې ده، (پکتوکي) يا (پکتويکي) يوولس ګونوگونو آريايي ټبرونو نه يو ټبر دی، چې د پښتون له کلمې سره سمون لري. دغه مطلب د پروفيسور ډورن (Dorn) په آند ، د هېرودوټس په کتاب (Istorii) کې راغلی دی . او ويلي ېې دي چې اوسينی پښتون او افغان د همدغه (پکت) له کلمې نه جوړ شوی دی. د هيرودوټس (Herodotus) په ارزښتمن اثر د (ګندهاراگندهارا رپوټ) کې راغلي دي چې د (کسپاتورس) ښار ، يانې (پېښور ) په دغه پکتويکي کې موقعيت لري .

پروفيسور ګارډونگارډون (Gordon) هم دا مني او تائيدوي چې، پښتانه د ( پکتيکوس) يا (پکتويس ) له نسله دي. په لرغونو شرقي آثارو کې معمولاً د (افغان) او (پښتون) ترمېنځ کوم توپير نشته دا ځکه چې ددغه ټاټوبي اوسېدونکي ټول پښتانه (افغان) ؤ، او د دوی تر اړخ نور واړه واړه ټبرونه راټول او ځانو ته يې د افغانانو خطاب وکړ. دا په دې مانا ده چې اصل او اساس د دې کلمې له پاره هماغه آريايي د (پکت) يا (پکتويکي) ټبر موجوديت دی ، موږ د (پښتون ) او د (افغان) کلمې يو دبل څخه نه شو بېلولای ، خو دا جوته ده چې پښتنو قومونو ځانته (افغان) وئيل ، او پښتون قوم ېې د افغان په نامه پېژانده . دې خلکو خپله نظريه په دې بنسټ قايمه کړې ده چې پښتون افغان دی ، او دا لفظ د ټولو پښتنو لپاره وکارېده. دې نامه دومره پراختيا او عموميت وموند چې د ټول پښتون قام نوم افغان وګرځېدوگرځېد او هغه ټول خلک د افغان په نامه مشهوره شول. افغان د پښتنو يو ملي نوم دی ، نه قومي او تاريخي د پروفيسور مورګنمورگن ستيرنه په عقيده (افغان) د دغې اصطلاح نوې بڼه او پښتون ېې کلاسيکه بڼه بولي ، او پختون (پښتون) د شمال ختيځو سيمو د اوسېدونکو د محلي ګړدودگړدود دی. دی هم د بېلي(Baily) پشان تائيدوي چې Kht خت وروستی ډياليکتيکي بڼه ده او Sht (شت) احتمالآ هم د يونان Kt نه منل شوی دی. او په دې دليل د دغو غږونو ورته والی او يووالی ردوي، خو دا څرګندهڅرگنده ده چې پښتون (پختون) له (پکتيوس ) سره ګډهگډه ريښه او ټينګهټينگه اړيکه لري هنري بېلو(Henry Bellow)، هېنري لوونتال (Henery Lowental)، اولف کارو او د آف اېنډيا سروې کتاب مولف جورج ګريرسنگريرسن (George Grerson)، د هیرودوټس (پکت)، (پکتويس) او پکتويک (پکتيکا) او (پختويس) په عبارتونو کې دا الفاظ په ترتيب د نننۍ (پختونخوا) او (پښتون) د کلمو معادل بولي، څومره چې مالومه ده د (افغان) کلمه د (اوغان) له کلمې نه معربه ده، چې د اسلام ا عربو په دوره کې د (اوغان) پر ځای د ليکوالو له خوا ليکل شوې ده . (اوغان) يا (افغان) د پښتنو د ټبر ډېر پخوانی نوم دی، چې د پکت يا پښت يا پښتون هممانيزه دي . او د پښتون د ټبر لپاره د پخوا نه استعمالېده . دا يوه پخوانۍ آريايي کبمه ده . دغه کلمه د (افغان) په بڼه هم راغلې او بيا ېې زيات شهرت او پراختيا موندلی ده . دا شهرت دومره زيات او عام شو چې ، دا نوم په دوولسمه هـ لمريزه پېړۍ کې د افغانستان د ټولو پښتنو او نورو اوسېدونکو نوم وګرځېدوگرځېد . د (افغان) د لفظ په باره کې د يو شمېر څېړونکو عقيده دا ده چې دا تر ټولو د مخه د ايران د (نقش رستم) په هغې کتيبې کې راغلې ده چې په درېيمې زېږدي (ميلادي) پېړۍ کې د ساسانيانو د يوه واکدار ، لومړي شاه پور ، په هدايت او حکم په پارتي او يوناني ژبو ليکل شوې ده، (دشپرنګدشپرنگ لنګلنگ) يا (دشپرنګدشپرنگ لن) په خپلې هغې مفصلې ليکنې کې چې سرليک ېې (( لومړيشاه پور د زردشت پر هديره باندې )) دی ، د دغې کتيبې د تشريحاتو په ترڅ کې يو ځای ليکي چې دی ، د دې کتيبې د (ابګانابگان) يا (اوګاناوگان) کلمې ته معاصر (افغان) له نامه نه بل غوره معادل نه شي پيدا کولی څينې نوميالي پوهان بيا په دې عقيده دي چې د (افغان) نوم د لومړي ځل لپاره يوه لرغوني هندي منجم (وراهه ميهيرا) د (اوګاناوگان) په بڼه يد کړی دی. (اچ کرن) چې (براټ سنهتيا) ېې آن په کال ۱۳۴۸ هـ.. ل. (۱۸۶۹ ز. ) کې په انګرېزيانگرېزي ژباړلی دی. د (اوګاناوگان) وی ېې د (افغان) په بڼه ليکلی دی. دا داسې مانا لري چې (کرن) بيخي باور درلود چې د (وراهه ميهيرا ) د اوګاناوگان وی د افغان سره کټ مټ يو شی دي. (جورج ګرېسنگرېسن ) هم وايي چې ده وراهه میهیرا د اوګانهاوگانه لفظ په ډېر ډاډ سره د (افغان) له کلمې سره يو شی ګڼلگڼل شوي دي. الکسانډر کننګهمکننگهم د هند په لرغوني جغرافيه کې اوپوکين يا افغان تر سرليک لاندې يوازې يو ځل په يو لنډ عبارت کې ياد کړی دی. او د هغه موقيعت د (Fa-La-na) لمنه يعنې بنو او غزني تر مېنځ د بنو شمال لوېديځ او د غزني جنوب غرب تخ ښودلی دی، کننګهمکننگهم خپله په دې باور دی چې د هيون تسنګتسنگ د اپوکين مطلب هرومرو افغان دی. ځکه د چیني ژبو په هجايي حرکاتو (سېلابونو) کې د (افغان) لفظ له دې په زياته څرګندتياڅرگندتيا نه شي اداکېدلای . دا د افغانانو تر ټولو نه لرغونې يادونه ده . د آخوند دروېزه مخزن الاسلام کې ، هم د پښتون د کلمې ياد په کراتو شوی دی د (ابګانابگان) او (اوګاناوگان) له پاره معاصر (افغان) پرته ، لیکونکي کومه بله غوره کلمه نه شي موندلای . نو ټولې هغه کلمې چې په لرغوني حالت شته ، د (افغان) کلمه ترې نه اشتقاق کېدای شي. که د ساساني عصر (اپګاناپگان) او (اوګاناوگان) ته اعتبار ورکړو، نو په هغه صورت کې به دا ډېر لرغونی سند وي، چې دغه نوم په کې یاد شوی او د میلادي درېيمې پېړۍ نه راوروسته د استعمال ځای لري. تر کومې اندازې چې معلومه شوې ده د(افغان) کلمه د لفظ (اوغان) نه معربه ده چې په اسلامي دوره کې د مؤرخینو له خوا د پښتنو له پاره کارول شوی ، ابو نصرمحمد عبدالجبار العتبي په تاریخ يمني کې په څرګندڅرگند ډول دا لیکي چې په (افغان) کې د (اوغان) تعریب دی په اسلامي مؤرخینو کې ابو ریحان البېروني ، فردوسي طوسي ، ابوالفضل بیهقي ، منهاج السراج، او داسې نورو مؤرخینو هم د افغان نوم بيا بيا د دې خلکو (پښتنو)له پاره کارولی دی . سره له دې په اتمه هجري پېړۍ کې داسې مؤرخین هم ؤ ، چې هغه لرغونی لفظ (اوغان) ېې کارولی دی ، لکه ظفرنامه ، ملفوضات، تېموري مطلع السعدین او نور.

سنسکرېټ په لرغونو لغاتو کې (اب ګائنگائن) د يوداسي قوم د پاره کارول شوی دی چې موسیقي نه لري ، احتمال لري چې دا لفظ به د پښتنو لپاره استعمال شوی وي . او وروسته به هم دغه لفظ د زمانې په تېرېدو سره به په افغان اوښتی وي، مشهور چیني سېلانی هیون تسنګتسنگ هم د (نقش رستم) د کتيبې په شان د سلېمان غره په لړ کې د (اې - پې ـ ګانگان) په نامه د ځينو خلکو يادونې کړي . دا ټول لفظونه یعنې (اسواغان، اب ګائین،گائین، اپاکان او اې پې ګانگان) د لفظ افغان سره ډېره نژدېوالی لري او امکان لري چې ددې لفظونو ريښه هم د ارمني ژبې لفظ (اوغان) وي . ددې نه دا قياس او اټکل کېدای شي چې د لومړي شاه پور په منصبدارانو کې په دې لفظ (اوغان ـ ابګانابگان ـ افغان) موسوم ځينې خلک موجود وو، او دا نوم به په اغلب ګمانگمان دوی د خپلو غرنیزو سیمو په وجه ايښودلی وي . عبدالحی حبیبي د خلکو او عامه ذهنيتونو د روښانولو په خاطر ، او د هغوی د سیمې لارښوونې لپاره د شک او تردید د ورکولو په خاطر د (افغان) کلمه ښه راڅپړلې ، او وايي چې د (افغان) کلمه يوزرواووه سوه ۱۷۰۰ کاله لرغونتوب د تاریخي اسنادو، شواهدو، او لاسوندونو په رڼا کې لري . د افغان کلمه چې اوس د افغانستان د ټولو خلکو ملي نوم دی او د آسيا په زړه کې تر ټولو تاریخي ، اقتصادي، او ټولنیزو شرايطو لاندې يو نه بېلېدونکی واحد جوړ کړی او يو غښتلی، لرغونی او ملي اسالت لري. د افغان نوم په تاريخ کې اوږدې ريښې لري او په همدې سيمه کې د هلمند او سندهـ د دوؤ لويو سیندونو تر مېنځ په همدې نامه ، همدې خلکو ژوند کاوه. د افغان کلمه چې تر دا اوسه پورې په عملمي اثارو کې لیدل شوې ده د هغو ټولو مېشتو وګړووگړو نوم دی چې د تاریخ په اوږدو کې ېې په آريانا ، خوراسان، او افغانستان کې ژوند کړی دی . د افغانانو څانګېڅانگې او ډلګۍډلگۍ ډېرې دي ، خو دوی ټول افغانان او د واحد افغان ملت بچيان دي . موږ د اسلام نه دمخه د افغان د کلمې په باب همدا ياد شوي درې لرغوني سندونه لکه ساساني ، هندي، او چينايي لرو او لدې نه وروسته په اسلامي دوره کې ددې نامه ياد د (دري) او عربي ژبو په اثارو کې په مکرر ډول راځي چې ډېر زوړ ياد ېې په حدود العالم کې دی . چې په نهه سوه اودوه اتيا ۹۸۲ زېږيز کال کې د جوزجان د آلفريغون له کورنۍ او يا مربوطينو نه ګڼېگڼې لیکلي ېې دي . پدې کتاب کې د عبدالجبار العطبي په تاریخ يمني کې فغان د سبکتګینسبکتگین او دده د کورنۍ په عصر کې په وار وار ياد کړی. آن چې ابن اثیر په الکامل کې هغه د ابغان په زړه املا هم لیکلې، بيا وروسته نورو مؤرخانو لکه فخر مدبر په آداب الحرب و الشجاعه ،قاضي منهاج السراج جوزجاني په طبقات ناصري حمدالله مستفي، په تاریخ ګزیدهگزیده او محمد قاسم فرشته او نورو هم افغان او اوغاني قبايل په وار وار ياد کړي دي .

د'''"افغان"''' کلمه داسلام دخپریدو نه دمخه په ډیرو زړو متونو اولرغونو اثارو کښې دځینو مؤرخینو په قول د" اووه ګانهگانه" ، "ابګانابگان"،"اپه ګانگان" ،"اوګاناوگان "،"اوغان " او "اغوان "په بیلا بیلو نومونو کې راغلې ده . او دسپیڅیلي دین له خپریدو سره جوخت دځینو مورخینو او پوهانو له خوا د"افغان" کلمه دا"اوغان" دکلمې نه معربه شوه . ابو نصر محمدبن عبدالجبار عتبي په خپل یمیني نومي کتاب کښې ښکاره لیکلي دي چې ( افغان د اوغان معرب دی ) .

همدا رنګهرنگه د پوهاند عبدالحی حبیبي په قول چې ( افغان او افغانستان ) تر سرلیک لاندې مقاله کښې کښلي دي "د ایران د شېراز په نقش رستم کښې دشیکاګودشیکاگو د ختیځې موسسې دلرغونپو هانو یوې ډلې د هغه ځای په ډبر لیکونو کښۍ.... یو ډبرلیک و موند چې په ددو ژبو پهلوي اشکاني ( پارتي ) او یوناني ژبو کښل شوی ؤ ... د دې ډبر لیک د لیکو نېټه ( چې د زر دشت د لمانځنې په دېوال لیدلشوې )۲۶۰ ع نه ۲۷۳ ع کال پورې د یارلسو کلونو تر منځ ټاکلای شو..... ددې ډبرلیک په دوهم بند کښې د پشکابور Pashkabur د ښار نوم د کوشان خساتر Khastr- Kushaan یعنې د کوشاني هیواد د وروستي ختیځ سرحد په توګهتوگه یاد شوی دی چې هغه ئې د یوناني له کسپاپودوس د چیني هیون تسن؛ له پو-لو-شا-پو-لو او سلامي دورې د مؤر خینو له پرشاپور او پرشاور ( پېښور ) سره یو بللی دی. دهمدې ډبرلیک په شپږمه برخه کښې د شاېور دواکمنۍ ( لومړی شاپور په ۲۷۳ ع مړ ) په مهمو کسانو کښې د" وینده فون ابګانابگان زر موود ) نوم یاد شوی دی. چې د سپرنګسپرنگ لونګلونگ Sprengling په نامه یوه محقق لومړی خل دا ډبر لیک ولوست او د امریکې په سامي مجله کښې ئې په ۱۹۴۰ ع کال یوه مقاله ولیکه او دوهمه کلمه "ابګانابگان" ئې په قاطع ډول د ا "افغان" له اوسني نامه یره تطبیق کړ. د ساساني پاچا دریم شاپور ( ۳۰۹- ۳۷۹ع ) چې اویا کاله ئې پاچائې کړې ده د "اپګاناپگان" Apkan په لقب یاد شوی دی........

لکه څنګهڅنگه چې څرکنده شوه دایران د شېاز په نقش رستم کښې چې کوم ډبرلیکونه له پامه تېر شوي نو دا خو ښکاره ده چې شیراز داوسني ایران په جغرافیوي موقیعت کښي قرار لري نو مهدا وجه ده چې له ځنې نورو مور خینو او لرغون پوهانو سره افغان د کلمې په هکله ځنې دا پوښتنې پیدا شوي چې ګنېگنې دا لفظ او یا دا کلمه یوه ایراني کلمه ده خو شاپور چې دا تخلص یا لقب د ځان لپاره راوړی هغه ئې په دې مفهوم نه دی راوړی چې ګنېگنې دا ایراني نوم دی بلکې دا ئې د زړوراو ننګیاليننگیالي په مفهوم د ځان تخلص ټاکلی دی. یو الماني مؤرخ "دیوستي" هم په همدې نظر دی چې دا یو ایراني نوم دی او فارسي لفظ د افغان کلمه د صفت له مخې لکه چې د مخه ورته اشاره وشوه یواځې دزړورتوب په مفهوم نه ده راغلې بلکې په بېلا بېلو وختونو کې ئې یېلا بېل صفتونه خپل کړي دي. ځنې پوهان په دې عقیده دي چې که چېرې دغه کلمه او ستائي وبولو نو معنا به ئې مرسته کومکی ، لاس نیونکی ، مرستندوی ، زړه بسوی او مهربان وي او هر څوک چې به په د غو خویونو او خصلتونو برابرؤ نو هغه ته به ئې "ابګانابگان" او یا دده معاصر بل شکل ورته ویل . اوس هم افغان په معاصر مفهوم هغه چاته ویل کیږي چې ننګیالیننگیالی ، مېړنی ، تورزن ، میلمه پال او نور دا ډول ښېګڼېښېگڼې ولري.

== د ساسانيانو په پیر کې د ابګانابگان ، دارني او يوسف زي ويېکې ==

د سا سانیانو په دوره کې د "ابګانابگان" له یادې شوې کلمې نه سربېره ځنې نورې کلمې او توکمونه چې داوسني افغان د توکمونو او قومونه په سلسله کې اوس هم راځي ذکر شوي دي چې دارني او یوسف زي د بلګېبلگې په توګهتوگه یادولای شو او سر اولف کیرو هم د ساساني در بار په مشرانو کې د درانیو او یو سفزو یادونه کوي. له دې نه په راوروسته وختونو کې فردوسي هم په شهنا مه کې دوه ځایه د "آوګانآوگان" نوم یادونه او ذکر کوی. همداراز ابو ریحان البېروني ، ابوافصل بیهقي ، منهاج اسراج او نور د افغان نوم پرلپسې ذکر کړی دی او ځنې داسې لبکوال هم ګوروگورو چې د ایلام د سپېڅلي دین له خپرېدو وروسته بر عکس دافغان د معاصر نوم په ځای ئې له دې نه مشر لومړنی نوم "اوغان" ذکر کړی دی. لکه د ظفر نامې ملفوظات تیموري او مطلع السعدین مؤلفین او نور.

اریائي واحد ټبر چې د اریایانو له اصلي ټاټوبي ( البته له هندو اروپائي هجرت نه وروسته) باکتر ( باختر) نه وکوچېدل، د هند او ایران ( فرارس) په ځمکو کې مېشت شول، تر ډیره وخته په فرهنګيفرهنگي لحاظ ډېر نزدې پاتې شول او کوم ټاکلی جغرافیوي سرحد ئې نه درلود. اوس هم که چیری دافغانستان ، هندوستان اوسنی پاکستاناوایران موزیمونه ، ګالرۍگالرۍ ، ارشیفونه اونور ځایونه چې لرغوني اثار ئې خوندي کړي دي وګورووگورو ددغو لرغونو اثارو ډیرې بیلګېبیلگې یو بل ته ورته دي او دیوه واحدفرهنک او ثقا فت استاځي کوي . لکه چې وویل شول د اوس نه تقریباً ۱۸ پیړۍ دمخه دسا سا نیانو په دوره کې داوغان ، اوګاناوگان اونوردېدې نومونوته ورته یادونه شوې . همدارنګههمدارنگه په هندي اثارو کې هم ددی نوم ذکر په ورته بڼه شوی دی .

لومړی هندی شاعر اولیکوال " [[ورهار میهرا]] varaha _ Mihra " دپنځمې عیسوي پیړۍ په پای کې زیږیدلی اود شپږمې عیسوۍ پیړۍ په پیل کې دپوره شهرت خاوند شو. په خپل کتاب "Brrita _ Sanhita " کې اوس نه ( ۱۵ ) پیړۍ دمخه دافغان نوم د � اوه ګانهگانه � په بڼه یاد کړی دی . فرانسوي عالم � موسیو فوشه � پخپل کتاب � ټکسلا ته دهند او با ختر زړه لاره � چې په ۱۹۴۷ م کال په پاریس کې ځپور شوی ، ددی یاد چې افغان کلمه په شپږمه پیړۍ کې یاده شوې یو پخونې سند بلل کیږي .

دټکسلا سیمه هم دبودائي دین دخپریدو یوه سیمه ده چې دهمدې دین ډیر اثار اوس هم دټکسلا په موزیم کې چې د ګندهاراگندهارا دتمدن بیلا بیلې بیلګېبیلگې ښیئ خوندي شوي دي او ټکسلا هم لکه پیښور ، ننګرهارننگرهار ، لغمان ، کاپیسا ، کابل ، بامیان اونور و سیمو په لرغونې سیمه ده چې د بودیزم دفرهنګدفرهنگ نما یندګيیندگي کولای شي .دچین مشهور مؤرخ او جغرافیه پوه � هیون تسنګتسنگ � هم له دغو یاد شووسیمو څخه په هغه مهال کې لیدنه کړې وه چې داسلام مقدس دین لا په دغو برخو کې خپور شوی نه ؤ . نوموړی داوومې پیړۍ په دریمه لسیزه کې له � لیانک چو � نه سرقند ته ورسید ، بیا دافغا نستان خلم ، بلخ ، بامیان ، کا پیسا ،کابل ،لغمان ، ننګرهارننگرهار ، پیښور ، ټکسلا او دګندهارادگندهارا نورې سیمې ولټولې اوبیا تر هنده پورې ورسیداو وروسته له دولس کالو بیرته راستون شو.

== د ګڼگڼ شمېر څېړنيزو لیکنو څخه اخځ ==

د � او ، پو ، کین O-po-Kien � په نامه یوه سیمه دبنو او غزني تر منځ په ګوتهگوته کوي چې دغه سیمه ځنې لرغون پو هان د � رو � په نوم هم بللې ده چې ممکن د کورمې ، ګوملېگوملې اونورې په دغه جغرافیوي موقیعتکې پرتې سیمې د � او ـــ پوـــ کین � یعنې افغان استوګنځیاستوگنځی وي چې جنرال کنګمکنگم د� او ـــ پو ــ کین � لفظ د � اوه ګانگان � یعنې افغان سره تطبیق کړ .

لار ومومي په حدودالعالم ( ۹۸۲ م ـــــ ۳۶۱ هجري ) کې ( دجوزجان یو نوم ورکې عالم ) ، په تاریخ یمیني، په اداب الحرب ولشجاعه ، طبقات ناصري ، تاریخ ګزیدهگزیده اونورو کې ددی کلمی یادونه شوی ده .

په پښتو ادبیاتو کې هم دافغان کلمې معاصره بڼه په وار وار راغلې ده چې هدف ترې دننګدننگ ، تورې ، میړانې ، اتلولۍ اونورو مفا هیمو ستاینه ده .

خوشحال خان خټک په خپلو شعرونو کې دافغان کلمې یادونه کړې ده او ویل کیږي کله چې دمغل بادشاه اورنګزیباورنگزیب له زندان نه از اد شو نو بیا ئېداشعر وکیښ :

{{ب| دافغان په ننګننگ مې وتــــړلـــه تــــوره| ننګیالېننگیالې دزمانې خوشحال خټک یم}}

له دې شعر څخه څرګندیږيڅرگندیږي چې خوشخال خان خټک ته هم ددې کلمې مفهوم په ګوتهگوته شوی ؤ او ممکن له پلاراونیکه نه دافغانیت له سیکالوژۍ سره بلد ؤ ځکه چې داکلمه دمغلو درباریانو او دهغه وخت مؤرخینو په خپلو لیکنو کې وار وار ذکر کړی ده . دچنګیزدچنگیز دتیري په موده کې هم دغه نوم موجود ؤ ، دسیفي هروي په تاریخ کې چې تقریبا په ۱۳۱۲ ع تالیف شوی دافغانستان ختیځې سیمې ئې تر سنده دافغا نستان په نامه بللي دي .

استعمالیده . چې دافغان او پټان تر منځ اختلاف پیداکړي او ځنې بیا په دې نظر دي چې سوري شیرشاه دبهار په مرکز � پټنه � کې له ټول هندوستان او یا بر صغیر نه افغانان وبلل .لومړی ئې بنګالبنگال ونیو او بیا ئې همایون تیښتې ته اړ کړ نو ځکه لومړی دغه نوم بنګالیابنگالیا نو خپور کړ او بیا وروستو په هند کې نورو میشتو قومونو تو کمونو .

( ۲۵۰۰ ) کاله پخوا هېرودت یوناني مورخ دغه نوم او دغه قبایل د پخواني پکتویس په نوم یاد کړي او د اوګاناوگان یعنې او سني افغان نوم تقریبا ( ۱۸ ) پېړۍ را په دېخوا ځنې مور خینو یاد کړی دی نو په دې اساس دغه دواړه نومونه د یوه ټبر دوه بېلا بېل نومونه دي.

ځنې داسې فکر کوي چې ګنېگنې د افغان نوم د اخمد شاه ابدالي له واکمنۍ څخه پیل شوی دی خو حقیقت دا دی چې د مخه ورته اشاره وشوه البته داحمد شاه ابدالي په زمانې کې دې نوم دومره پراختیا وموندله چې زموږ دهیواد رسمي نوم افغانستان شو.