|
'''خبریالي''' د پیښو او مسایلو په برخه کې مخاطبینو ته د رپوټونو او څیړنو د وړاندې کولو کړنې ته وايي. که څه هم په خپله په ژورنالیزم کې دننه ډیر توپیرونه دی خو آر خبره ترې د ښاروندو خبرول دی. د سازمانونو او بنسټونو لکه: حکومت او سوداګرۍسوداگرۍ له پوښښ څخه پرته، خبریالي د یوې ټولنې کلتوري اړخونه لکه هنر او وختیری هم تر خپل پوښښ لاندې نیسي. همدارنګههمدارنگه [[سمونې]]، ا[[نځور خبریالي]] او [[لاسوندیز]] (مستند) هم د خبریالی د کار د ډګرډگر برخه جوړوي.
== ريښتينې خبريالي او ريښتينى خبريال ==
خبريالي يا ژورناليزم داسې يوه سپېڅلې دنده ده چې كهکه څوكڅوک يې په ريښتينې مانا په اخلاص او سپېڅلتوب تر سره كړي،کړي، نو په هيڅ يوه ټولنه كېکې به د خلكوخلکو داسې ستونځې پاته نه شي چې د حل لاره او د پاى ټكىټکى ونه مومي، په تېره بيا په اوسمهالي ژورناليزم كېکې خو به د هيڅ يوې كليوالېکليوالې او ښاري سيمې داسې څوكڅوک نه وي چې په يو نه يو ډول دي د رسنيو (مېډيا) يوې وسيلې ته لاس رسى ونه لري، هغه څوكڅوک چې تعليم لري د ورځې په اوږدو كېکې د ورځنيو او د شپې له خوا د چاپېدونكيوچاپېدونکيو ورځپاڼو له لارې كولاىکولاى شي د نړۍ او خپلې سيمې له حالاتو ځان خبر وساتي، خو هغه څوكڅوک چې ليكليک لوست نه شي كولاىکولاى او يا هم له ښارونو څخه لرې په كليوالوکليوالو او غرنيو سيمو كېکې ژوند كوي،کوي، د راډيو له لارې شېبه په شېبه د نړۍ او سيمې له حالاتو خبرېږي او د رسنيو تر دغو دوو وسيلو را وروسته بيا ټلويژن دى چې كهکه څه هم دا د رسنيو يا مېډيا نوې وسيله نه ده او د ايجاد يې ډېر كلونهکلونه شوي دي خو د ټلويژن په برخه كېکې نويو پرمختګونوپرمختگونو د خلكوخلکو په زړونو كېکې د مېډيا تر بلې هرې وسيلې زيات محبوبيت او ځاى پيدا كړکړ. د دې لامل ښايي دا هم وي چې د ټلويژن پر پرده هر څۀ په مخامخ توګهتوگه ليدل كېږيکېږي او په اوس وخت كېکې تر پخوا زيات د بيان ازادي ده او څوكڅوک نه شي كولاىکولاى له خپل ولس او نړۍ څخه يوه خبره پټه وساتي او د دې تر څنګڅنگ اقتصادي ګټېگټې ته په پام سره هم په پاكستانپاکستان او هم په افغانستان كېکې ډېرى خلكوخلکو شخصي ټلويژني چينلونه پرانيستل چې د هغو په وسيله څلرويشت ساعته تفريحي خپرونې كويکوي او تاوده- تاوده خبرونه ترې خپروي او په څنګڅنگ كېکې ورڅخه د اعلانونو او اشتهارونو په وسيله خپلې ګټېگټې هم تر لاسه كويکوي او تر ټلويژون را وروسته بيا انټرنيټ د رسنيو يا مېډيا په دونيا كېکې يوه داسې پرمختللې او چټكهچټکه وسيله ده چې د نړۍ په هره برخه كېکې مېشت خلكخلک كولاىکولاى شي په ډېره بيړنۍ توګهتوگه د نړۍ د هغه بلې څنډې د خلكوخلکو له ژوند او حالاتو خبر شي، په تېره بيا په انټرنيټ كېکې ځينو عمومي ويبپاڼو يا سايټونو لكهلکه فېس بوك،بوک، اركيوټارکيوټ او ځينو نورو خو خلكخلک دومره سره نيژدې كړلکړل چې هر څوكڅوک كولاىکولاى شي خپل نظريات او خپلې خبرې د سترګوسترگو په رپ كېکې د نړۍ تر هغه بل كونجهکونجه و رسوي.
نو په داسې چټكچټک ژورناليزم يا پرمختللې خبريالي كېکې هم كهکه يو خبريال د ژورناليزم پر دې نوې لاره په پخوانيو ورو او سستو ګامونوگامونو تګتگ كويکوي نو فكرفکر نه كومکوم چې هغوى دي په ټولنه كېکې د يوۀ ريښتيني او رسا خبريال په توګهتوگه وپېژندل شي، ځكهځکه پخوا كهکه د يوې سيمې خبريال د خپلې سيمې د ستونځو په اړه او يا د يوې پېښې په اړه د ورځپاڼې دفتر ته خبر استاوه نو ډېره بيړه به يې ځكهځکه نه كولهکوله چې هغه مهال به يواځې څو ورځپاڼې چاپېدلې او خلكوخلکو به يوه يا دوې ورځې وروسته ترې خبرېدل او دا چې شخصي ټلويژنونه نه وو، حكومتيحکومتي او سركاريسرکاري ټلويژنونو به يواځې حكومتيحکومتي خبرونو او يو- نيم غټو پېښو ته په خپلو خبرونو او خپرونو كېکې ځاى وركاوه،ورکاوه، خو په اوسني چټكچټک او بيړني ژورناليزم كېکې يو خبريال ټكنىټکنى يا سست نه شي پاتېداى، ځكهځکه كهکه هغه د كومېکومې پېښې يا ستونځې په اړه په چټكۍچټکۍ سره اقدام ونه كړيکړي او كارکار پرې ونه كړيکړي نو ډېر ژر به ويني چې پر هغه موضوع به بل چا كارکار كړىکړى وي او بيا به نو د دۀ زيار او خواري اوبو وړې وي. ▼
همدا رنګهرنگه اوسني ژورناليزم د سانسور او چوپتيا هغه پولې هم ماتې كړېکړې دي چې خبريال به نه شو كولاىکولاى په خپلواكهخپلواکه توګهتوگه پر هره موضوع كارکار وكړيوکړي او خلكخلک ترې خبر كړي،کړي، نو په داسې حال كېکې هم كهکه يو خبريال يواځې دې ته ناست وي چې كلهکله به پېښه كېږيکېږي چې زه يې په اړه خپلې ادارې ته خبر وركړمورکړم او يا يواځې د لوړپوړيو حكومتيحکومتي چارواكيوچارواکيو او يا د سياسي ګوندونوگوندونو د مشرانو خبري كنفرانسونوکنفرانسونو ته ګونډېگونډې ووهي چې نن به نو له خيره د پلانكيپلانکي- پلانكيپلانکي صاحب د خبري كنفرانسکنفرانس په اړه خبر جوړوم نور نو بل كارکار نه لرم، فكرفکر كومکوم دا د ژورناليزم مخ ور تورول دي او دا د خبريالۍ له سپېڅلې دنده سره ناانصافي او ټګيټگي كولکول دي. ▼▲نو په داسې چټك ژورناليزم يا پرمختللې خبريالي كې هم كه يو خبريال د ژورناليزم پر دې نوې لاره په پخوانيو ورو او سستو ګامونو تګ كوي نو فكر نه كوم چې هغوى دي په ټولنه كې د يوۀ ريښتيني او رسا خبريال په توګه وپېژندل شي، ځكه پخوا كه د يوې سيمې خبريال د خپلې سيمې د ستونځو په اړه او يا د يوې پېښې په اړه د ورځپاڼې دفتر ته خبر استاوه نو ډېره بيړه به يې ځكه نه كوله چې هغه مهال به يواځې څو ورځپاڼې چاپېدلې او خلكو به يوه يا دوې ورځې وروسته ترې خبرېدل او دا چې شخصي ټلويژنونه نه وو، حكومتي او سركاري ټلويژنونو به يواځې حكومتي خبرونو او يو- نيم غټو پېښو ته په خپلو خبرونو او خپرونو كې ځاى وركاوه، خو په اوسني چټك او بيړني ژورناليزم كې يو خبريال ټكنى يا سست نه شي پاتېداى، ځكه كه هغه د كومې پېښې يا ستونځې په اړه په چټكۍ سره اقدام ونه كړي او كار پرې ونه كړي نو ډېر ژر به ويني چې پر هغه موضوع به بل چا كار كړى وي او بيا به نو د دۀ زيار او خواري اوبو وړې وي.
يو ريښتينى ژورناليسټ يا خبريال بايد هيڅ وخت په دې فكرفکر كېکې ونه اوسي چې څوكڅوک خبري كنفرانسکنفرانس كويکوي كهکه يې نه كويکوي دا د دۀ په كارکار پورې هيڅ اړه نه لري او يا خداى مه كړهکړه چېرې كومهکومه چاودنه كېږيکېږي كهکه نه كېږيکېږي چې دى يې په اړه خپلې ادارې ته تازه خبر (Breaking news) وركړيورکړي او دۀ ته پرې د ښۀ او ځيركځيرک خبريال تاج ور پر سر شي، فكرفکر كومکوم دا د ورځني ژورناليزم يا د روانو چارو يوه برخه ضرور ده خو د دې دا مانا نه ده چې يو ژورناليسټ دي يواځې د امكانيامکاني خبر پيدا كېدوکېدو ته انتظار وباسي او خپله ورځ دي بېځايه او بېكارهبېکاره تېره كړيکړي. كهکه څوكڅوک د ژورناليزم ريښتينو اصولو ته پام وكړيوکړي او ځان په بشپړه توګهتوگه ترې خبر كړيکړي نو فكرفکر نه كومکوم چې يو بااستعداده او انرژي لرونكىلرونکى خبريال به د خپلې ټولنې پر پټو پاته شويو حقايقو او ستونځو سترګېسترگې پټې كړيکړي. ▼
زموږ په سيمه كېکې دا شكايتشکايت موجود دى چې د امنيتي ستونځو له امله خبريالان نه شي كولاىکولاى په شخصي توګهتوگه ځينې سياسي او مذهبي حقايق را وسپړي او يا د ځينو خپرندويه وسيلې د خپلو ټاكلټاکل شويو پاليسيو له امله د دې زغم او توان نه لري چې د خپل خبريال هغه زيار- چې هغه د زړۀ په وينو كارکار پر كړىکړى وي- تر خلكوخلکو پورې و رسوي او د ژورناليزم اصولو ته ژمن او ريښتيني و اوسي، خو هغه خبريالان چې په سيمو كېکې يې چندان سياسي شخړې او د ګوندونوگوندونو تر منځ سياسي ناندرۍ او رقابتونه نه وي او سيمه يې يواځې د ځينو دودونو، رواجونو او ټولنيزو ناخوالو له امله وروسته پاته وي او يا د ځينو زورواكوزورواکو او شتمنو كسانوکسانو له امله يې د خلكوخلکو ژوند په تيارۀ كېکې وي، هغه خبريال نو ولې بايد پټه خولۀ پاته شي او ولې دې خبرې ته لاس تر زنې كښېنيکښېني چې د دې شخړې هوارېدل خو يواځې زما د وس كارکار نه دى، دا بدمرغۍ به نو په خدايي امر سره له منځه ځي دا هيڅ امكانامکان نه لري، ځكهځکه د هرې سيمې او هرې ټولنې د پرمختګپرمختگ او پرشاتګپرشاتگ سبب خپله د هغې ټولنې خلكخلک وي، خو د قلم څښتن ليكوالليکوال او ژورناليسټ بايد د خپلې ټولنې ناوړه دودونو او د انسانانو دردونو ته د يوۀ عادي كسکس غوندې ونه ګوري،گوري، هغه بايد ډېر حساس و اوسي او د هر هغه څه په اړه چې د دۀ انساني وجدان او مذهبي اصولونه يې نه قبلوي بايد فكرفکر وكړيوکړي او د له منځه وړلو لارې يې ولټوي. دلته به زموږ د ټولنې د ځينو ناخوالو په اړه خبرې وكړووکړو چې تر شا يې ډېر سياسي او تاريخي علتونه پټ دي خو موږ به يې د يوۀ خبريال لپاره پر هغو ناخوالو باندې د كارکار په اړه وږغېږو. ▼▲همدا رنګه اوسني ژورناليزم د سانسور او چوپتيا هغه پولې هم ماتې كړې دي چې خبريال به نه شو كولاى په خپلواكه توګه پر هره موضوع كار وكړي او خلك ترې خبر كړي، نو په داسې حال كې هم كه يو خبريال يواځې دې ته ناست وي چې كله به پېښه كېږي چې زه يې په اړه خپلې ادارې ته خبر وركړم او يا يواځې د لوړپوړيو حكومتي چارواكيو او يا د سياسي ګوندونو د مشرانو خبري كنفرانسونو ته ګونډې ووهي چې نن به نو له خيره د پلانكي- پلانكي صاحب د خبري كنفرانس په اړه خبر جوړوم نور نو بل كار نه لرم، فكر كوم دا د ژورناليزم مخ ور تورول دي او دا د خبريالۍ له سپېڅلې دنده سره ناانصافي او ټګي كول دي.
- كهکه يو لس كلنکلن ماشوم- چې كڅوړهکڅوړه يا ګونۍگونۍ يې را اخيستې وي- لوڅې پښې پر ګندګيوگندگيو ګرځيگرځي او كاغذونهکاغذونه ټولوي، كاليکالي يې خيرن او څيرې پيرې وي، مخ يې د شپو- شپو ناولى وي، نو آيا د يوۀ خبريال وجدان او ضمير به څنګهڅنگه دا ومني چې هغه دي تر دې ماشوم تېر شي او دغه ماشوم دي ونۀ پوښتي چې ولې په دې واړه ځان په لوڅو پښو پر دې ګندګيوگندگيو ګرځي؟گرځي؟ او كاغذونهکاغذونه ټولوي؟ آيا ولې ښوونځي ته نۀ ځي؟ ولې له نورو ماشومانو سره لوبې نه كوي؟کوي؟ او داسې ډېرې نورې پوښتنې چې د ماشوم له ماشومې دونياګۍدونياگۍ سره تړلې دي. ▼
- كهکه يوه اويا كلنهکلنه يا اتيا كلنهکلنه سپين سرې ووينو چې د سړكسړک له غاړې ناسته ده او له خلكوخلکو څخه خير غواړي او په داسې حال كېکې چې د سترګوسترگو بينايي يې هم له لاسه وركړېورکړې وي او د زيات ضعيفوالي له امله پر لاره هم تلاى نۀ شي او د ناروغۍ له امله يې زګېروىزگېروى هم خېژي، آيا يو خبريال به د زرګونوزرگونو نورو بې حسه او بې پروا خلكوخلکو غوندې په كوموکومو سترګوسترگو تر دغې سپين سرې تېرېږي او د يوې شېبې لپاره به ورته نوكنوک نه نيسي او دا پوښتنه به ترې نه كويکوي چې اې زما د وطن مورې! ته ولې دلته د سړكسړک له غاړې ناسته يې او خير غواړې؟، آيا تۀ زامن نۀ لرې؟، آيا خاوند دي مړ دى؟، آيا په خپلو خپلوانو كېکې دي دومره څوكڅوک نه شته چې تا وساتي؟ او همداسې ډېرې پوښتنې شته چې كهکه يو خبريال يې په ريښتينې مانا د خپلې ټولنې تر خلكوخلکو و رسوي نو فكرفکر كومکوم چې نۀ يواځې به يې خپله يوه انساني او وجداني وظيفه تر سره كړېکړې وي، بلكېبلکې خلكوخلکو ته به يې له داسې ځپليو او د حالاتو په مېچن كېکې له اڼل شويو خلكوخلکو سره د مرستې او خواخوږۍ احساس وركړىورکړى وي. ▼▲يو ريښتينى ژورناليسټ يا خبريال بايد هيڅ وخت په دې فكر كې ونه اوسي چې څوك خبري كنفرانس كوي كه يې نه كوي دا د دۀ په كار پورې هيڅ اړه نه لري او يا خداى مه كړه چېرې كومه چاودنه كېږي كه نه كېږي چې دى يې په اړه خپلې ادارې ته تازه خبر (Breaking news) وركړي او دۀ ته پرې د ښۀ او ځيرك خبريال تاج ور پر سر شي، فكر كوم دا د ورځني ژورناليزم يا د روانو چارو يوه برخه ضرور ده خو د دې دا مانا نه ده چې يو ژورناليسټ دي يواځې د امكاني خبر پيدا كېدو ته انتظار وباسي او خپله ورځ دي بېځايه او بېكاره تېره كړي. كه څوك د ژورناليزم ريښتينو اصولو ته پام وكړي او ځان په بشپړه توګه ترې خبر كړي نو فكر نه كوم چې يو بااستعداده او انرژي لرونكى خبريال به د خپلې ټولنې پر پټو پاته شويو حقايقو او ستونځو سترګې پټې كړي.
- كهکه يو مزدور چې له سهاره تر ماښامه خواري كاږي،کاږي، خولې تويوي، لاس او پښې يې تڼاكېتڼاکې وي او بيا هم دومره ګټيگټي چې يواځې د سهار ماښام ډوډۍ يې په وشي او نور نو نه په ماشومانو د ښوونځي د ويلو او نه هغوى ته د ښو كاليوکاليو د اخيستلو توان ولري او پر ځاى يې د هغۀ بادار- چې د دۀ په وينو او خولو يې ځان شتمن كړىکړى وي- د ژوند له هيڅ ډول اسانتياوو بې برخې نه وي، آيا په داسې حال كېکې د يوۀ ريښتيني خبريال په زړۀ كېکې دا خبره نه ور ګرځيگرځي چې اخير زما په ټولنه كېکې به تر څو پورې داسې ظلم او تېرى كېږيکېږي چې انسان ته د انسان په سترګهسترگه نه كتلکتل كېږي،کېږي، كهکه يو خبريال داسې حالت ونۀ بوږناوه او د داسې انساني توپير پر وړاندې يې مبارزه ونۀ كړهکړه او خلكخلک يې د دې ناوړه نظام له منځه وړلو ته ونۀ هڅول نو فكرفکر كومکوم هغه ژورناليسټ يا خبريال نه، هغه تش د خبريال په نامه د خلكوخلکو غولوونكىغولوونکى او تېرايستونكىتېرايستونکى دى. ▼
همدارنګههمدارنگه بې شمېرې ستونځې او ناخوالې شته چې كهکه د ژورناليزم په اوسني پرمختللي دور او د بې شمېره چاپي، اورېدنيو او ليدنيو رسنيو په شتون كېکې هم يو خبريال دا احساس ونۀ كړيکړي چې ټولنه دي يې له هر ډول انساني توپيرونو پاكهپاکه شي او خلكخلک دي يې د توپكتوپک پر ځاى قلم په لاس كېکې واخلي، نو فكرفکر كومکوم هغه د ژورناليزم ريښتينوالى او خپل ضمير او وجدان تر پښو لاندې كړيکړي دي. ▼▲زموږ په سيمه كې دا شكايت موجود دى چې د امنيتي ستونځو له امله خبريالان نه شي كولاى په شخصي توګه ځينې سياسي او مذهبي حقايق را وسپړي او يا د ځينو خپرندويه وسيلې د خپلو ټاكل شويو پاليسيو له امله د دې زغم او توان نه لري چې د خپل خبريال هغه زيار- چې هغه د زړۀ په وينو كار پر كړى وي- تر خلكو پورې و رسوي او د ژورناليزم اصولو ته ژمن او ريښتيني و اوسي، خو هغه خبريالان چې په سيمو كې يې چندان سياسي شخړې او د ګوندونو تر منځ سياسي ناندرۍ او رقابتونه نه وي او سيمه يې يواځې د ځينو دودونو، رواجونو او ټولنيزو ناخوالو له امله وروسته پاته وي او يا د ځينو زورواكو او شتمنو كسانو له امله يې د خلكو ژوند په تيارۀ كې وي، هغه خبريال نو ولې بايد پټه خولۀ پاته شي او ولې دې خبرې ته لاس تر زنې كښېني چې د دې شخړې هوارېدل خو يواځې زما د وس كار نه دى، دا بدمرغۍ به نو په خدايي امر سره له منځه ځي دا هيڅ امكان نه لري، ځكه د هرې سيمې او هرې ټولنې د پرمختګ او پرشاتګ سبب خپله د هغې ټولنې خلك وي، خو د قلم څښتن ليكوال او ژورناليسټ بايد د خپلې ټولنې ناوړه دودونو او د انسانانو دردونو ته د يوۀ عادي كس غوندې ونه ګوري، هغه بايد ډېر حساس و اوسي او د هر هغه څه په اړه چې د دۀ انساني وجدان او مذهبي اصولونه يې نه قبلوي بايد فكر وكړي او د له منځه وړلو لارې يې ولټوي. دلته به زموږ د ټولنې د ځينو ناخوالو په اړه خبرې وكړو چې تر شا يې ډېر سياسي او تاريخي علتونه پټ دي خو موږ به يې د يوۀ خبريال لپاره پر هغو ناخوالو باندې د كار په اړه وږغېږو.
كهکه موږ وګورووگورو د نړۍ په پرمختلليو هېوادونو او ټولنو كېکې رسنيو هغه علمي او ساينسي بدلونونه راوستي دي چې ښايي موږ يې تصور هم ونۀ كړو،کړو، ځكهځکه هغوى خپل ټول علمي، اقتصادي، سياسي، ساينسي او ټولنيز پرمختګونهپرمختگونه له رسنيو سره تړلي دي او د رسنيو په وسيله خپل ولس ترې خبروي، په دې توګهتوگه يې ولس په چټكۍچټکۍ سره هغه پرمختګونهپرمختگونه په خپل ژوند كېکې عملي كويکوي او بيا نو دې ته اړتيا نه پېښېږي چې يو څوكڅوک دي يې د ژوند له اسانتياوو بې برخې پاته شي او له همدې امله يې ژبې هم د نړۍ د سترو ژبو په كتارکتار كېکې شمېرل شوې دي. نن كهکه انګرېزيانگرېزي د نړۍ په سترو ژبو كېکې شمېرل كېږيکېږي او زموږ غوندې د وروسته پاته ټولنو د خلكوخلکو پرمختګپرمختگ هم اوس د انګرېزيانگرېزي ژبې له زدكړېزدکړې سره تړلى دى او ورته اړ يو، د دې يواځينى لامل دا دى چې هغوى خپلې ژبې ته بېساري خدمتونه كړيکړي دي او خپله ژبه يې د رسنيو له لارې په ټوله نړۍ كېکې د باران غوندې خپره كړېکړې ده. اوس چې له نېكهنېکه مرغه زموږ په سيمو كېکې رسنيو تر پخوا زيات پرمختګپرمختگ كړىکړى دى، نو له دې څخه په استفادې سره موږ هم د دې توان لرلاى شو چې د خپلو هر ډول ستونځو او ناخوالو په له منځه وړلو كېکې رسنۍ د ځان ملګرېملگرې كړوکړو او هيڅوكهيڅوک داسې پاته نه شي چې د رسنيو له سترګوسترگو او زوره پټ خپلو ناوړه اعمالو ته دوام وركړيورکړي. دا به څنګهڅنگه امكانامکان ولري؟ د دې پوښتنې ځواب په ټولنه كېکې د حساسو او باسواده خلكوخلکو په شتون پورې تړلى دى او د دې تر څنګڅنگ د رسنيو په داسې استازيو پورې تړلى دى چې هغه ته ژورناليسټ يا خبريال ويل كېږي،کېږي، كهکه خبريال ځيرك،ځيرک، حساس، زړور، چابكچابک او په هغه ژبه كېکې چې دى كارکار پكېپکې كوي،کوي، حاكمحاکم ونۀ اوسي نو نۀ شي كولاىکولاى د خپلې ټولنې له دردونو او ستونځو خلكخلک خبر كړيکړي يا د خپلې سيمې له تاريخ، وياړونو او پرمختګونوپرمختگونو چاته و ږغېږي او يا په خلكوخلکو كېکې د انساني توپير پالنې د له منځه وړلو شعور او فكرفکر را ژوندى كړيکړي. ▼
په يوه مانا ريښتينې خبريالي د پيغمبرۍ درجه لري، هغه داسې چې كهکه يو خبريال په بې پرې او بې طرفه توګهتوگه خپلو انساني حقوقو ته په پام سره د داسې غيرانساني اعمالو، كړوکړو وړو او ناوړه دودونو په اړه- چې له امله يې د هغې ټولنې انسانان ځورول كېږي،کېږي، ژوند يې له تباهۍ سره مخامخېږي، پر هر ډول انساني حقوقو يې تېرى كېږيکېږي- خپل ولس او نړۍ ته مالومات وركړيورکړي نو دا ډول خبريالي هيڅكلههيڅکله تر پيغمبرۍ كمکم كارکار نه شي بلل كېداى،کېداى، خو ډېر خلكخلک بيا پرته له دې چې د ټولنې د خدمت او پرمختګپرمختگ فكرفکر دي ولري، ژورناليزم د ځان په ګټهگټه كارويکاروي او د څو پيسو د لاسته راوړلو په خاطر د ژورناليزم سپېڅلى نوم بدناموي او په اصطلاح د ژيړ ژورناليزم (Yellow journalism) په پاللو سره د نورو انسانانو د پاللو پر ځاى د ځانپالنې د تلپاتي ژيړي په ناروغۍ اخته وي. يو وخت د بي بي سي يوۀ تكړهتکړه ژورناليسټ اسماعيل سعادت په يوه مركهمرکه كېکې د ژورناليسټ په اړه ډېر په زړه پورې نظر وركړىورکړى و، هغه ويلي و: ▼▲- كه يو لس كلن ماشوم- چې كڅوړه يا ګونۍ يې را اخيستې وي- لوڅې پښې پر ګندګيو ګرځي او كاغذونه ټولوي، كالي يې خيرن او څيرې پيرې وي، مخ يې د شپو- شپو ناولى وي، نو آيا د يوۀ خبريال وجدان او ضمير به څنګه دا ومني چې هغه دي تر دې ماشوم تېر شي او دغه ماشوم دي ونۀ پوښتي چې ولې په دې واړه ځان په لوڅو پښو پر دې ګندګيو ګرځي؟ او كاغذونه ټولوي؟ آيا ولې ښوونځي ته نۀ ځي؟ ولې له نورو ماشومانو سره لوبې نه كوي؟ او داسې ډېرې نورې پوښتنې چې د ماشوم له ماشومې دونياګۍ سره تړلې دي.
" كهکه څوكڅوک غواړي چې خدمت وكړيوکړي نو ژورناليسټ دي شي او كهکه غواړي چې پيسې وګټيوگټي نو د ژورناليزم پر ځاى دي تجارت يا بل كارکار ته مخه كړيکړي"، د دې دا مقصد هم نه دى چې يو څوكڅوک دي كاڼيکاڼي په نس پورې وتړي او هيڅ دي نۀ خوري او هيڅ ګټهگټه وټه دي نه كوي،کوي، بلكېبلکې د دې مقصد دا دى يو څوكڅوک بايد د ژورناليزم په وسيله د ډېرو پيسو د ګټلوگټلو په نيت دې سپېڅلې دندې ته را نۀ شي، بلكېبلکې د ټولنې د خدمت او د ناخوالو د له منځه وړلو فكرفکر دي ولري، بيا نو پيسې څۀ چې هغه د چا خبره په خدمت خداى هم پيدا كېږيکېږي. ▼
موږ دلته د ژورناليزم پر تيورۍ او اصولو خبرې نه كووکوو چې د ژورناليزم په بېلابېلو ښاخونو او څانګوڅانگو كېکې د كارکار لپاره بايد كومکوم ټكيټکي په پام كېکې ونيول شي، خو كهکه څوكڅوک غواړي چې د خبريالۍ سپېڅلې او له كړاوونوکړاوونو ډكېډکې دندې ته لاس واچوي نو هغه بايد د زدكړوزدکړو تر څنګڅنگ داسې يو فكر،فکر، احساس او شعور ولري چې د عادي خلكوخلکو په پرتله هر څۀ ته په ځانګړيځانگړي او ژور نظر وګوري،وگوري، ويې څېړي او په اړه يې نور خلكخلک د يوۀ مثبت او سالم فكرفکر له مخې خبر كړيکړي. هو دا سمه ده چې د ژورناليزم اصول او تيوري به يو څوكڅوک په پوهنتون كېکې زده كړيکړي او يا به يې په اړه كتابونهکتابونه مطالعه كړيکړي خو د ژورناليزم يا خبريالۍ تر شا چې كومکوم ماغزۀ، كومکوم حساسيت او كومهکومه ځيركتياځيرکتيا په كارکار ده، هغه څوكڅوک د ژورناليزم د تيورۍ يا اصولو په زده كولوکولو سره نه شي تر لاسه كولاى،کولاى، ځكهځکه خبريالي د ژوند د نورو هنرونو او كسبونوکسبونو غوندې داسې يو كسبکسب نۀ دى چې يو څوكڅوک دي يې په شاګردۍشاگردۍ سره زده كړي،کړي، د بېلګېبېلگې په توګهتوگه د درزيتوب، تركاڼۍ،ترکاڼۍ، مستريتوب يا نورو كسبونوکسبونو زدكړهزدکړه ښايي ډېره پوهه ونۀ غواړي او زده شي، خو د خبريالۍ لپاره فكرفکر كومکوم يواځې پوهه شرط نه ده، بلكېبلکې حساس زړۀ او فكرفکر او انساني درد ورسره مهم شرط دى چې دا د هر چا په برخه نۀ دي او يا كېداىکېداى شي زموږ په ټولنو كېکې د موجودو محروميتونو له امله موږ ټول داسې شوي يو چې حساسيت او شعور مو له لاسه وركړىورکړى دى او هر څۀ ته په برسېرن نظر ګوروگورو. ▼▲- كه يوه اويا كلنه يا اتيا كلنه سپين سرې ووينو چې د سړك له غاړې ناسته ده او له خلكو څخه خير غواړي او په داسې حال كې چې د سترګو بينايي يې هم له لاسه وركړې وي او د زيات ضعيفوالي له امله پر لاره هم تلاى نۀ شي او د ناروغۍ له امله يې زګېروى هم خېژي، آيا يو خبريال به د زرګونو نورو بې حسه او بې پروا خلكو غوندې په كومو سترګو تر دغې سپين سرې تېرېږي او د يوې شېبې لپاره به ورته نوك نه نيسي او دا پوښتنه به ترې نه كوي چې اې زما د وطن مورې! ته ولې دلته د سړك له غاړې ناسته يې او خير غواړې؟، آيا تۀ زامن نۀ لرې؟، آيا خاوند دي مړ دى؟، آيا په خپلو خپلوانو كې دي دومره څوك نه شته چې تا وساتي؟ او همداسې ډېرې پوښتنې شته چې كه يو خبريال يې په ريښتينې مانا د خپلې ټولنې تر خلكو و رسوي نو فكر كوم چې نۀ يواځې به يې خپله يوه انساني او وجداني وظيفه تر سره كړې وي، بلكې خلكو ته به يې له داسې ځپليو او د حالاتو په مېچن كې له اڼل شويو خلكو سره د مرستې او خواخوږۍ احساس وركړى وي.
بيا هم هماغه خبره ده چې دغه محروميتونه او د زورواكوزورواکو او استعاري ډلو له خوا په ټولنه كېکې موجود غلامانه فكرونه،فکرونه، د بې علمۍ او جهل ټپونه، په تيارۀ كېکې د اوسېدو مصنوعي نصيبونه او بېوزلۍ هم يواځې او يواځې د رسنيو له لارې له منځه تلاى شي او دا هغه وخت امكانامکان لرلاى شي چې د ټولنې له حساسو، ځيركوځيرکو او زړورو خلكوخلکو څخه مو ريښتيني خبريالان را ووځي او د تش په نامه خبريالانو له لاسونو څخه د خبريالۍ قلمونه واخلي او د خبريالۍ د سپېڅلې دندې له لارې په ټولنه كېکې انسان ته ور پېښې هر ډول ستونځې له منځه يوسي او نړۍ ته وښيي چې ريښتينې خبريالي او ريښتينى خبريال څه ډول وي. ▼
▲- كه يو مزدور چې له سهاره تر ماښامه خواري كاږي، خولې تويوي، لاس او پښې يې تڼاكې وي او بيا هم دومره ګټي چې يواځې د سهار ماښام ډوډۍ يې په وشي او نور نو نه په ماشومانو د ښوونځي د ويلو او نه هغوى ته د ښو كاليو د اخيستلو توان ولري او پر ځاى يې د هغۀ بادار- چې د دۀ په وينو او خولو يې ځان شتمن كړى وي- د ژوند له هيڅ ډول اسانتياوو بې برخې نه وي، آيا په داسې حال كې د يوۀ ريښتيني خبريال په زړۀ كې دا خبره نه ور ګرځي چې اخير زما په ټولنه كې به تر څو پورې داسې ظلم او تېرى كېږي چې انسان ته د انسان په سترګه نه كتل كېږي، كه يو خبريال داسې حالت ونۀ بوږناوه او د داسې انساني توپير پر وړاندې يې مبارزه ونۀ كړه او خلك يې د دې ناوړه نظام له منځه وړلو ته ونۀ هڅول نو فكر كوم هغه ژورناليسټ يا خبريال نه، هغه تش د خبريال په نامه د خلكو غولوونكى او تېرايستونكى دى.
▲همدارنګه بې شمېرې ستونځې او ناخوالې شته چې كه د ژورناليزم په اوسني پرمختللي دور او د بې شمېره چاپي، اورېدنيو او ليدنيو رسنيو په شتون كې هم يو خبريال دا احساس ونۀ كړي چې ټولنه دي يې له هر ډول انساني توپيرونو پاكه شي او خلك دي يې د توپك پر ځاى قلم په لاس كې واخلي، نو فكر كوم هغه د ژورناليزم ريښتينوالى او خپل ضمير او وجدان تر پښو لاندې كړي دي.
▲كه موږ وګورو د نړۍ په پرمختلليو هېوادونو او ټولنو كې رسنيو هغه علمي او ساينسي بدلونونه راوستي دي چې ښايي موږ يې تصور هم ونۀ كړو، ځكه هغوى خپل ټول علمي، اقتصادي، سياسي، ساينسي او ټولنيز پرمختګونه له رسنيو سره تړلي دي او د رسنيو په وسيله خپل ولس ترې خبروي، په دې توګه يې ولس په چټكۍ سره هغه پرمختګونه په خپل ژوند كې عملي كوي او بيا نو دې ته اړتيا نه پېښېږي چې يو څوك دي يې د ژوند له اسانتياوو بې برخې پاته شي او له همدې امله يې ژبې هم د نړۍ د سترو ژبو په كتار كې شمېرل شوې دي. نن كه انګرېزي د نړۍ په سترو ژبو كې شمېرل كېږي او زموږ غوندې د وروسته پاته ټولنو د خلكو پرمختګ هم اوس د انګرېزي ژبې له زدكړې سره تړلى دى او ورته اړ يو، د دې يواځينى لامل دا دى چې هغوى خپلې ژبې ته بېساري خدمتونه كړي دي او خپله ژبه يې د رسنيو له لارې په ټوله نړۍ كې د باران غوندې خپره كړې ده. اوس چې له نېكه مرغه زموږ په سيمو كې رسنيو تر پخوا زيات پرمختګ كړى دى، نو له دې څخه په استفادې سره موږ هم د دې توان لرلاى شو چې د خپلو هر ډول ستونځو او ناخوالو په له منځه وړلو كې رسنۍ د ځان ملګرې كړو او هيڅوك داسې پاته نه شي چې د رسنيو له سترګو او زوره پټ خپلو ناوړه اعمالو ته دوام وركړي. دا به څنګه امكان ولري؟ د دې پوښتنې ځواب په ټولنه كې د حساسو او باسواده خلكو په شتون پورې تړلى دى او د دې تر څنګ د رسنيو په داسې استازيو پورې تړلى دى چې هغه ته ژورناليسټ يا خبريال ويل كېږي، كه خبريال ځيرك، حساس، زړور، چابك او په هغه ژبه كې چې دى كار پكې كوي، حاكم ونۀ اوسي نو نۀ شي كولاى د خپلې ټولنې له دردونو او ستونځو خلك خبر كړي يا د خپلې سيمې له تاريخ، وياړونو او پرمختګونو چاته و ږغېږي او يا په خلكو كې د انساني توپير پالنې د له منځه وړلو شعور او فكر را ژوندى كړي.
▲په يوه مانا ريښتينې خبريالي د پيغمبرۍ درجه لري، هغه داسې چې كه يو خبريال په بې پرې او بې طرفه توګه خپلو انساني حقوقو ته په پام سره د داسې غيرانساني اعمالو، كړو وړو او ناوړه دودونو په اړه- چې له امله يې د هغې ټولنې انسانان ځورول كېږي، ژوند يې له تباهۍ سره مخامخېږي، پر هر ډول انساني حقوقو يې تېرى كېږي- خپل ولس او نړۍ ته مالومات وركړي نو دا ډول خبريالي هيڅكله تر پيغمبرۍ كم كار نه شي بلل كېداى، خو ډېر خلك بيا پرته له دې چې د ټولنې د خدمت او پرمختګ فكر دي ولري، ژورناليزم د ځان په ګټه كاروي او د څو پيسو د لاسته راوړلو په خاطر د ژورناليزم سپېڅلى نوم بدناموي او په اصطلاح د ژيړ ژورناليزم (Yellow journalism) په پاللو سره د نورو انسانانو د پاللو پر ځاى د ځانپالنې د تلپاتي ژيړي په ناروغۍ اخته وي. يو وخت د بي بي سي يوۀ تكړه ژورناليسټ اسماعيل سعادت په يوه مركه كې د ژورناليسټ په اړه ډېر په زړه پورې نظر وركړى و، هغه ويلي و:
▲"كه څوك غواړي چې خدمت وكړي نو ژورناليسټ دي شي او كه غواړي چې پيسې وګټي نو د ژورناليزم پر ځاى دي تجارت يا بل كار ته مخه كړي"، د دې دا مقصد هم نه دى چې يو څوك دي كاڼي په نس پورې وتړي او هيڅ دي نۀ خوري او هيڅ ګټه وټه دي نه كوي، بلكې د دې مقصد دا دى يو څوك بايد د ژورناليزم په وسيله د ډېرو پيسو د ګټلو په نيت دې سپېڅلې دندې ته را نۀ شي، بلكې د ټولنې د خدمت او د ناخوالو د له منځه وړلو فكر دي ولري، بيا نو پيسې څۀ چې هغه د چا خبره په خدمت خداى هم پيدا كېږي.
▲موږ دلته د ژورناليزم پر تيورۍ او اصولو خبرې نه كوو چې د ژورناليزم په بېلابېلو ښاخونو او څانګو كې د كار لپاره بايد كوم ټكي په پام كې ونيول شي، خو كه څوك غواړي چې د خبريالۍ سپېڅلې او له كړاوونو ډكې دندې ته لاس واچوي نو هغه بايد د زدكړو تر څنګ داسې يو فكر، احساس او شعور ولري چې د عادي خلكو په پرتله هر څۀ ته په ځانګړي او ژور نظر وګوري، ويې څېړي او په اړه يې نور خلك د يوۀ مثبت او سالم فكر له مخې خبر كړي. هو دا سمه ده چې د ژورناليزم اصول او تيوري به يو څوك په پوهنتون كې زده كړي او يا به يې په اړه كتابونه مطالعه كړي خو د ژورناليزم يا خبريالۍ تر شا چې كوم ماغزۀ، كوم حساسيت او كومه ځيركتيا په كار ده، هغه څوك د ژورناليزم د تيورۍ يا اصولو په زده كولو سره نه شي تر لاسه كولاى، ځكه خبريالي د ژوند د نورو هنرونو او كسبونو غوندې داسې يو كسب نۀ دى چې يو څوك دي يې په شاګردۍ سره زده كړي، د بېلګې په توګه د درزيتوب، تركاڼۍ، مستريتوب يا نورو كسبونو زدكړه ښايي ډېره پوهه ونۀ غواړي او زده شي، خو د خبريالۍ لپاره فكر كوم يواځې پوهه شرط نه ده، بلكې حساس زړۀ او فكر او انساني درد ورسره مهم شرط دى چې دا د هر چا په برخه نۀ دي او يا كېداى شي زموږ په ټولنو كې د موجودو محروميتونو له امله موږ ټول داسې شوي يو چې حساسيت او شعور مو له لاسه وركړى دى او هر څۀ ته په برسېرن نظر ګورو.
▲بيا هم هماغه خبره ده چې دغه محروميتونه او د زورواكو او استعاري ډلو له خوا په ټولنه كې موجود غلامانه فكرونه، د بې علمۍ او جهل ټپونه، په تيارۀ كې د اوسېدو مصنوعي نصيبونه او بېوزلۍ هم يواځې او يواځې د رسنيو له لارې له منځه تلاى شي او دا هغه وخت امكان لرلاى شي چې د ټولنې له حساسو، ځيركو او زړورو خلكو څخه مو ريښتيني خبريالان را ووځي او د تش په نامه خبريالانو له لاسونو څخه د خبريالۍ قلمونه واخلي او د خبريالۍ د سپېڅلې دندې له لارې په ټولنه كې انسان ته ور پېښې هر ډول ستونځې له منځه يوسي او نړۍ ته وښيي چې ريښتينې خبريالي او ريښتينى خبريال څه ډول وي.
| 