د "د غزنويانو ټولواکمني" د بڼو تر مېنځ توپير

[[دوتنه:Ghaznavid Empire 975 East- 1187 (AD)Hem_1025ad.PNGjpg|بټنوک|300px|thumb|GhaznavidEastern EmpireHemisphere, at its greatest extent1025ad.]]

سبكتګينسبكتگين له ۲۰ كاله واكمنۍ څخه وروسته ومړ. لده څخه وروسته يې زوى محمود غزنوي د واكمنۍ پر ګدۍگدۍ كښېناست. محمود د سبكتګينسبكتگين كورنۍ له ټولو څخه نامتو واكمن ؤ. د اسلامي تاريخ له نامتو واكمنو څخه يو هم سلطان محمود دى، چې پر هندونستان يې ۱۷ ځلې بريد كړې، چې لدې امله د شهرت لوړو پوړيو ته ورسېد.

محمود له كوشنيوالي څخه زړور ؤ، او له پلار سره په ډېرو جګړوجگړو كې ملګرېملگرې ؤ. واك ته له رسېدو سره سم يې د واكمنۍ په سمبالولو لګيالگيا شو. لومړې يې داخلي اړودوړ كرار كړ، او بيا د واكمنۍ پراخولو پسې شو. شمال كې يې خوارزم او بخارا ونيوله، او د سمرقند د علاقې وړو، وړو واكمنو دده اطاعت ومانه. لومړې يې د بخار سمرقند، كاشغر چې د ايلك خاني واكمنو تر ولكې لاندې ؤ ترخپلې واكمنۍ لاندې راوستل، او خوارزم كې يو كوشنې خپلواكه واكمني چې د آل مامون په نامه چلېده هغه يې هم له منځه يوړه. سوېل كې يې د رې، اصفهان او همدان چې د بني بويه تر ولكې لانې ول، فتحه كړل. ختيځ كې يې تقريبا هغه ټولې سيمې ونيولې چې نن سبا د پاكستان په نامه يادېږي.

كله چې د ساماني واكمني كمزورې شوه او واليانو يې د خپلواكۍ اعلان وكړ، نو لدې ډلې څخه يو هم سبكتګينسبكتگين (۳۶۶هـ تر ۳۸۷هـ) ؤ، چې نني افغانستان د پلازمېنې سوېل لورې ته د غزني ولايت په ۳۶۶هجري سپوږميز كال د يو خپلواك دولت په توګهتوگه اعلان كړ.

چې دا واكمني په تاريخ كې د غزنوي واكمنۍ او آل سبكتګينسبكتگين په نامه يادېږي. د خپلواكۍ په اعلان سره سم يې په خراسان سمدلاسه بريد وكړ او ترخپلې ولكې لاندې يې راوړ.

د همدې سبكتګينسبكتگين په پېر كې د لومړي ځل لپاره د خېبر له درې څخه د لومړي ځل لپاره تېر او پېښور، لاهور او ملتان ښـارونه يې خپلې واكمنۍ لاندې راوستل.

پېد وخت كې د لاهور واكمن يو هندو راجا جېپال ؤ. ددې راجا واكمني له لاهور څخه نيولې تر پېښور او كابل پورې غزېدلې وه. او د واكمنۍ بريدونه يې د سبكتګينسبكتگين له واكمنۍ سره نښتي ول. كله چې راجا جېپال د سبكتګينسبكتگين واكمني ځواكمن كېدو پر لور وليده، نو هوډ يې وكړ ترڅو غزني تر خپلې ولكې لاندې راولي. نو په همدې هيله د يوه غټ پوځ سره مخ په غزني را هۍ شو، او بريد يې پېل كړ. مګرمگر پدې جګړهجگړه كې د سبكتګينسبكتگين له لاسه يې سخته ماتې وخوړه، او جېپال يې ژوندې ونيوه. جېپال د سبكتګينسبكتگين اطاعت ومانه او ځان يې پدې بانه وژغوره چې كلنۍ خراج به د غزني واكمن ته رالېږي. نو پدې هيله بېرته لاهور ته راپرېښودې شو. كله چې جېپال ورسېد نو له وعدې څخه يې سرغړونه وكړه او د خراج له وركول يې له وعدې سره سم ونه كړل. نو لدې وجې سبكتګينسبكتگين د بريد تكل وكړ او پېښور يې خپلې ولكې لاندې راووست.

د غزنوي واكمنو لهډلې څخه سلطان ابراهيم (451ـهـ تر 492ـهـ) هم د يادولو وړ دى. ده په خپله ۴۰ كلنه واكمنۍ كې غزنوي واكمني ښه ټينګهټينگه كړه. له سلجوقيانو سره يې ښې اړيكې ټينګېټينگې كړې، او هندوستان يې تر خپلې پوره پوره ترخپلې ولكې لاندې راوست. دده په پېر كې هندوانو غوښتل چې مسلمانان له پنجاب څخه وشړي، مګرمگر پدې كار كې بريالي نشول. ابراهيم تر ډلي پورې سيمې په غزنوي واكمنۍ كې ورګډېورگډې كړې، او د بنارس ښار هم ونيوه.

ابراهيم يو ديندار او ولس خوښې واكمن ؤ، د شپې به د غزني په كوڅو ګرځېدهگرځېده او اړو او بې وزله خلكو سره به يې مرسته كوله.

ده له ودانيو سره زياته مينه لرله. داسې ودانۍ به يې خوښولې چې عامه خلكو ته ترې ګټهگټه ورسي. په خپله واكمنۍ كې يې ۴۰۰ داسې ودانۍ د مدرسو، خانقاګانو،خانقاگانو، مساپرخانو او جوماتونو لپاره جوړې كړې.

د غزني په شاهي ودانۍ كې يې داسې يوه درملتون جوړ كړ چې عوامو ته به په وړيا توګهتوگه درمل وركول كېده. پدې درملتون كې د سترګوسترگو د ناروغيو ډېره ښه درملنه كېده، او ډېرې ښـې دوايانې پكې ميندل كېدې.

۵۴۵هجري سپوږميز چې له ۱۱۵۰زېږيز كال سره سمون خوري د غور يو واكمن چې علاؤ الدين غوري نومېده ولكه ټينګهټينگه كړه او غزني يې د ۷ شپو او ۷ ورځو لپاره وسوزاوه. د نړۍ دا ښار چې په تاريخ كې د (عروس البلاد) په نامه ياديده لولپه او خاورې ايرې شو. علاؤ الدين ددې ناوړه عمل له امله په تاريخ كې د جهانسوز په نامه يادېږي. لدې څخه وروسته د غزنوي دوه وروستيو واكمنو پلازمېنه له غزني څخه لاهور ته راغله، چې دا واكمني هم په ۵۸۲هـ سپوږميز كال د سلطان شهاب الدين غوري په لاس ړنګهړنگه او د پاى ټكې وركېښود.

غزنوي وكمنو تقريبا ۲۰۰ كاله په هندي نيمې وچې واكمني وكړه، دوي هغه خلك ول چې هند نيمې وچې خلكو ته يې د ژوند كولو لارې چارې وروښودلې. دوي يې مهذب كړل، او د اسلامي تهذيب بېخونه پدې وچه كې كلك او ټينګټينگ كړل، او د لاهور ښار يې د لومړي ځل لپاره د پوهې او ادب مركز جوړ كړ.

غزنوي واكمنان د علم او ادب ډېر زيات خوښوونكي ول، په ځانګړيځانگړي ډول سلطان محمود غزنوي د پېر فردوسي او البېروني كارنامې نن هم نړۍ د يادولو وړ بولي.

البېروني د خپل پېر له ټولو څه لوى څېړونكې او ساېنسپوه ؤ، هغه په ریاضی، علم هیئت، تاریخ او جغرافیه كې داسې ګټورگټور كتابونه ليكلي چې تر نن ورځې پورې لوستل كېږي او د اعتبار وړ دي.

دلاهور په پوهانو كې چې د غزنوي واكمنو سره دې ښار ته راغلي ول، د علي بن عثمان هجوېري (400ـهـ تر 465ـهـ) ديادولو وړ دى. دى يو لوى ولي ؤ، دده له وجې په لاهور كې اسلام خپور شو او زياتره هندوانو اسلام ومانه. هجوېري نن سبا د داتا ګنجگنج بخش په نامه سره يادېږي. ده ۴۰ كاله د اسلامي نړۍ سفرونه وكړل او په اخره كې د لاهور ښار ته راغې. دده مقبره د لاهور ښار په مركز كې ده.

هجوېري د ”کشف المحجوب“ په نامه كتاب په پاړسي ژبه كښلې چې د تصوف په پوهه كې لومړنۍ پاړسي كتاب ګڼلگڼل كېږي. دا كتاب يې د لاهور په ښار كې كښلې دى.

د غزنوي پېر دوه سترې سټې ابو سعید ابوالخیر (357ـهـ تر 440ـهـ) او سنائی (465ـهـ تر 545ـهـ) دي. ابو سعيد ابو الخير د خپل پېر لوى صوفي او ولي ؤ. دده دشهرت وجه دده پاړسي څلوريزې دي، ځكه دې د پاړسي ژبې لومړنې لوى څلوريزې ويوونكې شاعر دى. دده د څلوريزو موضوع له څښتن تعالى سره مينه، اخلاقي ښوونه او داسې نورې موضوعګانېموضوعگانې دي.

سنايي د غزنوي پېر د وروستيو شاعرانو څخه يو ستر شاعر دى، چې د پاړسي ژبې صوفيانه شاعرۍ بنسټ اېښودونكو څخه دى. دده كلام د سوز او ګدازگداز او اخلاقي ښوونې څخه ډګډگ دى. د سنايي پلرنې ښار د غزني ښار دى، نن سبا دده مزار د غزني په ولايت كې دى.

* [[آلپتګينآلپتگين]] (963-977)

* [[سبکتګينسبکتگين]], (''ابو منصور'') (977-997)

** [[د پېښـور جګړهجگړه]] 1008ء

== دا هم وګورۍوگورۍ ==