یوه '''وټه''' د یوه هیواد یا سیمې د [[وټیز غونډال]] (اقتصادي نظام)څخه جوړ دی، کوم چې د دې سیمې کار، پانګهپانگه او ځمکنې سرچینې، او وټیز عوامل د توکو په [[تولید (سوداګريسوداگري)|تولید]]، تبادله، ویشنې او مصرفونې کې برخه اخلي. چې وروستی پایلې ته په کتو سره وټه یو بهیر دی د تکنالوژیکي ودې، تاریخ او د هغه ټولنیز سازمان، او همدارنګههمدارنگه جغرافیې، طبعي سرچینو او د ژوند چاپیریال په ګډون،گډون، چې دا ټول د وټې د اصلي لامل په ټوګهټوگه پیژندل کیږی.
== مخینه ==
=== لرغونی پېر ===
له ډیرې پخوا څخه د انسانانو په منځ کې په انفرادي ډول سره د توکو تولید، ویشنې او د خدمتونو چارو دود درلود، چې دا چارې پخپله د وټې ځیني ډولونه دی. خو په همدې ډول سره د ټولنو په پراخیدلو او د ورځینو اړتیاوو په ډیریدلو سره وټیزې چارې هم پرمختللې کیدلې . چې په لمړني ځل [[سومر]] یانې 1696 – 1654 کاله مخکې له میلاده (د بابلیانو لرغونی دور) د راګړېراگړې ورکړې او پیسو پر بنسټ په لمړۍ ځل وټیز پرمختګپرمختگ رامنځ ته کړ او تر هغه وروسته بیا [[بابلیان|بابلیانو]] او ورسره شاوخوا نورو نږدی څنګڅنگ ته ښاریانو یې له دوی نه وروسته زوړ وټیز غونډال نور هم پراخه کړ. چې نن زمونږ په اند قواعد او قوانین، په پورونو او نورو وټیزو کړنو کې بلل کیږي، او په سوداګریزوسوداگریزو کړنو او خصوصي ملکیتونو پورې اړوند حقوفي قراردانونه او قانوني کودونه.<ref name=Sheila>Sheila C. Dow (2005), "Axioms and Babylonian thought: a reply", ''Journal of Post Keynesian Economics'' '''27''' (3), p. 385-391.</ref>
[[Image:BMC 193.jpg|thumb|RIGHT|200px|Greek [[drachm]] of Aegina. Obverse: Land [[turtle]] / Reverse: ΑΙΓ(INA) and dolphin. The oldest turtle coin dates 700 BC]]
بابلیانو او ورسره ګاونډیوگاونډیو ښاري ایالتونو یی د وټه بڼه د اوسنو مدني ټولنو (قانون) د مفهوم د پرتلې ترکچې پورې لوړه کړه. <ref name="yale2">{{cite web|url=http://www.yale.edu/lawweb/avalon/medieval/hammint.htm|title=The Code of Hammurabi : Introduction|accessdate=September 14, 2007|publisher=Yale University|year=1915|author=Charles F. Horne, Ph.D.}}</ref> هغوی لمړۍ تدوین شویو قوانینو او پازوالیزو (اداري) غونډالونو ته پراختیا ورکړه او بیا یې په محکمو، زندانونو او دولتي سوابقو کې پلې کړل
څو پیړۍ وروسته د [[مېخي ليکدود|میخي لیک]] په رامنځته کیدو سره، او د لیکنو په کارلو سره لکه پور/ اداینه او شته توکي دا په لمړۍ ځل کابو ۲۶۰۰ کاله مخکې له میلاده د پیغامونو او لیکونو استول [[تاریخ]] ،[[افسانه]]، [[شمېرپوهنه]] ، [[ستورپېژندنه]] او په نورو حرفوي مخینو کې، لارې چې خصوصي ملکیتونه وویشي کله چې وغواړي... په پور باندې د ګټېگټې شمیر... د مالکیت او مالي تاوان د جبران اړوند قوانین کله چې توکو زیان یا کس ته فزیکي ضرر ورسیږي... جریمه د سرغړونو په صورت کې... او د پيسو د تاوان جبران کول او نورې سر غړونې چې دا په تاریخ کې لمړنۍ کره قانون وو.{{رښتيا}}
=== منځنی پېر ===
د منځنیو پیړیو پر مهال، څه چې نن مونږ ورته وټه وایو د پایښت له کچې څخه ډیره لرې نه وه. او هغه مهال د ټولنیزو ډلو تر منځ ډیر بدلونونه تر سترګوسترگو شوي دی. چې د دوی په سر کې ستر مطرح فاتحانو ته یی له خطره ډکه پانګونهپانگونه وه یانې د مالي سرچینو د تر لاسه کولو لپاره، چې له مخې یی باید چې پانګهپانگه بیرته د هغو توکو په بدل چې دوی [[نوې نړۍ]] ته راورد کړي ورکړل شي. او سوداګروسوداگرو لکه [[ژاکوب فوګرفوگر]] (1459–1525) او [[جوواني دې بیتشي دې میدیشي]] (1360–1428) دوی لمړنۍ بانک جوړ کړ. او همدا ډول د مارکوپولو (1254–1324)، [[کرسټوفیر کولمبوس]] (1451–1506) او د واسکو دې ګاماگاما (1469–1524) لڅاوونو (discoveries)لمړنۍ نړیواله وټه رامنځ ته کړه. چې په دغه وخت کې وټه د لمړنۍ [[سوداګريسوداگري|سوداګرۍسوداگرۍ]] په نوم یادیږي
