د "گړپوهنه" د بڼو تر مېنځ توپير

Content deleted Content added
و ANBI پرته له دې چې يو مخ گرځونی پرېږدي له ګړپوهنه څخه گړپوهنه ته مخ ولېږداوه
د سمون لنډیز نسته
۱ کرښه:
{{ويکيسازنه}}
{{صاف}}
'''ګړپوههگړپوهه''' يا صرف(morphology) د نومونو او فعلونو له اوړون(ګردانگردان) سره تړاو لري. له دې پلوه د يوې يوازېنۍ کره يا معياري [[پښتو]] پر وړاندې ګړنۍگړنۍ يا ګړدوديگړدودي پښتو بې کچه توپيرونه لري او په دې توګهتوگه ډېرليکوال، او رسنوال (ژورنالېستان)، په تېره خبريالان او وياندان له بېلابېلو ګړدوديگړدودي وارينټونو سره خورا زياته ژبنۍ ګډوډيگډوډي(انارشي) رامنځته کوي.
 
== نوم اوړون يااسمي ګردانگردان(nominal flection) ==
# نومونه څلور ډوله يا ډلې دي: څيزنوم يا اسم، ستاينوم يا صفت، شمېرنوم يا عدد، نومځری يا ضمير. په دوی کې ضمير تر ټولو زيات لوی او کوشني ډولونه لري. د فعلي ګردانگردان ترڅنګهترڅنگه په دې تړاو هم زياته ګړدوديگړدودي رنګارنګيرنگارنگي رامنځته کېږي، په تېره د سوېل لويديځوالو، په تېره کندهاريانو له خوا چې د خج (اکسنټ) له لامله د نورو ګردوگردو ګړدودوالوگړدودوالو پر وړاندې دوه دوه ډوله ښځينه- نرينه پايلې سره توپيروي، لکه ((ښځه)) پر زورکيواله پايله پای ته رسوي او په(ي) يې جمع کوي، خو پلمه يا پلوشه د ټوليزې کره پښتو غوندې په زورواله پايله وايي او په(ې) جمع کوي، دلته يې پر يوڅو بېلګوبېلگو بسنه کوو: يوې ښځي ښوونکي دخپلي يوې شاګرديشاگردي د ازمويني پارچې يا پاڼي ورکي کړې؛ زلمی ښوونکئ سپن ږيرئ پلار لري، يو نری نروچکئ سړی او يو غښتلئ اڅکزی دلي راغلل. همداراز د نورو ګردوگردو پر خلاف يووستوي ضميرونه او ادات (مې، دې، يې، دی، ستاسې، چې، کې...) پر (مي، دي، يي، دئ، ستاسي، چي، کي...) اړوي.
# ځينې نور بيا ټولمنلې ښځينه جمع پايله((- يندې)) پر((-انې)) يا((-ګانېگانې)) بدلوي، لکه: مورانې، خورانې، ترورانې، نندرورانې...(زرمله...)يا مورګانې،مورگانې، خورګانې،خورگانې، ترور ګانې،گانې، نندرور ګانېگانې...(ننګرهارننگرهار...).
# زورکيوال ښځينه مفرد او جمع نومونه( کړکۍ، ډوډۍ، ناروغۍ، څوکۍ...) خو له سوېل لويديځ سره شمال ختيځ هم لږوډېره ملتيا کوي او –اَنې هسې بېځايه ورسرباري کوي، لکه: کړکيانې، ډوډيانې، ناروغيانې... .
# (الف-) او (-و) پای ښځينه نومونه د (–وې) پرځای په ناکره پايله((- ګانېگانې)) جمع کوي، لکه: غواګانې،غواگانې، ژړاګانې،ژړاگانې، خنداګانې،خنداگانې، رڼاګانې،رڼاگانې، برېښنا ګانې،گانې، بيزو ګانې،گانې، زانګوزانگو ګانې،گانې، ورشو ګانې،گانې، پېرزوګانې،پېرزوگانې، ارزوګانېارزوگانې... .هرګوره،هرگوره، (الف-) او(–زور) پای نرينه نومونه په –ګان–گان ډېرګړیډېرگړی(جمع) کېږي، لکه: ماماګان،کاکاګان،ماماگان،کاکاگان، اکاګان،اکاگان، لالاګان،لالاگان، بېړاګان،بېړاگان، بوراګان،بوراگان، بوده ګان،گان، ساده ګان،گان، خوځنده ګان،گان، پوونده ګانگان... .
# په کره پښتو کې اوږد(و O) ښځينه پايله ده، لکه بيزو، پيشو، زانګو،زانگو، ورشو... او لنډ(و U) نرينه، لکه لاټو، ټټو، يابو، سادو، جادو، کدو...، نو بايد اردو(پوځ)، ډېپو او داسې هر خپل و پردي نوم نرينه و کارول شي. هرګوره،هرگوره، ((اردو)) د ژبني نامه په توګه،توگه، لکه بله هره ژبه، ښځينه راځي! همداراز ((اړيکی- اړيکي)) نرينه او ((راتلونکې)) ښځينه په پام کې نيول په کاردي، نه د يوشمېر وياندانو غوندې سرچپه!
 
{| class="wikitable"
۴۰ کرښه:
 
 
== کړاوړون(فعلي ګردانconjugationگردانconjugation ) ==
 
1) داچې پښتو له ګرامريگرامري پلوه يوه ځانساتې (محافظه کاره) ژبه ګڼلگڼل کېږي، او ډېرې زړې تاريخي ځانګړتياوېځانگړتياوې يې خوندي ساتلې، نو فعلي ګردانگردان يا صرف يې زښت زيات پراخ و پېچلی دی او د ګڼوگڼو بې قاعده ګيوگيو ترڅنګهترڅنگه ډېره ګړدوديگړدودي رنګارنګيرنگارنگي لري، لکه د فارسي((رسيد)) پر وړاندې: ورسېد،ورسېده، ورسېدو، ورسېدلو، أورسېدو، أورسېدلو، ورسېدئ، ورسېدلئ.
 
له دې لامله دغه ګرامريگرامري برخه تر بلې هرې برخې يووالي او کره والي ته زياته اړتيا لري، د ساري په توګهتوگه له يادشويو وارينټو څخه يوازې د مرکز لپاره ((ورسېد)) کره منل شوی، هم د تاريخي لرغونوالي او لنډوالي او هم د دودوالي له پلوه!
 
2) له معياري پښتو سره يوشمېر ناولده او ناروږدي ليکوال او رسنوال نوم اَري(له نومو رغېدلي) فعلونه د تېرمهال(ماضي) غوندې په وسمهال(حال) کې هم په لوی لاس ترکيبوي او ګرانوي،گرانوي، لکه:
 
 
۵۸ کرښه:
| (سره) مخېږي، مخوي || مخ کېږي، مخ کوي
|-
| گډوډېږي، گډوډوي|| گډوډکېږي،گډوډکوي
| ګډوډېږي، ګډوډوي|| ګډوډکېږي،ګډوډکوي
|-
| بوختيږي، بوختوي || بوخت کېږي، بوخت کوي
۸۶ کرښه:
| ځواکمنېږي، ځواکمنوي || ځواکمن کېږي، ځواکمن کوي
|-
| ځوانمرګېږي،ځوانمرگېږي، ځوانيمرګويځوانيمرگوي || ځوانيمرګځوانيمرگ کېږي، ځوانيمرګځوانيمرگ کوي
|-
| کمزورېږي، کمزوروي || کمزور کېږي، کمزور کوي
۹۶ کرښه:
همداسې نورکنسوننټ پای او يا سيمي واوېل(ی) پای صفتونه، په بله وينا، هغه صفتونه چې پر يوه کنسوننټ (consonent) او يا (لږو ډېر) سيمي واوېل (y) پای ته رسي، لکه: خپل، بډای، ځای، لوی، بوی، توی...:
 
خپلېدل – خپلول، بډايېدل- بډايول،، ځايېدل- ځايول، لويېدل- لويول، ...- بويول، ګويېدلگويېدل- ګويول،گويول، تويېدل- تويول، ښويېدل- ښويول، خوړينېدل- خوړينول،کونډېدل- کونډول، خوارېدل- خوارول،زيانېدل- زيانول، تاوانول، ډنګرېدلډنگرېدل- ډنګرول،ډنگرول، چاغېدل- چاغول، لويېدل _ لويول،سترېدل – سترول، تورېدل- تورول، سپينېدل- سپينول، برګېدلبرگېدل- برګول،برگول، جړاوېدل- جړاوول، مرورېدل- مرورول، ترورېدل- ترورول، بېزارېدل - بېزارول، تارومارېدل- تارومارول، ارزانېدل- ارزانول، ګرانېدلگرانېدل- ګرانول،گرانول، ړنګېدلړنگېدل- ړنګول،ړنگول، ورانېدل- ورانول، ويجاړېدل- ويجاړول، توندېدل – توندول، تېزېدل- تېزول، کنګالېدلکنگالېدل- کنګالول،کنگالول، وزګارېدلوزگارېدل- وزګارول،وزگارول، بېګارېدلبېگارېدل- بېګارولبېگارول...). (لوبه) د واوېل پای نوم په توګهتوگه (لوبېدل- لوبول) او داسې يو نيم بل نوم يا صفت هم په استثنايي ډول په حال زمانه کې يووستوی ګردانېږيگردانېږي (وردګوردگ ستړی، خوشې... هم همداسې ګردانويگردانوي).
 
د پوروييونو(پرديو کلمو) په ګردانگردان کې هم د پښتو له دغې سېنتيتيکي يا ترکيبي (synthetic) ځانګړتياځانگړتيا او اسانتيا څخه کار اخېستل په کاردي، لکه:
سازمانول، بسيجول، خزانول، ګومارل،گومارل، ګوزارشول،گوزارشول، دنبالول يا دومبالول، ماشينول، مېچنول، دېموکراتيکول، بچول، چالانول، پرچاوول، تاوول،ګردانول،تاوول،گردانول، سرګردانول،سرگردانول، چاغول، تندرستول، داغول، ميدول، مردارول، پرېشانول، رخصتول(رسختول)،مجازول، تضمينول، بربادول، بدلول(بدل کول بله مانا لري)... .
 
يو لړ منځ واوېلي(intervocalic) صفتونه په داراز ګردانوگردانو کې لنډيز مومي، لکه:
{| class="wikitable"
|-
۱۳۹ کرښه:
|}
 
''' د يوه معياري باقاعده فعلي ګردانگردان بېلګهبېلگه''':
 
* تېرمهال(ماضي):
۱۵۹ کرښه:
:دا پاڅېږي- دوی پاڅېږي... .
 
4) د يوه بېقاعده فعلي ګردانگردان بېلګهبېلگه:
 
:تېرمهال: زه راغلم- موږ راغلو... ترپايه.
۱۶۶ کرښه:
:زه تېرباسم- موږ تېر باسو... .
 
5) د تواني يا امکاني فعل(Potential verb) ګردانگردان راز راز ګړدوديگړدودي وارينټونه لري، بېلګېبېلگې يې دادي:
 
 
۱۷۹ کرښه:
| ما و نه شو خوړی، ما و نه سوای خوړای || ما و نه شو خوړای
|}
6) د ارماني يا تمنايي فعل(optative verb) ګردانگردان له پاسني هغه سره يوازې په اهنګاهنگ توپير مومي او هسې د ښه ترا څرګندتياڅرگندتيا لپاره يې((کاش، کاشکې)) په سرکې راوړل کېږي او په ليک کې يې پای ته نداييه(!)اچول کېږي، لکه:
{| class="wikitable"
|-
۱۹۰ کرښه:
| (کاش، کاشکې) وخوړی، وخوړلی || (کاش، کاشکې) وخوړلای
|}
7) د کندهارۍ او ننګرهارۍننگرهارۍ... پښتو په لاسوند که له مجهول اصلي فعل active main verb) سره مرستيال يا معاون فعل(auxiliary verb) مل شي، اړونده ګردانيگرداني پايله يوازې په مرستيال پورې نښلول په کار دي:
لکه:
{| class="wikitable"
۲۰۶ کرښه:
 
[[وېشنيزه:پښویه]]
[[وېشنيزه:ګړپوهنهپوهنه]]