د "د افغانستان ژبې" د بڼو تر مېنځ توپير

په اوس وخت کې په [[افغانستان]] کې تقریبًا په ۳۰ ژبو خبری کېږي. خو یوازې پښتو او دري د [[افغانستان]] رسمي ژبې دی. دا هېواد په نننی وخت کې تقریبًا ۲۹ میلیونه اوسېدونکي لری. د [[پښتو]] ژبې د ویونکو شمیر په سلو کې شپتو ته رسېږی. د [[افغانستان]] د آخری اساسی قانون په یوې مادې کې پښتو ژبه په رسمی توګهتوگه ومنله شوه، خو دري هم اهمیت لري او ډېر کتابونه پرې ترجمه کېږې. ټول ښوونکی او زده کوونکی په دواړو ژبو ښه پوهېږی. د افغانستان په شمالی سیمو کې په ځانګړيځانگړي ډول دري، ازبکی (اوزبکی) او تاجیکی ویل کېږي. د افغانستان په جنوبی سیمو کې د پښتو ژبه ډېر اهمیت لري. [[کندهار]] او [[جلالكوټ|جلال آباد]] د پښتو ویونکو مهم مرکزونه دی.

دري د عصري فارسی د ژبو د فورمونو څخه ده چي په [[افغانستان]] کې دری ابېڅې له [[عربي ژبه|عربي]] توروڅخه جوړه شوې ده ، چې د تورو ( فونيمونو )شمېر يې ۳۲ ته رسېږي. په دې کی څلور غږه ( پ، چ، ګ،گ، ژ ) د دري يا پاړسي ځانګړيځانگړي توري دي. د ۱۰مې پېړۍ څخه ویل او لیکل شوې ده. دغه ژبه د ساسانیانو پارسي څخه جوړه شوه. د ژبپوهانو په نظر د دري نوم د دربار د کلمې څخه اخیستل شوی دی. همدا رنګهرنگه د تاريخ لومړني مخکښ هېروډوټس خپل هيستېريه کتاب کې د دري ژبې او ويوونکيو په هکله دا وايي چې دغه خلک د ننني [[افغانستان]] د شوهيلي غرونو لمنو کې استوګنهاستوگنه درلوده او په غرونو کې ايسار ېې د کډوالۍ ژوند کاوه ځکه ېې خلک د درې خلک ياد شوي چې ښايی د ژبې نوم هم د درې څخه رامنځته شوی وي . د دري ژبه تقریبًا ۲۰ میلیونه ویونکی لري چی پکې تاجیکیان،هزاره ګانگان او ایماقان شامل دي. همدا ژبه د ډېرو شاوخوا ګړدودونهگړدودونه لري چې په دې کې هزاره ګيگي ، ايماقي ، تاجيکي ، ايراني ، يا پاړسي او هم فارسي د يادولو وړ دي . دغه ژبه په ځانګړيځانگړي ډول په [[کابل]]، [[مزار شريف|مزار شریف]]، [[د بدخشان ولایت|بدخشان]]، [[هرات]] او بامیان کې ډېره ویل کېږی. دري ادبیات په [[افغانستان]] کې د ۱۰ مې پېړۍ څخه رواج شوې ده . په ۱۱ مې پېړۍ کې د محمود غزنوي په پاچایۍ کې مشهورو شاعرانو ابوالقاسم حسن عنصري بلخي، ابوالحسن علي بن جولوغ فرخي سیستاني او حکیم ابوالقاسم فردوسي توسي خپل اثرونه رامنځته کړل. په ۱۵ مې پېړۍ کې د [[ګوډگوډ تېمور|تیموریانو]] د حکمرانانو په وخت کې دري ادبیات اوج ته ورسېده.په دې وخت کې نورالدین عبدالرحمن جامي او بدرالدین هلالي مشهور شاعران و. په ۱۹ مې پېړۍ کې حمید کشمیري یو مهم اثر ولیکه چی د اکبرنامه په نوم یادېږي.

[[پښتو]] د اریانا د ژبو څخه ده چې په ځانګړيځانگړي ډول د [[افغانستان]] په شمال ختيځ بلخ شاوخوا سيمو کې په ۳۵۰۰زره کاله مخزېږدي کې رامنځته شوې . دا ژبه نن سبا د افغانستان په سوېلي او ختيځو سیمو کې ډېر ويوونکي لري. پښتو تقریبًا ۵۰ ګړدودهگړدوده لري . د دغو ګړدودونوگړدودونو څخه درې ګړدودهگړدوده په درېو سيمو کې ډېر ويونکي لري . په دغه درې سيمو کې د [[د کندهار ولايت|کندهار]] ګړدود،گړدود، د [[د ننګرهارننگرهار ولايت|ننګرهارننگرهار]] ګړدودگړدود او د پکتیا ګړدودگړدود د يادولو وړ ګړدودونهگړدودونه دي ، خو په رسمي لحاظ په درېو سمتي ليکو يادېږي ، لکه سوهيلي ګړدودگړدود ، سوېلي ګړدودگړدود ، او منځينی ګړدودگړدود. او د مهمو ګړدودونوگړدودونو په کتار کې شمېرل کېږي. پښتوابېڅې له عربي توروڅخه جوړې شوي ، چي د تورو ( فونيمونو )شمېر يې څلوېښتو ته رسيږي. په دې کې اته غږونه ( ټ ، ډ ، ړ ،ږ ،ځ ،څ ، ښ ،ڼ ) د[[پښتو]] خپل ځانګړيځانگړي فونيمونه دي.

دپښتوداوسنۍ ابېڅې په باب عام روايت دادی، چې دااوسنۍ بڼه يې دسلطان محمودغزنوي په زمانه کې دده دوزير خواجه حسن ميوندي په حکم دقاضي سيف الله په زياراوکوښښ تراصلاح اوسمون وروسته رامنځته شوه. په عين حال کې د هندي ليکوالو له خوا داسې روات دی چې د محمود غزنوي په وخت کې د پښتو ژبې سره سخت حسايستونه رامنځته شوه او حساسيتونه دې پولې ته ورسېدل چې د ځينو سيمه ييزو شاعرانو په خولو کې به ېې سکروټې ورکولې او د ظلم لاندې به ېې نیولي و . په هماغه پیر کې د پښتنو ډېر علمي اثار له منځه تللي. عام روايت داسې دی چې د پښتنو روحاني مشر د قلم او تورې خاوند بايزيد روښان ( ٩٣١ ـــ ٩٨٠ هـ ق ) د ژبې لیکدود او ليکبڼه د عربي ابېڅو په مرسته ورغوله .په پښتوالفبې کي د [[بايزيد پير روښان |پير روښان بايزيداورمړ]]، داخونددروېزه ننګرهاريننگرهاري ( ٩٣٩ ـــ ١٠٤٨ هـ ق ) ، د[[خوشحال خان خټک]] ( ١٠٢٢ ـــ ١١٠٠ هـ ق) اوبيا په معاصرينوکي د[[محمد ګلگل خان مومند|وزيرمحمدګلوزيرمحمدگل خان مومند]] ، [[عبدالصمد خان اڅکزی|خان عبدالصمدخان]] او[[قلندرمومند]] له خوا يولړبدلونونه راغلي دي خوپه دې ټولوکي يې هغه شکل منل شوی اوعام شوی دی ، چي دکابل د پښتو ټولنې په نوښت د[[افغانستان]] اوپښتونخواپوهانو تر ګډوگډو غونډواوپرېکړو وروسته ومنل. زموږ دپښتنومعاصر ې ليکنې له ځينو بدلونونوسره په همدې ابېڅو ليکل کېږي. د پښتو د ژبې اهمیت په ۱۷۴۷ زېږدي کال کې راوچت شو او په ۱۹۳۶ ز ېږدي کال کې پښتو د [[افغانستان]] رسمی او ملي ژبه منل شوې.

اوزبکي ژبه د لویدیځې تورکي ژبو څخه شمېرل کېږي، د اوزبکي ژبې يو ګړدوگړدو د [[افغانستان]] په شمال کې هم ویل کېږي. په [[افغانستان]] کې د اوزبکي ویوونکيو شمېر ۱يو میلیون تنو ته رسېږې. اوزبکان په [[افغانستان]] کې د اوزبکي لیکنې لپاره د عربي تورو څخه کار اخلی، خو اوزبکي ابېڅې د سیریلیک او لاتین ژبو د تورو څخه هم کار اخیستلای شي.

اوزبکي ادبیات په [[افغانستان]] کې په ځانګړيځانگړي ډول د ګوډگوډ تېمور حکمرانانو په وخت کې د هرات په ښار کی پراختیا ومومله. په ۱۵مې زېږدي پېړۍ کې [[هرات]] او [[سمرقند]] د سيمو د ژبو مهم ادبي او ثقافتي مرکزونه ول. [[نظام الدین علي شېر هروي]] د اوزبکانو تر ټولو مشهور شاعر و، چې د نوایي په نوم هم نومېدلی. نوایي خپل اثرونه په ځانګړيځانگړي ډول په چغتايي ژپه ولیکل. خو څو ليکلي اثار ېې په [[پاړسي|فارسي]]، هندي او [[عربي ژبه|عربي]] ژبو هم ليکل شوي دي .

تورکمني ژبه د تورکي ژبو څخه يوه شمالي مغلي ژبه ده چې د همدې ژبې يو ګړدودگړدود د نن سبا [[افغانستان]] په شمال کې هم ویل کېږي. افغانستان په نننی وخت کې شاوخوا ۳۸۰،۰۰۰ تنه تورکمن وګړيوگړي لري چې په دغه ژبې غږېږي. په تورکمني ژبه کې تر ۱۹۲۹ زېږد کال پورې عربي توري کارېدل. اوس د ۱۹۲۹ زېږدي کال څخه تر ۱۹۹۱ زېږدي کال پورې د [[سیریلیک]] د تورو څخه کار اخیستل کېږي.

[[مخدوم قلي فراغي]] د تورکمنانو تر ټولو مشهور روحاني مشر او شاعر و. هغه په ۱۷۳۳ زېږدي کال کې [[ایران]] کې وزېږېد. مخدوم قلي فراغي خپل اثرونه په ځانګريځانگري ډول په چغتايي ژبه ليکلي.

بلوڅي ژبه د اریاني ژبو څخه يوه شما لوېديځه ژبه ده چې د [[افغانستان]] په سوېل، ايران او پاکستان کې ویل کېږي. د بلوڅي ژبې ابېڅې د [[عربي ژبه|عربي]] (اوردو) تورو څخه جوړه شوې. ، د تورو د ( فونيمونو )شمېر يې ۲۳ ته رسيږي. دغه ژبه شپږ ګړدودهگړدوده لري او د رقشاني ګړدود،گړدود، لشاري ګړدودگړدود او لوټوني ګړدودگړدود ېې د مهمو ګړدودونوگړدودونو له کتاره ګڼلگڼل کېږي. په [[افغانستان]] کې بلوڅي ژبه په ځانګړيځانگړي ډول د نیمروز په ولایت کې او د [[د هلمند ولايت|هلمند]] په ولایت کې ويوونکي لري . دغه ژبه په ۱۹۷۸ زېږدي کال کې د [[افغانستان]] په سيمه ييزو ژبو کې رسمي ژبه شوه.

*Jiří Kepka Jazyky Afghánistánu NLN 2005 (د افغانستان ژبې، پراګپراگ ۲۰۰۵)