|
[[دوتنه:Socrates Louvre.jpg|بټنوک|250px|کیڼ|سقراطسوقرات]]
'''سقراطسوقرات''' ([[يوناني ژبه|يوناني]]: {{polytonic|Σωκράτης}} {{IPA|sɔkɹətiːz}}, ''Sǒcratēs''; [[۳۹۹ م.ز.پ|۴۷۰]]–[[ز م.ز.پ]]) يو [[ancient Greece|لرغونی يوناني]] [[فلسفه|فېلسوف]] ؤ چې د [[غربي فلسفه|غربي فلسفې]] د بنسټ ايښودلو يا پلار وياړ يې ترلاسه کړی دی. د سقراطسوقرات په هکله تر ټولو پخه او ډاډمنه سرچينه افلاطون و. که څه هم چې لرغوني پوهان پدې کې سره يوه خوله نه دي چې آيا د تاريخ له نظره د سقراطسوقرات انځورونه د سرچينو نه سم اخذ شوې. آن دا چې افلاطون هم د سقراطسوقرات يو بشپړ انځور نه دی راڅرګند کړی خو د هغه ډيالوګونه موږ ته سقراطسوقرات د يو ښوونکي په توګه راپېژني چې د سوفستيانو د زده کړو مخالفت يې کاوه. سوفستيانو به خپلو زده کوونکو ته د خبرو اترو کړه وړه ورښودل چې په بحثونو کې بېلابېلو پوښتنو ته څنګه په هوښيارۍ سره ځوابونه ووايي خو سقراطسوقرات بيا خپل زده کوونکي دې ته اړ وېستل چې په خپل شاوخوا نړۍ کې تل د حقيقت پلويان اوسي او تل دې په دې هڅه کې وي چې د خپل د ضمير سره په هماهنګۍ کې ژوند وکړي، آن تر دې بريده چې که چېرته د هغوی همدا کار د هېواد د قانون سره په ټکر کې هم مخامخ وي خو دوی بايد د رښتيا په دريځ ولاړ وي. سوفيستيانو بيا د سقراطسوقرات په مخالفت کې راپورته شول او داسې انګېرنې يې کولې چې سقراطسوقرات زده کوونکو ته ناسمې لارښونې کوي او د دی زده کوونکي د داسې بامنطقه کسانو په توګه د ټولنې پر خلاف راڅرګندوي څوک چې د هغه خدايي غږ په لار روان دی، کوم چې د سقراطسوقرات په سر کې ازانګې وهي. خو سقراطسوقرات يو نېک او روک سړی و څوک چې د خپلې خبرې څخه نه اوړي او د هغه مهال د حکومت لخوا محاکمه کېږي.
د سقراطسوقرات د ځای په هکله داسې وييل کېږي چې هغه د آتن وو چې د آتن د محکمې لخوا پدې تورن شوی وه چې هغه د سپېڅلتيا سپکاوی کړی او د آتن ځوانانو ته د ناسمې لارښوونې په کولو سره هغوی له لارې وباسي. چا چې د هغه د ژوند پېښې بيان کړي، داسې وايي چې که څه هم چې د سقراطسوقرات د محاکمې په پای کې هغه ته د هېواد نه د شړلو اختيار هم ورکړ شوی وه خو هغه د شوکران زهر څښل پخپله خوښه وټاکل as he believed to go into exile would both further dishonor the agreement he had willingly made to abide by the laws of Athens, and that he would fare no better teaching in other cities.
== د سقراطسوقرات محاكمه او مړينه ==
(469_ 399 تر ميلاد وړاندې)
”اچ جي وېلز[1]“ په خپل (د ماشين دورې) نومي كتاب كې، موږ د خيال پر وزرونو پخوانيو وختونو ته بيايي. كه همداسې څلېرويشت پېړۍ څټ ته لاړ شو، په ۳۹۹تر ميلاد وړاندې به ځانونه په ”اتن“ كې ومومو. په داسې يوه ځاى كې به پښه كښېږدو، چې هلته به ډېر ژر د سقراطسوقرات محاكمه پيل شي.
د اتن ښار د ښكلا او بدرنګۍ يو هېښوونكى تركيب دى. يو خوا مرمرينې ماڼۍ او د سرو زرو مجسمې سترګې برېښوي، بل خوا انسان تر زنګنو پورې په خټو او لوښو كې ښخېږي. د ښار اوسېدونكي هم بېلابېلې مفكورې لري. دوى ټول له پيدايښت، ايجاد او پايښت څخه يو ډول پټېږي. له يووالي سره مينه ښيي، خو سياسي ژوند يې له ستونزو او ناخوالو څخه ډك دى. له خدايانو سره په راز و نياز بوخت دي، خو د خپلو ګاونډيانو په تېرايستلو كې بيړه كوي.
نبوغ په لرغوني اتن كې يو خطرناك او زهرجن زړى دى، كله چې د محكمې تالار ته ورګډېږو، د قاضيانو يو پنځه سوه كسيز پلاوى پر خپل ځاى وينو، داسې ښكاري لكه چې يوه لويه ډله چې د بغاوت او خواشينۍ د خپرولو لپاره ټاكل شوې وي، نه د محاكمې لپاره.
غونډې رسمي بڼه نيولې ده. درې تنه شكايت لرونكي غواړي چې پر خپلو خبرو پيل وكړي، تورن كس اصلي ځاى ته راولي، د خلكو شور او ځوږ د تالار فضا پر سر اخلي، خو سقراطسوقرات ارام او غلى ولاړ دى.
فيلسوف په تالار كې تر ټولو غوره شخصيت دى. كه څه هم د خپل عمر اويا كاله يې تر شا پرېښي، خو د يوه څلوېښت كلن سړي غوندې تكړه ښكاري. دى ټول عمر تر شنه اسمان لاندې په زده كړه بوخت و، ځكه يې رنګ زيتوني بڼه غوره كړې ده. ګرځنده او بې مزده حكيم دى، پكه ككرۍ او لوڅې پښې يې يوې ټيټې ”برونزي“ مجسمې ته ورته دي، خړه ږيره، ګرده پزه او ننوتى تندى، هوښيارې او مهربانې سترګې، پنډې شونډې او له بدګومانۍ څخه ډكه مينه ناكه موسكا، دا نيمايي دېب او نيمايي پرښته موجود، انسان تر خپلې اغېزې لاندې راولي. روښانه ديد يې تر ټولو حاضرينو پورې رسېږي، داسې يو ديد، لكه د يوه مهربانه پلار نظر چې د خپل نالايقه اولاد پر لوري يې ورواړوي. هغه كم عقله او ساده اولاد چې يوازې د شر او فساد لپاره لوى شوى وي.
سقراطسوقرات به چې كله د هغو له كړاوه ډكو او نمجنو څېرو ته وكتل، رحم به پرې برلاسى شو او داسې ورته اېسېدل، لكه دې وګړو چې د ژوند كرغېړنه او له ستونزو ډكه دوره ترشا پرېښې وي. يو اوږد او له تلفاتو ډك عصر.
تر يوه ديكتاتور حكومت وروسته يو انقلاب رامنځته شوى او د انقلاب پرضد كړنلارې د يوه داسې حكومت راوستلو ته لار پرانيستلې وه، چې ځان غوښتونكو او متكبرو واكمنانو منګولې پرې لګولې وې.
منشي د دعوه ليك په لوستلو پيل وكړ:
”سقراط”سوقرات د خپل هېواد په وړاندې په جنايت تورن دى، زموږ د خدايانو له منلو څخه يې سر غړولى او زموږ د ځوان نسل مفكورې يې فاسدې كړې دي. دا دواړه يوه سزا لري او هغه هم مرګ دى“.
ناست خلك حيرانېږي، يو ځوان تر شونډو لاندې كرار خپل ملګري ته وايي:
”دوى ځكه سقراطسوقرات خداى نه پېژندونكى ګڼي، چې يوازې پر يوه خداى ايمان لري“.
سقراطسوقرات پر خپل ځاى غلى ولاړ دى، دى به پر خپل وار سره د دغو دعوو ځواب وركړي. د اوس لپاره يې غوره ګڼلې ده، چې غلى وي او شكايت لرونكي خپلې خبرې بشپړې كړي.
د شكايت لرونكو مشر ”انيتوس“ يو چرم پلورونكى دى. نوموړى له سقراطسوقرات سره شخصي كينه او دښمني لري، خو زوى يې د دې زاړه فيلسوف ټينګ پلوى دى. انيتوس تور لګوي، چې سقراطسوقرات د هغه زوى تېر ايستلى او زلمى يې له سمې او ګټورې لارې څخه بې برخې كړى دى. هغه غواړي چې دا مفسد استاد يې زوى، بېرته د چرم پلورنې كار ته راوګرځوي. خو دا يې اصلي موخه نه ده، نورو دعوه كوونكو هم هيله لرله، چې سقراطسوقرات له منځه ليرې كړي.
سقراطسوقرات د ځواكمنو پر لار يو اغزى و، كله چې دعوه كوونكو د سقراطسوقرات پرضد اسناد وړاندې كړل او قاضيانو ته يې هغه د يوه فتنه پلټونكي انسان په توګه وروپېژانده، دا حقيقت په ښه توګه څرګندېږي. هغه څوك چې له وېرې پرته، په ازاده توګه خپل فكر په نورو كې خپروي. داسې افكار چې د ځوانانو اخلاق كمزوري كوي او د زړو كسانو امن ته ستر ګواښ پېښوي.
خو د اتن اوسېدونكي په دې خوښ نه وو، چې سقراطسوقرات ته دې د مرګ سزا واورول شي. شكايت لرونكو په خپلو خبرو كې سقراطسوقرات ته د تېښتې لار پرانيستې وه. پروفيسور كولاى شول له دې لارې څخه ګټه پورته كړي. د هغوى هڅه دا وه چې يوازې يې ژبه وربنده كړي. نه دا چې ژوند ورڅخه واخلي.
دې كار ته د اتن قوانين هم چمتو وو. انيتوس د خپلو خبرو په پاى كې د محكمې له پلاوي څخه وغوښتل چې كه سقراطسوقرات وغواړي سزا به يې راټيټه كړي او دا غوښتنه د اتن د اوسېدونكو له روحيې سره سمه وه.
په دې توګه سقراطسوقرات د خپل راتلونكي په ټاكنه كې برلاسى و. ده كولاى شول د مړينې پرځاى د خپل هېواد پرېښودلو لار غوره كړي. تمه كېده چې د محكمې پلاوى به هم د ده دويمې غوښتنې ته مثبت ځواب ووايي.
خو سقراطسوقرات به څه وكړي؟
(3)
مخكې تر دې چې سقراطسوقرات د ځان په دفاع راپورته شي، پر ټول تالار چوپتيا واكمنه وه. كه څه هم اوس مهال موږ په دې فكر كې يو، چې سقراطسوقرات به څنګه د ځان دفاع وكړي، خو لومړى به د هغه پر تېر ژوند يو ځغلند نظر واچوو او كېدى شي دا معلومات راسره مرسته وكړي، چې سقراطسوقرات د خپل ځان دفاع پر مهال څه وايي.
د سقراطسوقرات د تېر ژوند په اړه معلومات به په همدې تالار كې د سيلانيانو په خبرو كې ولټوو، داسې ښكاري چې په دې برخه كې د سپين ږيرو خبرې راسره مرسته وكړي:
يو بوډا، يوه ځوان ته وايي: ”زه د اسپارتيانو په وړاندې په جګړه كې د سقراطسوقرات ملګرى وم. د هغه زغم د حيرانتيا وړ و. په ساړه ژمي كې چې د ځمكې مخ كنګل او سپينو وارو پوښلى و، ټولو خپلې پښې پټې كړې وې، خو سقراطسوقرات په داسې حال كې چې سندرې يې ويلې، په لوڅو پښو لار لنډوله. داسې ښكارېده لكه غوښتل يې چې په خپلو څپړو د خاورو سطحه لمس كړي. هغه ته يخني، لوږه، ستړيا، پوچ پاش ويل، هرڅه د زغملو وړ وو، ستړيا او ستومانۍ به يې يا په بې پروايۍ او يا هم په موسكا بدرګه كولې“.
يو بل ځوان زياتوي: ”هو! داسې ښكاري لكه هېڅ شى چې يې نه ځوروي يخني، لوږه، ستړيا..“
درېيم تن زياتوي: ”له دغو ټولو سره- سره يې تل شراب هم په لاس كې وي، ما د هغه په څېر كوم بل بنيادم نه دى ليدلى“.
يو بل تن چې بڼه يې د مصريانو په څېر ده، وايي: ”ما د سقراطسوقرات د دوستانه بزم په اړه چې ډېر مشهور دى، ډېر څه اورېدلي دي. زه غواړم هغه مېلمستيا ياده كړم، چې په هغې كې سقراطسوقرات خوړل، څښل او تر سپېده چاوده پورې له خپلو ملګرو سره د مينې په خبرو اترو بوخت و...“
يو زوړ سړى د هغه خبره ورپرې كوي:”...ته وايې چې هغه تر سپېده چاوده پورې ويښ وي؟“.
_ ”هو! ټول مېلمانه په درانه خوب بيدېدل، خو سقراطسوقرات به وروستى غوړپ د ”اپولو“/Apollo په نوم چې د رڼا الهه ده، پر سر اړاوه او د زده كړې لپاره به كوڅو ته وت...“.
د سقراطسوقرات يوه مدير وويل:”ما هم اورېدلي چې سقراطسوقرات په اتن كې هغه يوازېنى انسان و، چې د شپې له خوا به ګرځېده“.
يو بل نندارچي د هغه د خبرو په تاييد سر ښوروي: ”همدا لامل دى چې هغه يې محكمې ته راوكاږه“.
هغه كس چې مصريانو ته ورته و، وپوښتل: ”اوس به په يوه داسې محكمه كې چې ژوند يې له ګواښ سره مخ دى، څه وكړي؟“.
_ ”هغه كار چې تل يې كاوه، موږ دواړو د سرتېرۍ په وخت كې د نورو سرتېرو د ژغورلو لپاره خپل ځانونه په خطر كې اچول، خطر كه هرڅومره لوى او موقعيت نازك و، باور مو درلود، چې سقراطسوقرات به وړاندې لاړ شي“.
د ساه اخيستلو وخت پايته نژدې كېده، ډېر ژر به له سقراطسوقرات څخه وغوښتل شي، چې په خبرو پيل وكړي. خو سقراطسوقرات په فكر كې ډوب دى. زاړه سړي د خپل ملګري غوږ ته خوله ورنژدې كړه: ”دا د هغه يو حيرانوونكى حالت دى. په پوځ كې د خدمت پر مهال يوه شپه او يوه ورځ په خپلو فكرونو كې ډوب ولاړ و. ما ډېر ځله هغه څارلى دى، خو ان د بدن يوه غړي يې هم حركت نه كاوه. كټ مټ لكه اوس، وګوره په دې بشپړه ارامتيا كې داسې ښكاري، لكه له چا سره چې اړيكي لري“.
د سقراطسوقرات يو شاګرد وايي: ”ښايي له خداى څخه دا غوښتنه كوي، چې هغه ته لار وروښيي او ورته ووايي چې څه وكړي“.
بوډا د هغه خبرې مني او وايي: ”دا هغه مطلب دى، چې يوه ورځ يې ما ته ويلي وو، ما په ټوكه سقراطسوقرات ته وويل، چې د فكر كولو په وخت كې داسې ښكارې، لكه له لوړ عالم څخه چې څه پيغام اخلې. هغه په موسكا راته وويل: ګران ملګريه! ته رښتيا وايې، زه الهي غږ ته غوږ ږدم، چې څه بايد وكړم. په بله وينا وپوهېږم چې څه بايد ونه كړم“.
يو بل تن په شونډو كې وايي: ”نه پوهېږم چې دا غږ به هغه ته نن ورځ څه ووايي“.
(4)
د ساه اخيستنې وخت پايته ورسېد، هغه نندارچيان چې تالار يې پرېښى و، بېرته پر خپلو ځايونو كښېناستل. مشر د جلسې د رسميت اعلان وكړ او سقراطسوقرات ته يې بلنه وركړه، چې د ځان دفاع وكړي.
سقراطسوقرات په راوتي ټټر او ارامه څېره په پښو ودرېد، په درانه او ارام غږ يې په خبرو پيل وكړ، په يوه داسې غږ چې د كركې، وېرې او بېباورۍ كومه نښه نه په كې ښكارېده.
څرګندونې يې هغه غوره خبرې وې، چې د يوه انسان له خولې څخه راوځي. هغه له خپل ځان څخه دفاع ونه كړه او نه يې هم د عفوې او بخښنې لپاره خوله جينګه شوه. پر خپل ايمان او باور باندې يې د پخوا په څېر خپله عقيده ټينګه وساتله.
دى په دې پېښه كې پر دې اخلاقي حقيقت لا باوري شو، چې نېك انسان ته هېڅكله هم د شر له كبله په ژوند او مړينه كې زيان نه رسېږي. راځئ د هغه خبرو ته غوږ شو.
سقراطسوقرات قاضيانو او د محكمې غړو ته مخ واړاوه:
”سقراط”سوقرات ته لږه پاملرنه وكړئ. خو رښتينولۍ ته ډېره. پر ما باندې دعوه كوونكو دومره ښې او رښتيا خبرې وكړې، چې خپل ځان يې راڅخه هېر كړ، رښتيا دا ده چې د حق يوه خبره يې هم له خولو څخه راونه وتله.
هغوى تاسو وپوهولئ، چې زما د خبرو پر فصاحت ونه غولېږئ. خو په دې خبره به ډېر ژر باوري شئ، چې زه غوره وياند نه يم او نه هغه خطيب يم چې د اور په څېر خبرې وكړم، نه هغه قاضي يم چې نورو ته قناعت وركړي. زه هغه ساده انسان يم چې د حقيقت لټه كوي.
هيله لرم چې قاضيان ما وبخښي، ځكه زه د محاكمې په ژبه خبرې نه شم كولاى. په خپل اوياكلن ژوند كې مې لومړى ځل دى چې محكمې ته راوستل شوى يم. پرېږدئ چې په خپله ژبه خبرې وكړم، زما د خبرو ډول ته پام مه كوئ، بلكې هغه حقيقت واورئ چې په څرګندونو كې مې نغښتى دى. حقيقت دا دى چې زه بېګناه او له دغو تورونو څخه ليرې يم، چې پر ما راتپل شوي دي“.
وروسته سقراطسوقرات يو- يو تور ردوي. خلك هغه خداى نه پېژندونكى ګڼي او وايي چې سقراطسوقرات ځان تر دې ډېر لوړ او هوښيار ګڼي، چې پر خدايانو دې باور ولري.
”خو زه هېڅكله هم هوښيار نه يم، پوهېږم چې په هېڅ هم نه پوهېږم. ښايي دا هغه څه وي چې تاسې يې د عقل په نوم پېژنئ. خو داسې وګړي شته، چې ان نه پوهېږي چې په څه نه پوهېږي“.
دا د ځانغوښتونكو شكايت لرونكو په وړاندې يو هوښيارانه ګوزار و. سقراطسوقرات باور درلود، چې دا خبرې يې په ګټه نه دي، خو هغه په دې فكر كې نه و، چې خپل ځان وژغوري. هغه غوښتل چې حقيقت دې برلاسى وي.
”دا زما د ژوند يوازېنۍ هيله ده، دا خبره مې د ډېرو واكمنانو غوږونو ته رسولې ده، چې د واكمنۍ پر مهال د هېواد دود، كلتور او د حكومت چارو ته پام وكړي، داسې لكه يو بوټ ګنډونكى چې د بوټ په ګنډلو ښه پوهېږي.
زما دا عمل چې په خپله د خداى عبادت دى، بېځايه ګڼئ، ما د دې وخت نه درلود، چې خپل ژوند سمبال كړم. تاسې وينئ چې ټول عمر مې په دې لار كې تېر كړ، همدا لامل دى، چې خوار يم او هېڅ هم نه لرم“.
د لومړي تور د ردولو لپاره همدومره بس دي. سقراطسوقرات د خدايانو په وړاندې بې عقيدې نه، بلكې هغه رښتينى معتقد دى او خلكو ته د عدالت ښوونه، د خداى ستاينه ګڼي. په تالار كې پرله پسې ګنګوسې اورېدل كېدې، داسې لكه د غومبسو په ځاله كې چې لرګى ووهې.
سقراطسوقرات د لاس په اشاره خلك هڅوي چې غلي شي، چوپتيا پر ټول تالار واكمنېږي.
سقراطسوقرات پرځان دويم تور راسپړي او يو دعوه كوونكى د شاهدانو پر څوكۍ كښېنوي. دا يوه په زړه پورې خبره ده، په هغه لومه كې چې په خپله يې اوبدلې ده، په خپله په كې نښلي. هغه شاعر (ملتوس/ Meletus) هم ورسره كينه لري، خو فيلسوف پوزخند پرې وهي، دې شاعر يوازې يوڅو توري سره كتار كړي دي، فيلسوف داسې يوه داسې ځاى ته راكاږي، چې ډاډه يې كړي ګواكې ټول وګړي كولاى شي په اتن كې ځوانان اصلاح كړي او يوازې دا كار د سقراطسوقرات په وس نه دى پوره.
روښانه ده چې دا خبره بېځايه او له حقيقت څخه ليرې ده، چې ټول خلك دې هوښيار وي، خو يوازې سقراطسوقرات دې ناپوه وي. له دې كبله په ټول تالار كې د خندا غږ انعكاس مومي، سقراطسوقرات خپلې خبرې پسې اوږدوي:
”د (ملتوس) د تور په ځواب كې به همدومره خبرې بس وي، ښه پوهېږم چې كوم دښمنانه احساسات مې د هغه پرضد راپارولي دي. دا احساسات زما د صافو خبرو او د عقيدو د بيان زېږنده دي او كولاى شي چې زما د له منځه وړلو لامل هم شي. خو دا ملتوس يا انيتوس نه دى، چې ما محكوموي، بلكې كه محكوم شم، دا د نړۍ حسد او كينه ده، چې په نړۍ كې يې له ډېرو نېكمرغو كسانو څخه ژوند اخيستى دى او وېره يې نه شته چې زه به وروستى كس يم“.
سقراطسوقرات په دې توګه د خپل محكوميت سند په خپل لاس لاسليك كړ. د هغه زړه ته يوې وړې وېرې هم لار ونه موندله.
”نېك انسان بايد د خپل ژوند او مرګ په باب فكر ونه كړي، بلكې سوچ يې بايد دېته وي، چې عمل يې سم دى كه نه؟ د ژوند درد او مصيبت په غم كې نه، بلكې په رسوايۍ او بدنامۍ كې نغښتى دى“.
| 