د "خراسان" د بڼو تر مېنځ توپير

'''خراسان''' د اوسني [[افغانستان]] لوېديځه برخه او د [[ايران]] ختيځې سيمې بلل شوي. ټولټال خراسان په څلورو ايالتونو وېشلې سيمه بلل شوې ده. لکه څنګه چې ښکاره ده د [[افغانستان]] لرغونی نوم [[ آريانا]] و . په لومړي ځل دغه نوم د [[آراتسفن]] په کتاب کې چې مخزېږدي پېړيو کې ليکل شوی په [[يوناني ژبه|يوناني ژبې]] ''Ariane'' (اريان ) يا(ارين) ياد شوی دی. د دغه [[آريانا]] په ختيځ کې [[هند]] ، په شمال کې د هند د غرونو لړۍ ، چې د هند لوېدیځې خواته پولې لري ښکاره دي. په سوېل کې [[د هند لوی سمندر]]، په لوېديځې پولې کې د [[خزر]] ور ، يانې هغه غرنۍ لاره چې د [[پارت]] له [[ماد]] څخه او [[ګارمانيا]] له [[د فارس ولايت|پارس]] څخه بېلوي . د آريانا مهم ولايتونه پدې توګه ياد شوي دي : [[باختر]] ([[بلخ]]، [[د تخار ولايت|تخار]]، [[مروه]])، [[آريا]] ([[هرات]])، خوارزميش ([[خوارزم]])، [[اپارتيا]] (د [[طوس]] او [[نېشاپور]] ولايتونه ) ،[[کارامانيا]] ([[کرمان]])، [[سکاستين]] يا [[درانګيانا]] ([[سيستان]])، [[آراکوسيا]] ([[کندهار]])، [[ګدروسيا]] ([[بلوچستان]]) ، پاکتيا ( د [[د خوست ولايت|خوست ولايت]] تر [[سند|سنده]])، [[ګندهارا]] (د [[پېښور]] او [[د کابل ولايت|کابل ولايات]])، [[پاروپاميس]] ([[غور]] او [[هزاره جات]] ) .

 

د افغان مخور تاريخپوه [[غلام محمد غبار]] له خوا په ليکل شوي زمکپوهنيز [[پېښليک]] کې داسې راغلي دي چې کله د آريانا سيمه د پردو تر واکمنيو راغلې نو د سيمو تجزيه هم پيل شوې . خو د سياسي مصالحې له کبله ډېری د رازو رازو ولاياتو خپل نومونه په لويو سيمو غوره شوي . همداسې ليکي :

داسې ګڼل کېږي چې د خراسان نوم د ساسانيانو له پيلنيو پېرونو څخه رامنځته شوی .او مخکې له هغه پېر څخه دا نوم نه موندل کېده . دا خبره د تورکيې لیکوالانو خپلو تاريخونو کې ياده کړې ده . همدا رنګه د ارمنستان تاريخ پوهانو هم پرې ټينګار کړی دی . دخراسان ويېکه د خور يانې ٫٫لمر٬٬ چې د ختيځپوهانو لخوا ورته د ٫٫ ختيځ لور٬٬ وېل شوي او اسان چې ٫٫ځای٬٬ بلل شوی تړنګنوم دی . سترانج يو انګرېز ختيځپوه داسې وايي : خراسان په پخوانۍ پارسي ژبې کې د لمر خاته سیمه چې ختيځ لورې بلل شوې ياده کړېده . همدا رنګه ابوالقدا يو عربی ختيځپوه د اتمې هـجري پېړۍ چې د نهمې زېږدي پېړۍ سره سمون لري داسې ليکلي : خر (خور) د لمر په مانا او اسان (آسان) دځای په مانا راځي، چې مطلع الشمس يا مشرق لورې (ختيځې خوا ) په مانا ياده شوې . همدارنګه ټولو عربي تاريخپوهانو د خراسان همدا ويېکه د پارسي ژبې څخه رااخيستې ده او د افغانستان لورې چې د عربو ختيځې خوا سيمې ته پرته ده په اشارې سره ختيځ ياد شوی دی چې استلاحي ويېکه ده او همداسې ېې د افغانستان سلاطین يا پاچايانو ته د مشرق يا ختيځې سيمې مسلمان پاچايانو خطاب کړی دی . لکه د بېلګې په توګه : ابن خرداد چې ځمکه پوهاند (جغرافيه پوه) و په خپلې لرغونې زمکپوهنې کتاب کې د افغانستان خواته د (خبر المشرق) چې د خراسان نوم هم ورکړل شوی په نوم ياد کړی دی . د سيستان تاريخ يو پخوانی تد تاریخ کتاب دی، د يو نامالوم ليکوال لخوا لیکل شوی اثر دی . په دغه کتاب کې د خراسان سيمه په څلورو وېشل شويو سيمه واکيو ياده شوې ده . د دغه وېش پدې توګه ياد شوی دی : ایران (خاوران) ، نیمروز ، باختر. همداسې ويل شوي چې هره هغه سیمه چې په شمال کې وه باختر يادېده ،او هره هغه سیمه چې په جنوب کې وه نیمروز يادېده، خو ورسره ېې ددې يادونه کړېده چې نيمروز په دوه سيمه واکيو وېشل شوی و چې ختيځه برخه ېې خراسان وه او هره هغه سیمه چې لوېديځې خواته ښکاره شوې ايران بلل شوی .

 

== د خراسان د سيمه واکيو پولې ==

دا نوم د اوسني افغانستان دغرب پلو خلكو چې اوسيني [[ايران]] کې اوسېږي پرې ايښى دى ځكه پر هغو لمر له دغې خوا څخه ورخاته نو هغو دېته خراسان ووايه" د افغان تاريخپوه [[عبدالشکور رشاد]] لخوا چې زياتوي ، "په خراسان كې هم عين دغه موضوع ده، چې دا كلمه د افغانستان يا د هغه وخت د خراسان يا لوېديځو ګاونډيانو چې د نن ورځې ايران بلل کېږي ورباندې ايښې ده او بله مهمه خبره دا ده، چې [[ياقوت حموي]] د [[شام]] مخور ليكوال، چې [[معجم الادبا]] ،[[ معجم البلدان]] او [[مراصدالاطلاع]] کتابونه يې ليكلي دي، هغه سړي خراسان په څلورو ايالتونو ويشلى دى، يو ايالت يې د ابرشهر په نامه راوړى دى، چې نور خلك بيا لكه [[عبدالحی ګرديزي]] په [[زين الاخبار]] كې هغه [[د هرات ولايت]] په نامه راوړى او په دې هرات، [[بادغيس]]، [[پوشنج]]، د ايران [[طوس]]، چې اوس يې [[مشهد]] بولي، [[قاين]]، [[طبس]] او [[نيشاپور]] شامل و. بل ايالت يې [[بلخ]] و، چې تر [[بدخشان]] پورې دا سيمې په كې شاملې وې خو دوه نور ايالتونه يې له اوسيني افغانستان څخه دباندې و، چې يوه ته يې [[د ماورالنهر ايالت]] وېل، چې په هغه كې بخارا،[[ سمرقند]]، [[تاشكند]] او فرغانه شامل و، او بل يې د مروې ايالت باله، چې په هغه كې له مروې څخه بيا د [[جيحون]] يانې اوسنى آمو تر روده پورې بيا د هرات تر حواشيو او حواليو پورې دا سيمې په كې شاملې وې٬٬ نو د هغه تاريخي خراسان په څلورو ايالتونو كې، دوه ايالته تر افغانستان دباندې دي. چې يو [[د مروې ايالت]] دى، چې هغه اوس په [[تركمنستان]] كې واقع دى او بل د ماورالنهر ايالت دى، چې هغه اوس په اوزبكستان كې دى او د ايران د ختيځې پولې سيمې، چې دا هم په خراسان كې شاملې وې يادې شوي . اوس هم ايرانيان د ستان خراسان په نامه دا سيمه يادوي او مشهد يې، چې پخوا طوس بلل كېده هغه يې اوس مركز دى٬٬ . لدې ښکاري چې خراسان څو خپلواکې سيمې يادې شوي چې د پیر مختلفو ولسونو پرې خپلې واکمنۍ چلولي او بېرته ترې څه پاتې څه ېې پرې ايښي او څه ېې هم وېشلي دي چې د افغانستان بشپړه نوم نه دی پاتې شوی ٬٬

 

== سرچينې ==

* د غلام محمد غبار له کتابه ژباړه : کتاب: جغرافيای تاريخي افغانستان لومړی څپرکی

* [http://baheer.com/baher/modules.php?name=News&file=article&sid=4007 له علامه استاد پوهاند عبدالشكور رشاد سره مركې : مرکه کونکی صديق الله بدر]*

[[وېشنيزه:د افغانستان تاریخ]]

[[وېشنيزه:د ایران تاریخ]]

[[ar:خراسان الكبرى]]

[[bg:Хорасан]]