'''د ساسانیانو واکمني''' (په پهلوي ژبې کی:[[File:Eranshahr.svg|50px]]- ایرانشهر) د ۲۲۴ کال مخکې له میلادی څخه تر ۶۵۱ کال میلادی وروسته پورې په نژدې ختیځ کی یوه ستره واکمني وه چی مرکز یی په [[ایران]] او [[عراق]] کی پروت وو. پلازمېنه یی [[تیسفون]] وو او رسمی ژبه پهلوی ژبه وه. په دی وخت کی هم [[يمن]]، ترکیه، [[سوریه]]، [[مصر]]، [[افغانستان]] ، [[ترکمنستان]]، [[آذربايجان]] د ساسانانو د حکمرانانو په لاس کی وه. د ساسانانو کورنۍ د غیر مسلمانانو وروستی پاچایی کورنۍ وه چی په [[ایران]] کی یی حکومت کاوه.
==تاریخ==
په ۳ پېړۍ کې ایران د اشکانیانو د حکمرانانو په لاس کې وو. په دی وخت کې د اشکانیانو واکمني د [[هندوکش]] څخه تر [[استانبول|ترکیهترکیې]] پورې پرته وه. په ۲۲۴ ق.م. کې [[اردشیر پاپاکان|اردشیر پاپاکا]]ن چې د حکمدانحکمران پاپاک زوی وو د اشکانیانو د حکمران (پنځم اندوان) په خلاف یی قیام وکړ. [[اردشیر پاپاکان]] تر څو جګړو وروسته د هرمزگان په دښتې کې حکمران اندوان ته ماته ورکړه. په دی جګړې کی وروستی د اشکانیانو وروستی حکمران اندوان وژلووژل شو او د اشکانیانو واکمني د اردشیر پاپاکان لاس ته ورغله. اردشیر پاپاکان په مرکزی آسیا کی نوی امپراطوری جوړجوړه کړکړه چې په ۷ پېړۍ کی د مسلمانانو د پوځ لخوا ويجاړويجاړه شوشوه. د ساسانیانو واکمنی تر تاسیسولو وروسته د روم اسپراطوری او د ۵ پېړۍ څخه د شرقی روم امپراطوری دهغوی تر ټوتو خطرناک دښمنان ول.
==د ساسانیانو حکمرانان ==
د [[اردشیر پاپاکان]] تر لاس اخیستلو (استعفاء ورکولو) وروسته زوی یی [[شاپور ۱]] د ساسانیانو د واکمنی شاهنشاه (حکمران) شو. [[شاپور ۱]] د ساسانیانو لمړی حکمران وو چې د شاهنشاه ايران و انيران د شاهنشاه لقب یی کاروه. [[شاپور ۱]] د ساسانیانو د سلارانوسالارانو څخه تر ټولو مشهور سلارسالار وو. هغه د روم د امپرطوری په خلاف ډېرې جګړې وکړې او په دریمېدریمه جګړې کې په ۲۶۰ کال کې یی د رومانیرومانیی امپرطور والریان ونیول. د شاپور ۱ تر وفات وروسته زوی یی نرسې د ساسانیانو حکمران شو. نرسې هم د رومانیانو په خلاف جګړه کولهوکړه مګر اردوپوځ یی څو ځلې ماته وخورله او نرسې مجبور شو چې د روم د امپراطوری سره د سولې تړون لاسلیک وکړيکړي او نرسې د بین النهرین سیمه له لاسه ورکړه. د نرسې لمسۍ [[شاپور ۲|دوهم شاپور]] حکمران شو.
[[شاپور ۲|دوهم شاپور]] د روم د امپراطوری په خلاف بیا جګړې پېل وکړ . تر څو پوځی بریونوبریدونو وروسته د شاپور د واکمنی سرحد د چین امپراطوری ته ورسېده. تاریخپوهان د شاپور حکومت ته د طلایی عصر نومېږيپه نامه یادوی. د دوهم شاپور تر وفات وروسته سیاسی بحران پېل شو چی د [[خسرو ۱]] د حکومت په وخت کی پای ته ورسېده. خسرو ۱ عظیمستر سیاستوال او سلار وو چی اقتصادی او سیاسی اصلاحات یی پېل وکړېکړه. د هغو اصلاحاتو څخه تر ټولو مهمه د مالیاتو اصلاح وه. خسرو د شرقی روم امپراطوری نوی جګړې هم پېل وکړې. په دی وخت کی یمن د ساسانویانو لاس ته ورغلهورغلی. د [[خسرو ۱]] تر وفات وروسته څلورم هرمز د ساسانانو حکمران شو. هرمز د ظالم حکمران وو او د اشرفانواشرفیانو او جنرالانو سره دښمنی لارهلرله. تر څو میاښتو وروسته اشرافانواشرافیانو د هرمز د حکومت په خلاف قیام وکړل او [[بهرام چوبین]] نوی حکمران شو. د هرمز زوی [[خسرو پرويز|دوهم خسرو]] مجبور شو چی د شرقی روم امپراطوری ته تیښته وکړي. تر ۱۰ کلو وروسته دوهم خسرو د بهرام چوبین ته ماته ورکړه او د ساسانیانو شاهی تخت د ساسانیانو لاس ته ورغی. په ۶۰۳ کال کی د شرقی روم د امپراطوری په خلاف نوی جګړه پېل شوه او په ۶۱۹ کال کی [[سوریه]]، فلسطین او [[مصر]] ونیول شول. مګر په ۶۲۷ کال کی د نینوا په جګړې کې د خسرو پرویز پوځ ماته وخورله او [[خسرو پرويز|خسرو پرویز]] د خپل زوی قباد لخوا ووژل شو. د نینوا تر جګړې وروسته د ساسانیانو په واکمنی کی بیا سیاسی او اقتصادی بحرانونه پېل شول.
په ۳۳۲ کال کې د ساسانیانو وروستی شاهنشاه [[یزګرد ۳]] د شاهیشاهنشاهی پر تخت کښېناست. د یزګرد واکمنی د جګړو په سبب په سیاسی او اقتصادی بحران کی ښکیل وه. مګر په دی وخت کی نوی خطرناک دښمن پیدا شو. خلیفه عمر (علیه السلام) په ۶۳۴ کال کی شاهنشاه یزګرد ته یوه لویه استازډلهاستازی ولیږلهولیږه. خلیفه عمر ( علیه السلام ) غوښتل چی پاچا یزګرد ۳ د اسلام دین قبول وکړی یا عربانو ته باج ورکړی. شاهنشاه یزګرد د خلیفه غوښتنه رد کړه او د دی په سبب د خلیفه پوځ پر [[ایران]] برید وکړ او په ۶۳۷ کال کی په قادیسیه کی د ساسانانو پوځ د مسلمانانو د پوځ لخوا ماته وخوړله. په دی کال کی د مسلمانانو پوځ هم د ساسانانو پایتخت ونیول. په ۶۵۱ کال کی یی یزګرد ۳ مړ کړوواژه او د ساسانانو پاچایی د خلیفه لاس ته ورغله.
==د ساسانیانو ټولنه==
د ساسانیانو حکمرانانو په مرکزی آسیا کی قوی اقتصادی او ثقافتی دولت جوړ کړل. د زرتشتيتزردتشتی مذهب بیا د رسمی مذهب شو. ساسانیانو هم نوی قانونونه جوړ کړل او خپل واکمنی یی پراخه کړه. په دی وخت کی د ساسانیانو په واکمنی کی حکمران (شاه) تر ټولو مهم شخص وو. خلکخلکو پاچاپاچاته د خدای په نظر کې ونیوکتله. د ساسانیانو اشرافانواشرافیانو عظیمډېر مال لرل. د ساسانیانوعاليساسانیانوبدایه ټولنهظبقه ډېرډېره پرمځتللی ټولنه وه او په د شاهی کورنی په غړیو، رعيتان، زمیندارانو، اشرافانو،اشرافیانواو شوالیو تقسیمېدهکی شمېرل کېدلی.
د عادی خلکو ټولنهطبقه په سوداګرانو، کروندګرانو او عسکرانو تقسیمېده. په دی وخت کی د زرتشتيت روحانیانو مهم رول لوبوللوباوه روحانیان د معبدونو ته نژدې ژوند کولکاوه. د مورال (اخلاق) په هکله یی وغظ کولکاوه او ګناهونه ته یی جزا ورکولورکوله. مګر هر انسان چې به ګناه وکړه کولای سول د روحانیانو څخه ننواته (بخښنه) رانیسی. عادی خلکو په ډګرونومځکو کی کار کولکاوه یا عسکران ول. مالیې(ورکړېنې) ډېرډېرې عالیجګه ولېول هر کروندګر مجبور شوو چی د یو پر شپږشپږما برخېبرخه د ګټوګټې څخه پاچا ته ورکړي. هر نرینهنارینه کولای سیسول یوه یا دوهدوې میرمنی ولري. میرمنیمیرمنو خاص حقوق درلودلېدرلودل. بلونورو ښځو چې د نرینېنارینو په کور کی یی ژوند کول دپه مرییو او جنګی اسیراناسیرانو څخه ولې. هر نرینهنارینه کولای سیسول څپلخپله ښځه خرڅخرڅه وکړيکړي. پاچا او اشرافاناشرافیان لوی حرمسراى لرلدرلوده.
