د "د افغانستان ژبې" د بڼو تر مېنځ توپير

Content deleted Content added
Darios (خبرې اترې | ونډې)
د سمون لنډیز نسته
۱۵ کرښه:
 
 
په اوس وخت کې په [[افغانستان]] ګې تقریبًا په ۳۰ ژبو خبری کېږي. جو یوازې پښتو او دري د [[افغانستان]] رسمي ژبې دی. دا هېواد په نننی وخت کې تقریبًا ۲۹ میلیونه اوسېدونکي لری. د [[پښتو]] ژبې د ویونکو شمیر په سلو کې شپتو ته رسېږی. د [[افغانستان]] د آخری اساسی قانون په یوې مادې کې پښتو ژبه په رسمی توګه ومنله شوه، خو دري هم اهمیت لري او ډېر کتابونه پرې ترجمه کېږې. ټول ښوونکی او زده کوونکی په دواړو ژبو ښه پوهېږی. د افغانستان په شمالی سیمو کې په ځانګړي ډول دري، ازبکی (اوزبکی) او تاجیکی ویل کېږي. د افغانستان په جنوبی سیمو کې د پښتو ژبه ډېر اهمیت لري. [[کندهار]] او [[جلالكوټ|جلال آباد]] د پشتوپښتو ویونکو مهم مرکزونه دی.
==د دري ژبه==
دري د عصري فارسی د ژبو د فورمونو څخه ده چي په [[افغانستان]] کې دری الفباابېڅې له [[عربي ژبه|عربي]] توروڅخه جوړه سوېشوې ده ، چيچې د تورو ( فونيمونو )شمېر يې ۳۲ ته رسېږي. په دې کی څلور ږغهغږه ( پ، چ، ګ، ژ ) د دریدري يا پاړسي ځانګړي توریتوري دي. د ۱۰۱۰مې پېړۍ څخه ویل او لیکل شویشوې ده. دغه ژبه د ساسانیانو پارسیپارسي څخه جوړه شوه. د ژبپوهانو په نظر د دریدري نوم د دربار د کلمې څخه اخیستل شوی دی. د دریدري ژبه تقریبًا ۲۰ میلیونه ویونکی لري چی پکې تاجیکیان،هزاره ګان او ایماقان شامل دیدي. همدا ژبه د ډېرو شاوخوا ګړدودونه لري چې په دې کې هزاره ګي ، ايماقي ، تاجيکي ، ايراني ، يا پاړسي او هم فارسي د يادولو وړ دي . دغه ژبه په ځانګړیځانګړي ډول په کابل، مزار شریف، فیض آباد،بدخشان، هرات او بامیان کې ډېره ویل کېږی. دري ادبیات په [[افغانستان]] کې د ۱۰ مې پېړۍ څخه رواج شویشوې ده . په ۱۱ مې پېړۍ کې د محمود غزنویغزنوي په پاچاییپاچایۍ کې مشهورو شاعرانو ابوالقاسم حسن عنصریعنصري بلخی،بلخي، ابوالحسن علیعلي بن جولوغ فرخیفرخي سیستانیسیستاني او حکیم ابوالقاسم فردوسیفردوسي توسیتوسي خپل اثرونه رامنځ تهرامنځته کړل. په ۱۵ مې پېړۍ کې د [[ګوډ تېمور|تیموریانو]] د حکمرانانو په وخت کې دري ادبیات اوج ته ورسېده.په دیدې وخت کیکې نورالدین عبدالرحمن جامیجامي او بدرالدین هلالیهلالي مشهور شاعران ولو. په ۱۹ مې پېړۍ کې حمید کشمیریکشمیري یو مهم اثر ولیکه چی د اکبرنامه په نوم یادېږي.
 
==د پښتو ژبه==
[[File:خوشال خان خټك.jpg|150px|thumb|left|خوشحال خان خټك]]
[[پښتو]] د اریانا د ژبو څخه ده چې په ځانګړیځانګړي ډول د [[افغانستان]] په خنوبشمال ختيځ بلخ شاوخوا سيمو کې ویلپه ۳۵۰۰زره کاله مخزېږدي کې رامنځته شوې . دا ژبه نن سبا د افغانستان په سوېلي او ختيځو سیمو کې ډېر ويوونکي کېږیلري. پښتو تقریبًا ۵۰ لهجېګړدوده لري لری. خود دغو ګړدودونو څخه درې ګړدوده په درېو سيمو کې ډېر ويونکي لري . په دغه درې سيمو کې د [[د کندهار ولايت|کندهار]] لهجه،ګړدود، د [[د ننګرهار ولايت|ننګرهار]] لهجهګړدود او د پکتیا لهجهګړدود د يادولو وړ ګړدودونه دي او د مهمو لهجوګړدودونو څخهپه کتار کې ګڼلشمېرل کېږیکېږي. پښتوالفبېپښتوابېڅې له عربي توروڅخه جوړهجوړې سوې دهشوي ، چي د تورو ( فونيمونو )شمېر يې څلوېښتو ته رسيږي. په دې کيکې اته ږغهغږونه ( ټ ، ډ ، ړ ،ږ ،ځ ،څ ، ښ ،ڼ ) د[[پښتو]] خپل ځانګړي فونيمونه دي.
دپښتوداوسنۍ الفباابېڅې په باب عام روايت داسيدادی، دئ ، چيچې دااوسنۍ بڼه يې دسلطان محمودغزنوي په زمانه کيکې دده دوزير خواجه حسن ميوندي په حکم دقاضي سيف الله په زياراوکوښښ تراصلاح اوسمون وروسته بابرامنځته سوهشوه. په عين حال کې د هندي ليکوالو له خوا داسې روات دی چې د محمود غزنوي په وخت کې د پښتو ژبې سره سخت حسايستونه رامنځته شوه او حساسيتونه دې پولې ته ورسېدل چې د ځينو سيمه ييزو شاعرانو په خولو کې به ېې سکروټې ورکولې او د ظلم لاندې به ېې نیولي و . خودپښتنومبارزپه هماغه پیر کې د پښتنو ډېر علمي اثار له منځه تللي. عام روايت داسې دی چې د پښتنو روحاني مشر د قلم او سياسيتورې مشرخاوند بايزيد روښان ( ٩٣١ ـــ ٩٨٠ هـ ق ) بياد ژبې پرلیکدود عربياو الفبېليکبڼه بانديد دپښتوتوروزياتولعربي دخپلابېڅو ځانپه کارنامهمرسته بوليورغوله . په هرصورت په پښتوالفبې کي د پير روښان بايزيداورمړ، داخونددروېزه ننګرهاري ( ٩٣٩ ـــ ١٠٤٨ هـ ق ) ، د[[خوشحال خان خټک]] ( ١٠٢٢ ـــ ١١٠٠ هـ ق) اوبيا په معاصرينوکي دوزيرمحمدګل خان مومند ، خان عبدالصمدخان اوقلندرمومند له خوا يولړبدلونونه راغلي دي خوپه دې ټولوکي يې هغه شکل منل سویشوی اوعام سویشوی دئدی ، چي دکابل د پښتو ټولنيټولنې په نوښت د[[افغانستان]] اوپښتونخواپوهانو تر ګډو غونډواوفيصلوغونډواوپرېکړو وروسته تاييد کړی دئ اوومنل. زموږ دپښتنومعاصر يې ليکنيليکنې له ځينوجزئيځينو بدلونونوسره په همداالفباهمدې ابېڅو ليکليليکل کېږي. د پښتو د ژبې اهمیت په ۱۷۴۷ زېږدي کال کې اوج ته ورسېدهراوچت شو او په ۱۹۳۶ ز ېږدي کال کې پښتو د [[افغانستان]] رسمی او ملي ژبه شوهمنل شوې.
 
 
 
 
==ازبکیاوزبکی ژبه==
[[File:1942 navoi mixedperf nh.jpeg|150px|thumb|left| نظام الدین على شير نوایی]]
ازبکی ژبه د لویدیځ د ترکی ژبو څخه ده چی د [[افغانستان]] په شمال کی ویل کېږي. په [[افغانستان]] کی د ازبکی ویلونکی شمېر ۱ میلیون تنو ته رسېږې. ازبکان په [[افغانستان]] کی د ازبکی لیکنې لپاره د عربی تورو څخه کار اخلی، خو ازبکی الفبې هم د سیریلیک او لاتین د تورو څخه کار اخیستلای شی.