فارس خلیج

د فارس خلیج په لوېدیځه آسیا کې د مدیترانې سمندرګی دی. د اوبو بدن یې د هند له سمندر نه دی چې د ایران او عرب ټاپووزمې ترمنځ موقعیت لري. له ختیځ لوري نه د هرمز تنګي له لارې د عمان له خلیج سره نښتی دی. د شط العرب سیند دلتا یې شمال لویدیځه ساحلي کرښه جوړوي.

د فارس خليج

د فارس خلیج له ۱۹۸۰ ز کال نه تر ۱۹۸۸ ز کال پورې د ایران – عراق د جګړې ډګر و، چې دواړو لورو په کې د یو بل د نفتو په بېړیو برید وکړ. دا په ۱۹۹۱ ز کال کې د خلیج د جګړې هم نومی دی، هغه پراخه هوايي او ځمکنۍ جګړه چې په کویټ باندې د عراق له برید وروسته رامنځته شوه.

د فارس خلیج د کب نیونې پراخې سیمې، پراخې سمندري غونډۍ (تر ډېره ډبرینې او مرجاني) او په زیاته کچه مروارید جووړونکي صدفونه لري، خو چاپېریال یا ایکولوژي یې د صنعتي کېدو او د تېلو د بهېدو له امله زیانمن شوی دی.

د فارس خلیج د اوبو کولو په حوضې کې موقعیت لري چې رېښه یې سینوزوئیک دورې او تر زاګروس غرونو لاندې د عربستان د لیتوسفري صفحې لاندې کېدو ته اړوندېږي. د دغه خلیج د اوبو کولو حوضې ته د اوبو راتګ ۱۵۰۰۰ کاله وړاندې هغه مهال پیل شو، چې هولوسن یخچالونو د سمندر د سطحې د لوړېدو له امله شاتګ وکړ.

جغرافیه

د هایدروګرافي نړیوال سازمان د فارس خلیج سویلي محدوده د «عمان خلیج د شمال لویدیځې محدودې» په توګه تعریف کړې. داخلي سمندرګی یې چې نږدې ۲۵۱۰۰۰ کیلومتر مربع (۹۶۹۱۲ مایل مربع) مساحت لري، په ختیځ کې د هرمز تنګي له لارې له عمان خلیج سره نښتی دی، له لویدیځ لوري نه یې پای د شط العرب سیند د اصلي دلتا په واسطه په نښه کېږي، چې د فرات او دجلې اوبه لېږدوي. په ایران کې (شط العرب) ته «اروند رود» ویل کېږي، چې «رود» د «سیند» په معنا دی. اوږدوالی یې ۹۸۹ کیلومتره (۶۱۵ مایله) دی، چې د ایران ډیری شمالي سواحل او د سعودي عربستان سوېلي سواحل پوښي. د فارس خلیج د هرمز تنګي په خپله تر ټولو لږ پلنوالي لرونکي برخه کې ۵۶ کیلومتره (۳۵ مایله) سور (پلن والی) لري. په ټولیز ډول اوبه یې ډېرې لږې ژورې دي چې د ژوروالي تر ټوله زیاته کچه یې ۹۰ متره (۲۹۵ پوټه) او په منځنۍ کچه ۵۰ متره (۱۶۴ فوټه) ده.

له فارس خلیج سره د ساحلي کرښو لرونکي هېوادونه (د ساعت د عقربې په لور، له شمال لوري نه): ایران، د عمان مسندم ټاپووزمه، عربي متحده امارات، سعودي عربستان، د سعودي په سواحلو کې د قطر ټاپو وزمه، د بحرین ټاپوییز هېواد، کویټ او په شمال لویدیځ کې عراق دي.

ټاپوګان

د فارس خلیج د بحرین عربي هېواد په څېر د ګڼ شمېر ټاپوګانو کور دی. له جغرافیايي پلوه د فارس خلیج تر ټولو لوی ټاپو د قشم ټاپو دی چې په هرمز تنګي کې موقعیت لري او ایران ته اړوندېږي. په فارس خلیج کې نورو مهمو ټاپوګانو کې د ایران تر مدیریت لاندې لوی طنب، کوچنی طنب او کیش، د کویټ تر مدیریت لاندې بوبیان، د سعودي عربستان تر مدیریت لاندې تاروت او د متحده عربي اماراتو تر مدیریت لاندې دلما؛ ټاپوګان شاملېږي. په وروستیو کلونو کې یو شمېر مصنوعي ټاپوګان لکه په دوبی کې د العالم ټاپو او په دوحه کې د اللؤلؤة قطر ټاپو د سیاحتي جاذبې په موخه هم اضافه شوي. د فارس خلیج ټاپوګان همدارنګه تاریخي اهمیت هم لري، ځکه په پخوا کې د پرتګال او بریتانویانو د استعماري ځواکونو له خوا د سوداګرۍ او یا هم د دوی د سترواکیو د برخې په توګه کارول کېدل.

نوم

له میلاد نه ۵۵۰ کاله وړاندې هخامنشي سترواکۍ خپله لومړۍ لرغونې سترواکي د ایراني فلات په سویل لویدیځه سیمه فارس کې رامنځته کړه. په پایله کې په یوناني منابعو کې، د دغې سیمې په شاوخوا کې اوبه د «فارس خلیج» په نوم مشهورې شوې. د نئارخوس په اندیکه کتاب کې (له میلاد ۳۰۰ کاله وړاندې) د "Persikon kaitas" کلیمه څو ځله د فارس خلیج په معناکارول شوې.

له میلاد نه د ۵۵۰ او ۳۳۰ کلونو وړاندې ترمنځ، چې په منځني ختیځ په ځانګړي ډول په فارس خلیج او عرب ټاپووزمې په ځینو برخو باندې د هاخامنشي فارسي سترواکۍ له مهال سره برابر دی، د «فارس سمندرګي» نوم په پراخ ډول په کتبي متنونو کې کارول شوی.

د نومولو پر سر ستونزې

د دغو اوبو وجود چې له تاریخي او نړیوال پلوه د «فارس خلیج» په نامه پېژندل کېږي. عربي دولتونه هغه د «عربي خلیج» (عربي کې: اَلْخَلِيْجُ ٱلْعَرَبِيُّ، په لاتیني ډول: Al-Khalīj al-ˁArabī) یا «خلیج» په نوم یادوي. د «ایران د خلیج (فارس خلیج)» نوم د هایدروګرافي د نړیوال سازمان له خوا کارول شوی.

د نومونې پر سر اختلاف په ځانګړې توګه له ۱۹۶۰ مې ز  لسیزې وروسته رامنځته شو، چې د ایران او یو شمېر عربو هېوادونو له سیالۍ یې سرچینه اخیسته او د عربو د یووالي او عربي ملت پالنې را څرګندېدل د دې لامل شول، چې هغه په عربي هېوادونو کې د عربي خلیج په نوم مشهور شي. له دغو دوو نومونو سربېره، یو شمېر نور نومونه هم د دغو اوبو لپاره کارول شوي او یا هم وړاندیز شوي.

معاصر تاریخ

په فارس خلیج کې د متحده ایالاتو رول د شلمې پېړۍ په دویمه نیمايي کې وده وکړه. د ۱۹۸۸ ز کال د جولای په درېیمه نېټه د متحده ایالاتو پوځي ځواکونو د ایران ایر ۶۵۵ پرواز (چې د ایربس اې ۳۰۰ ملکي الوتکې پرواز یې د F-14 Tomcat له پرواز سره غلط کړی و) هغه مهال چې د فارس خلیج پر سر یې الوتنه کوله، په نښه شو، چې له امله یې د دغې الوتنې ۲۹۰ مسافر ووژل شول. بریتانیا هم په سیمه کې خپل ځایګی ساتلی؛ یوازې په ۲۰۰۶ ز کال کې له یو میلیون نه زیاتو بریتانوي وګړو دوبۍ ته سفر کړی. په ۲۰۱۸ ز کال کې بریتانیا د HMS Jufair په نوم دایمي پوځي اډه په فارس خلیج کې پرانیسته، چې د سوئز کانال له ختیځ نه په ۱۹۷۱ ز کال کې د هغوی له وتو وروسته لومړۍ پوځي ګام او په عمان کې د ملاتړیز مرکز وده ده.

ښارونه او نفوس

اته هېوادونه په فارس خلیج کې سواحل لري: بحرین، ایران، عراق، کویټ، عمان، قطر، سعودي عربستان او عربي متحده امارات. د وخت په اوږدو کې د فارس خلیج ستراتیژیک موقعیت هغه د انساني ودې لپاره په آیډیال ځای اړولی. اوس مهال، د منځني ختیځ ډېری لوی ښارونه په دغه سیمه کې موقعیت لري.