ويکيپېډيا

د فیلپین او امریکا جګړه

د فیلپین او امریکا جګړه یا د فیلپینو او امریکایانو جګړه (نننی فیلپین: ډیګمانګ فیلپینو- امریکانو)، چې پخوا د متحده ایالاتو له خوا د فیلپین بغاوت یا د تاګالوګ بغاوت په نامه یادېده. دا د لومړي فیلپیني جمهوریت او متحده ایالاتو ترمنځ وسله واله جګړه وه، چې د ۱۸۹۹ز کال د فبرورۍ له ۴مې تر د ۱۹۰۲ز کال د جولای تر ۲مې یې دوام وکړ. جګړه په ۱۸۹۸ز کال کې هغه مهال رامنځته شوه، چې متحده ایالاتو د فیلپین د خپلواکۍ د اعلامیې پرځای هغه د پاریس د تړون له مخې ضمیمه کړ او دا د هسپانیا- امریکا جګړې د پای ته رسولو لپاره له هسپانیا سره پای ته ورسېده. دغه جګړه ښایي د فیلپین د خپلواکۍ لپاره عصري مبارزه وه، چې په ۱۸۹۶ز کال کې د فیلپین له انقلاب سره د هسپانیې پر وړاندې پیل شوه او په ۱۹۴۶ز کال کې د متحده ایالاتو د حاکمیت له سپارلو سره پای ته ورسېده.[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸]

د ۱۸۹۹ز کال د فبرورۍ په ۴مه د امریکا او فیلپین جمهوریت د ځواکونو ترمنځ جګړه پیل شوه، چې د ۱۸۹۹ز کال د مانیلا د جګړې په نامه مشهوره شوه. د ۱۸۹۹ز کال د جون په ۲مه د فیلپین لومړي جمهوریت د متحده ایالاتو پر وړاندې په رسمي توګه جګړه اعلان کړه. د فیلپین ولسمشر ایمیلیو اګوینالډو د ۱۹۰۱ز کال د مارچ په ۲۳مه ونیول شو او جګړه په رسمي ډول د ۱۹۰۲ز کال د جولای په ۲مه د متحده ایالاتو په بریا پای ته ورسېده. په هر حال، ځینې هغه فیلپینې ډلې چې د کاتیپونان د پخوانیو تجربه کارو سرتېرو له خوا روزل شوې وې، د فیلپین انقلابي ټولنه یې جوړه کړه او د هسپانیې پر وړاندې یې انقلاب پیل کړ، دوی څو نور کلونه هم له امریکایي ځواکونو سره جګړې ته دوام ورکړ. د دغو مشرانو له ډلې یو هم ماکاریو ساکای، چې د کاتیپونان یو تجربه کار غړی و، ده په ۱۹۰۲ز کال کې د اګوینالډو د جمهوریت پر خلاف د کاتیپونان په اوږدو کې د تاګالوګ جمهوریت تاسیس کړ، چې مشري یې هم پخپله کوله. نورو ډلو، لکه په سویلي فیلپین کې د مورو مسلمانانو او نیمه کاتولیک پولهان مذهبي خوځښتونو په لرې پرتو سیمو کې دښمنۍ ته دوام ورکړ. په سویل کې د مورو تر واک لاندې سیمو کې، چې د امریکایانو له خوا د مورو بغاوت په نامه یادېږي، د ۱۹۱۳ز کال د جون په ۱۵مه د بد باګساک په جګړه کې د خپلې وروستۍ ماتې سره پای ته ورسېد.[۹][۱۰]

د جګړې په پایله کې لږ تر لږه ۲۰۰۰۰۰ فیلپیني ملکي وګړي ووژل شول، چې ډېری یې د قحطۍ او ناروغۍ له امله وو، نو په ټوله کې د مړینې شمېر تر یوه میلیونه رسېده. د جګړې په لړ کې ظلمونه او جنګي جرمونه ترسره شول، چې د دواړو اړخونو له خوا پکې شکنجه کول، د بدن د غړو غوڅول او اعدامونه شامل وو. د فیلپینیانو له خوا د چریکي جګړې تاکتیکونو متحده ایالات دې ته وهڅول، چې ډېری ملکي وګړي په زور سره اجباري کمپونو ته ولېږدوي، چېرې چې په زرګونه وګړي پکې وژل شوي وو او دوی د غچ اخیستنې او د ځمکې د سوځولو کمپاینونه پکې پیل کړل. د متحده ایالاتو له خوا د جګړې او ورپسې نیواک د ټاپوګانو کلتور بدل کړ، چې د پروتستانتیزم د ودې او د کاتولیک کلیسا د بې ثباته کېدو لامل شو او له دې سره ټاپوګانو ته د حکومت، زده کړې، سوداګرۍ او صنعت لپاره انګلیسي د رسمي ژبې په توګه معرفي شوه. [۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷]

په ۱۹۰۲ز کال کې د متحده ایالاتو کانګریس د فیلپین ارګانیک قانون تصویب کړ، چې د فیلپین د مجلس جوړولو لپاره یې چمتو کړی و. د دغه مجلس غړي د نارینه وو له خوا ټاکل کېدل (ښځو د ۱۹۳۷ز کال تر ټولپوښتنې پورې د رایې ورکولو حق نه درلود). دغه قانون د جونز د ۱۹۱۶ز کال قانون (د فیلپین خپلواک قانون) پر ځای وټاکل شو، چې پکې د متحده ایالاتو له ژمنې سره سم فیلپین ته خپلواکي ورکول و. د مک دافي- ټایډینګز د ۱۹۳۴ز کال قانون (د فیلپین د خپلواکۍ قانون) په راتلونکي کال کې د فیلپین مشترک المنافع جوړه کړه، چې حکومت یې خپلواک شو او د یوې بشپړې خپلواکۍ پر لور یې یوه پروسه رامنځته کړه(لومړی د ۱۹۴۴ز کال لپاره جوړ شوی و، خو د دویمې نړیوالې جګړې او د جاپان له خوا د فیلپین د نیول کېدو له امله وځنډول شو). متحده ایالاتو په پای کې د مانیلا د تړون له لارې په ۱۹۴۶ز کال کې فیلپین ته بشپړه خپلواکي ورکړه.[۱۸]

د فیلپین انقلاب

سمول

اندریس بونیفاسیو د مانیلا ګودام لرونکی او کارکوونکی و. د ۱۸۹۲ز کال د جولای په ۷مه هغه د کاټیپونان یو انقلابي سازمان جوړ کړ، ترڅو د وسله وال بغاوت له لارې له هسپانیوي استعماري واکمنۍ نه خپلواکي ترلاسه کړي. د ۱۸۹۶ز کال په اګسټ کې کاټیپونان د هسپانیوي چارواکو له خوا کشف شو او په دې توګه یې خپل انقلاب پیل کړ. جنګیالیو په کاویټ ولایت کې لومړنۍ بریاوې ترلاسه کړې. د کاویټ یو له خورا بانفوذه او نامتو مشرانو نه، امیلیو اګوینالډو د کاویټ ایل ویجو(نننی کاویټ)  ښاروال و، چې د کاویټ ولایت د ختیځې برخې پر ډېرو برخو یې کنټرول ترلاسه کړ. په پای کې اګوینالډو او د هغه ډلې د فیلپین د انقلاب مشري ترلاسه کړه. له هغه وروسته چې اګوینالډو د ۱۸۹۷ز کال د مارچ په ۲۲مه د تیجیروس په کنوانسیون کې د کاټیپونان پر ځای د انقلابي حکومت ولسمشر شو، نو د هغه حکومت د ۱۸۹۷ز کال د می په ۱۰مه تر یوې نمایشي محکمې وروسته بونیفاسیو د خیانت په تور اعدام کړ.[۱۹]

د جګړې خپرېدنه

سمول

د فبرورۍ د ۴مې په ماښام ویلیم ډبلیو ګریسن، چې د نیبراسکا رضا کاره پیاده سرتېری و، په سانتا میسا کې د سوسیګو او سیلینسیو د سړکونو پر څنډو د جګړې لومړۍ ډزې وکړې. د ډزو په کولو سره یې فیلپیني ډګروال او یو بل فیلپیني سرتېری ووژل، فیلپیني تاریخ لیکونکي وایي، چې وژل شوي سرتېري بې وسلې وو. دغې کړنې د مانیلا د ۱۸۹۹ز کال جګړه پیل کړه. بله ورځ فیلپیني جنرال ایسیدورو تورس د اوربند اعلان وکړ، ترڅو له اګوینالډو نه جنرال اوټیس ته پیغام ورسوي، چې جګړه په ناڅاپي ډول پیل شوې وه او اګوینالډو غوښتل ترڅو دښمني سمدلاسه پای ومومي او د دوو مخالفو ځواکونو ترمنځ د بې طرفې سیمې په توګه پاتې شي. اوټیس دغه هڅې ونه منلې او ځواب یې ورکړ «جګړه چې څنګه پیل شوې هماغسې ناوړه به پای ته رسېږي». د فبرورۍ په ۵مه جنرال ارتور مک ارتر خپلو پوځیانو ته امر وکړ، چې د فیلپیني سرتېرو پر وړاندې پرمختګ وکړي، چې له دې سره په بشپړه توګه یوه وسله واله نښته پیل شوه. د جګړې لومړۍ فیلپینې مړینه سرجوخه اناستاسیو فلیکس د مورنګ کنډک نه د سراپیو نارویز په مشرۍ وه. د کنډک قوماندان ډګروال لوسیان سان میګویل و.[۲۰]

د جګړې رسمي پای

سمول

د فیلپین ارګانیک قانون د ۱۹۰۲ز کال د جولای په اوله تصویب شوی و، دغه قانون د ولسمشر مک کینلي پخوانی اجرایوي فرمان چې د فیلپین دویم کمیسیون یې جوړ کړی و، تایید کړ. په دغه قانون کې دا هم ویل شوي وو، چې یوه مقننه قوه به جوړېږي، ترڅو د یوه ټاکل شوي پارلمان، د فیلپین مجلس او د فیلپین کمیسیون نه جوړ د سنا مجلس جوړ کړي. په دغه قانون کې فیلپینیانو ته د متحده ایالاتو د حقونو منشور هم شاملېده. د جولای په دویمه د متحده ایالاتو د جګړې وزیر ټیلیګراف وکړ، چې د متحده ایالاتو پر وړاندې بغاوت پای ته رسېدلی او د فیلپین په ډېری ټاپوګانو کې ولایتي ملکي حکومتونه تاسیس شوي، نو د نظامي والي دفتر هم لغوه شوی دی. د جولای په ۴مه ټيوډور روزویلټ، چې د ولسمشر مک کینلي تر وژلو وروسته ولسمشرۍ ته وټاکل شو، د هغه کسانو لپاره یې د عمومي بښنې اعلان وکړ، چې په جګړه کې یې برخه اخیستې وه.[۷]

د ۲۰۰۲ز کال د اپرېل په ۹مه د فیلپین ولسمشرې ګلوریا مکاپګل ارویو اعلان وکړ، چې د فیلپین – امریکا جګړه د ۱۹۰۲ز کال د اپرېل په ۱۶مه د جنرال میګول مالوار په تسلېمېدو سره پای ته ورسېده. هغې د دې نېټې سلمه کلیزه د ملي کاري رخصتۍ په توګه اعلان کړه او په بتنګاس ولایت او د بتنګاس، لیپا او تناون ښارونو کې یې د ځانګړې غیر کاري رخصتي په توګه اعلان کړه. [۲۱]

سرچينې

سمول
  1. ↑ Multiple sources:
    • "Philippines Background Note". 2009-2017.state.gov. بياځلي په March 17, 2021. Although Americans have historically used the term "the Philippine Insurrection," Filipinos and an increasing number of American historians refer to these hostilities as the Philippine-American War (1899–1902), and in 1999 the U.S. Library of Congress reclassified its references to use this term. (Archived content; Information released online from January 20, 2009 to January 20, 2017)
    • Plante, Trevor K (2000). "Researching Service in the U.S. Army During the Philippine Insurrection". Prologue. Vol. 32, no. 3. National Archives and Records Administration.
  2. ↑ Battjes 2011، م. 74.
  3. ↑ Editors, History com. "Philippine independence declared". HISTORY (in انګليسي). بياځلي په 2022-03-15. {{cite web}}: |last= has generic name (help)
  4. ↑ "Philippine-American War | Facts, History, & Significance | Britannica". www.britannica.com (in انګليسي). بياځلي په 2022-03-15.
  5. ↑ "July 4, 1946: The Philippines Gained Independence from the United States". The National WWII Museum | New Orleans (in انګليسي). بياځلي په 2022-03-15.
  6. ↑ Randolph 2009.
  7. ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ Worcester 1914، م. 293.
  8. ↑ Silbey 2008، م. xv.
  9. ↑ Agoncillo 1990، مم. 247–297.
  10. ↑ Kalaw 1927، مم. 199–200.
  11. ↑ Dolan 1991 Early History
  12. ↑ Spencer C. Tucker (2009). The Encyclopedia of the Spanish-American and Philippine-American Wars: A Political, Social, and Military History. p. 477. ISBN 9781851099528.
  13. ↑ Ron Briley (2019). Talking American History: An Informal Narrative History of the United States. p. 247. ISBN 9781611395839.
  14. ↑ Catherine Cocks; Peter C. Holloran; Alan Lessoff (March 13, 2009). Historical Dictionary of the Progressive Era. p. 332. ISBN 9780810862937.
  15. ↑ Jane Dailey (2019). Building the American Republic, Volume 2: A Narrative History from 1877. p. 44. ISBN 9780226300962.
  16. ↑ Kenneth C. Davis (2015). The Hidden History of America at War: Untold Tales from Yorktown to Fallujah. p. 141. ISBN 9781401330781.
  17. ↑ Dolan 1991 United States Rule
  18. ↑ "The Road to Women's Suffrage in the Philippines". Bayanihan News. August 8, 2014.
  19. ↑ Agoncillo 1990، مم. 180–181.
  20. ↑ Agoncillo 1990، م. 217.
  21. ↑ "Speech of President Arroyo during the Commemoration of the Centennial Celebration of the end of the Philippine-American War April 16, 2002". Official Gazette. Government of the Philippines. بياځلي په April 17, 2022. {{cite web}}: |archive-url= requires |archive-date= (help); Unknown parameter |تاريخ الأرشيف= ignored (help); Unknown parameter |خونديځ تړی= ignored (help); Unknown parameter |خونديځ نېټه= ignored (help); Unknown parameter |خونديځ-تړی= ignored (help); Unknown parameter |مسار الأرشيف= ignored (help)
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=د_فیلپین_او_امریکا_جګړه&oldid=335584" نه اخيستل شوی