د سعودي عربستان کلتور

د سعودي عربستان کلتوري چاپېریال د عربي او اسلامي کلتور له خوا خورا اغیزمن شوی دی. په ټولیزه توګه ټولنه خورا مذهبي، محافظه کاره، دودیزه او کورنۍ پورې تړلې ده. د ډیریو انګېرنو او دودونو لرغونوالی تر څو پېړیو پورې رسېږي چې له عربي تمدن او اسلامي میراث نه اخیستل شوي دي. په هرحال، د سعودي عربستان کلتور د چټک بدلون له کبله خورا اغیزمن شوی، ځکه چې دا هیواد د ۱۹۷۰ لسیزې یوازې په څوو کلونو کې له یوې بې وزله کوچیاني ټولنې نه د اجناسو په بډایه تولیدونکي هېواد بدل شو. دا بدلون د یو شمېر نورو عواملو لکه د مخابراتو انقلاب او بهرني بورسونو له خوا هم اغیزمن شوی. د سعودي عربستان تر ټولو وروستی واکمن یا پاچا، ملک سلمان دی.

وهابي اسلامي غورځنګ، چې ځینې وختونه د شدیده پاک دینه په نامه هم یادېږي په اتلسمه پېړۍ کې راڅرګند شو، او اوس په هېواد کې برلاسی غورځنګ دی. د «امر بالمعروف او نهي عن المنکر» د اصولو په مراعتولو سره، د سلوکو او کالیو په برخه کې ډیری محدودیتونه او ممانعتونه شتون لري چې په قانوني او ټولنیز ډول د نورو مسلمانو هیوادونو په پرتله په کلکه پلي کیږي. په هرحال، دې وروستیو کې ډیری دودیز محدودیتونه د حکومت له خوا لیرې شوي چې په هغې ډله کې ښځو ته د موټر چلولو اجازه او د ښځو پورې اړوند ډیری مسلې شاملې دي. له بلې خوا، هغه څه چې د اسلام له خوا منع شوي په هیواد کې منع دي، د بیلګې په توګه، الکولي مشروبات په کلکه منع دي.

ورځنی ژوند د اسلامي شعایرو تر کنټرول لاندې دی. په ټول هېواد کې هره ورځ پنځه ځله، مسلمانان د جوماتونو له منارونو نه د لمانځه لپاره بلل کېږي. ددې لپاره چې جمعه د مسلمانانو لپاره تر ټولو سپېڅلې ورځ ده، نو د اونۍ پای د جمعې او شنبې ورځې دي. وهابي عقیدې سره سم، یوازې دوه مذهبي رخصتۍ، عید الفطر یا کوچنۍ اختر او عید الاضحی یا لوی اختر په رسمیت پیژندل شوي، تر دې چې په ۲۰۰۶ کال کې غیر مذهبي رخصتۍ د سپتمبر ۲۳ ملي رخصتۍ (چې د پاچاهۍ د یووالي یادونه کوي) بیا دود شوه. د جنسیتي اړیکو په برخه کې، د سعودي عربستان اصول معمولا د جنسونو ترمنځ له کورنیو اړیکو پرته د ازاد اختلاط مخه نیسي.

دین

د حجاز ځمکه، په ځانګړې توګه مکه مکرمه او مدینه منوره، دا هغه ځای دی چې په لومړي ځل د اسلام دین په کې رامنځته شو. په دې توګه، د نفوس ډېری برخه مسلمانان دي. سربیره پردې، قران د سعودي عربستان اساسي قانون ګڼل کیږي او اسلامي قانون «شریعت» اصلي حقوقي سرچینه ده. په سعودي عربستان کې، نه یوازې دا چې اسلام د حکومت له خوا په سیاسي ډګر کې عملي کیږي، بلکې د خلکو په کلتور او ورځني ژوند یې هم خورا لوی اغېز ښندلی دی.  

ټولنیز ژوند او دودونه

د سعودي عربستان ټولنه د دودونو او رواجونو په دایره کې ژوند کوي چې د اسلام عربي کلتور او اسلامي کلتور پر بنسټ رامنځته شوی دی، خو د پاچاهۍ سیمې د جامو، خواړو، لهجو، سندرو او ان د واده په دودونو کې له یو او بل سره توپیر لري. کورنۍ په سعودي عربستان کې ترټولو مهم ټولنیز بنسټ دی، نو ځکه یې د غړو ترمنځ اړیکې قوي وي او د دوی تر منځ اطاعت او متقابل احترام شتون لري.  

کورنۍ

دا چې د سعودي عربستان ټولنه کورنۍ محوره یا له کورنۍ پورې تړلې ټولنه ده، نو سعوديان د بهرنیانو په پرتله که هغه پردي وي، یا بهرنیان او یا د نورو قبیلو سعوديان وي، د کورنۍ له غړو سره سوداګرۍ، اجتماعي کېدلو او اړیکو ټینګولو ته ترجیح ورکوي. لویې یا پراخې کورنۍ د امکان تر بریده دې ته ترجیح ورکوي چې په ښارونو کې د کورنۍ په انګړ کې ژوند وکړي او که امکان یې نه وي نو د ګرځنده ټلیفون له لارې په تماس کې پاتې کیږي. د کورنۍ د مشرانو لپاره دا دود دی چې د کورنۍ د غړو د ګټې لپاره خپل نفوذ (واستا wasta) وکاروي.

واده

په دودیز ډول، په سعودي عربستان (او د خلیج فارس په نورو هیوادونو) کې، کورنۍ د ټبر یا قبیلې او د کورنیو ملاحظاتو په پام کې نیولو سره ودونه تنظیموي. په جبري توګه هم ودونه ترسره شوي دي. زامن او لوڼې دې ته هڅول شوي چې «د تره زوی یا لور یا نورو خپلوانو سره واده وکړي» ترڅو چې د کورنۍ او قبیلې ترمنځ اړیکې لا پیاوړې او غښتلې شي، «یا کله ناکله د شخړو یا ناخوالو د ختمولو لپاره له بلې قبیلې سره واده وکړي». لږ تر لږه په ۱۹۹۰ لسیزه کې، ډیری ودونه په سعودي عربستان کې «کورني» وو – یعنې د نږدې خپلوانو تر منځ – معمولا د تره له لومړي اولاد (لور یا زوی) یا کله ناکله دویم اولاد سره ودونه شوي. او په سعودي عربستان کې د تره اولادونو ترمنځ ودونه په نړۍ کې تر ټولو لوړه کچه ده.

خوراک او څښاک

نن ورځ، سعوديان خپل ډیری دودیز عادتونه په ځانګړې توګه د خوراک او څښاک په برخه کې پالي. لکه څنګه چې په اصل کې ډیری سعوديان د پسونو او وزو درلودونکو توکمونو له ډلې څخه دي، نو په عمده توګه د سعودي عربستان ډیری خواړه د پسونو له غوښې نه جوړ شوي دي.

د سعودي عربستان ډېری خواړه د عربي ټاپووزمې د شاوخوا هیوادونو سره ورته دي، او د ترکي، ایراني او افریقایي خواړو تر سختې اغېزې لاندې راغلي دي. ژوي د حلالو اسلامي غذايي قوانينو سره سم حلاليږي، چې د خنزير غوښه منع (حرام) او الکول منع (حرام) بولي. د عمومي قاعدې په توګه، سعوديان (د نورو مسلمانانو په څیر) د خنزیر غوښه ناپاکه ګڼي او ترې کرکه لري، خو شراب حرام او وسوسه بولي.

ښځې

په داسې حال کې چې د ۲۰۱۸ کال د جون تر ۲۴ پورې ښځې له موټر چلولو نه منع شوې وې، او په پایله کې د هغوئ فعالیت هم محدود و، هغوئ په کور کې په دودیز ډول د پام وړ غیر رسمي ځواک درلود. د ژورنالیست جودیت میلر په وینا، «ځینې سعودي ښځې په خپلو کورونو کې واقعي واکمنانې وې، هغوئ به پریکړه کوله چې ماشومان یې چیرته ښوونځي ته لاړ شي، کله او له چا سره به واده کوي، ایا د هغوئ میړونه به نوې دندې ومني، له چا سره کورنۍ ټولنیزه کېږي، او چېرې به کورنۍ اوسېږي او رخصتۍ به تېروي، هغوئ خپل مېړونه، زامن او خپلوان کلیدي دندو ته ورسول».

یو شمیر سعودي میرمنې له کوره بهر په ځینو برخو کې لوړې کچې ته رسیدلي او یا یې شهرت ترلاسه کړی دی. د بېلګې په توګه، ډاکټر سلوا الحزاع په ریاض کې د ملک فیصل په تخصصي روغتون کې د سترګو د څانګې مشره ده او د مرحوم ملک فهد د سترګو شخصي متخصصه وه.

خبري رسنۍ

لوستي سعوديان په ټولیز ډول د عربي نړۍ، اسلامي نړۍ او په ټوله کې د نړۍ له مسايلو ښه خبر دي، خو د مطبوعاتو او د عامه افکارو د بيان ازادۍ د حکومت له خوا په رسميت نه پيژندل کيږي. د پاچاهۍ «اساسي قانون» وايي چې د رسنیو دنده ښوونه او د ملي یووالي ساتنه ده، او له هغو کړنو نه چې «د ګډوډۍ او ویشلو» لامل ګرځي منع دي. خبرونه، عمومي ویناوې او نور شخصي بیانونه نه شي کولای د دودیزو اسلامي ارزښتونو سره په ټکر کې، یا د حکومت له سیاست سره مخالفت وکړي، یا حکومتي چارواکو ته په ځانګړې توګه شاهي کورنۍ ته سپکاوی وکړي، او د ځینو حساسو او ممنوعو موضوعاتو په هکله چې ښايي د حکومت د شرمولو یا د اختلاف د ډېروالي لامل شي، یعنې په سعودي ټولنه کې د ښځو د ونډې په برخه کې، له شیعه مسلمانانو سره چلند، د طبیعي پیښو له امله رامنځته شوي زیانونه، یا ټولنیزې ستونزې لکه د ایډز-ایچ ای وي وبا او انساني قاچاق په هکله ډېر ژور بحث نه شي کولای.