امریکايي استثناپالنه

د امریکايي استثناپالنې نظریه دا ده چې متحده ایالات په ذاتي ډول له نورو هېوادونو توپیر لري. پلویان یې استدلال کوي چې د متحده ایالاتو ارزښتونه، سیاسي نظام او تاریخي وده په انساني تاریخ کې ځانګړي دي، په دې مفهوم چې د دغه هېواد په برخلیک کې له وړاندې ټاکل شوې او حق لري چې په نړیواله صحنه کې جلا او مثبت رول ولوبوي.

د سیاسي علومو پوه سیمور مارتین لیپست د امریکايي استثناپالنې رېښه په امریکايي انقلاب کې بولي، چې له امله یې د بېلابېلو نظریاتو په لرلو سره د نوي هېواد په توګه متحده ایالات رامنځته شول. دغه ایدیالوژي د آزادۍ غوښتنې، د قانون پر وړاندې مساوات، فردي مسئولیت، جمهوري غوښتنې، په استازیتوب دیموکراسي او د آزاد بازار د اقتصاد پر بنسټ ده، ځینې مهال په ټولیز ډول دغو اصولو ته «امریکايي استثناپالنه» ویل کېږي، همدارنګه دا اړینه بولي چې په داخلي او نړیوال ډګر دواړو کې متحده ایالات له نورو مخکښ وبلل شي او یا هم دا چې د نړۍ د بدلون لپاره ځانګړی ماموریت لري.

په متحده ایالاتو کې د استثناپالنې تیوري، د وخت په تېرېدو سره وده کړې، چې له همدې امله په ګڼ شمېر منابعو کې موندل کېدلی شي. فرانسوي سیاسي عالم او تاریخ لیکونکی الکسیس دو توکویل لومړنی لیکوال دی چې متحده ایالاتو ته یې په ۱۸۳۱ ز کال کې له سفر وروسته دغه هېواد «استثنايي» یا ځانګړی وباله. د «امریکايي استثناپالنې» له ځانګړې اصطلاح څخه مستنده ګټنه، د ۱۹۲۰ ز مې لسیزې په وروستیو کې د امریکايي کمونیستانو له خوا په داخلي کمونیستي بحثونو کې شوې.

د دغه مفهوم تاریخچه

د اوباما اداره او له هغه وروسته

د ۲۰۰۹ زکال په اپريل میاشت کې د متحده ایالاتو ولسمشر بارک اوباما په ستراسبورګ ښار کې د یوه خبریال پوښتنې ته داسې ځواب ورکړ: «زه په امریکايي استثناپالنې باور لرم، هماغه ډول چې ګمان کوم، بریتانویان په بریتانوي استثناپالنې او یوناني وګړي په یوناني استثناپالنې باور لري». اوباما زیاته کړه، «زه په دې کې هېڅ شک نه لرم، چې امریکا د سولې او آرامښت لوري ته د نړۍ په هدایت کولو کې فوق العاده رول لري؛ همدارنګه مشري کول هم اړین دي، چې د مشارکت رامنځته کولو په برخه کې زموږ له وړتیاوو سره اړیکه لري، ځکه موږ نه شو کولای، په یوازې توګه ستونزې حل کړو».

میت رامني د اوباما پر وینا نیوکه وکړه او استدلال یې وکړ چې دا ښيي: اوباما په امریکايي استثناپالنې باور نه لري. د ارکنزاس پخواني والي مایک هاکبي وویل چې: د اوباما «نړۍ لید په ډراماتیک ډول زموږ له نورو ټولو جمهوري غوښتونکو او دیموکراتانو ولسمشرانو توپیر لري... هغه تر ډېره د یو امریکايي پرځای د یو نړۍ پلوه په توګه را لوی شوی. له امریکايي استثناپالنې څخه انکار، د دغه ملت له زړه او ارواه څخه انکار کول دي».

اوباما د ۲۰۱۳ ز کال د سپټمبر په ۱۰ مه نېټه د سوریې د کړکېچ اړونده وینا کې وویل: «په داسې حال کې، کله چې موږ کولای شو، په لږ هڅو او ګواښ منلو سره د ماشومانو له مسموم کېدو او مړینې مخه ونیسو او له دغې لارې د اوږد مهال لپاره خپل ماشومان خوندي کړو، زه باور لرم چې باید ګام واخلو.... دا هغه څه دي چې امریکا له نورو جلا کوي. دا هغه څه دي چې موږ ځانګړي اواستثنايي کوي».

په سبا ورځ روسي ولسمشر ولادمیر پوتین په نیویارک ټایمز ورځپاڼه کې د مقالې په خپرولو له دغو څرګندونو سره مستقیم غبرګون وښود، هغه څرګنده کړه:«دا ډېره خطرناکه ده چې خلک وهڅول شي، ځانونه استثنايي وبولي، پرته له دې، که چېرې د انګېزې ورکولو په موخه وي.... موږ ټول بېلابېل یو، خو کله چې له خدایه د نعمت غوښتنه کوو، دا باید له یاده و نه باسو چې خدای ټول یوشان پیدا کړي یو».

د پوتین نظر ډېر ژر د راتلونکي امریکايي ولسمشر ډونالډ ټرمپ له خوا تايید شو او هغه دغه مقاله «شهکار» وبلله. د ټرامپ په خبره: «تاسو به دغه اصطلاح ښکلې بولۍ، خو ناڅاپه ووایاست، که تاسو په جرمني یا جاپان او یا هم نورو ۱۰۰ هېوادونو کې وئ، بیا څنګه؟»، «دا ډېره تحقیر کوونکې ده او پوتین هغه ته په دې اړه ویلي دي».

یو شمېر کین اړخي امریکايي تبصره کوونکي، د ټرمپ له درېځ سره موافق دي؛ یو له دغو څخه د نیو امریکا بنسټ بنسټګر شرل شوونینګر دی چې په ۲۰۱۶ ز کال کې یې د نیشن مجلې په سمپوزیم کې څرګنده کړه:«ټرمپ د نیولبرال/نوې محافظه کارې نړیوالې پروژې په پای ته رسولو سره چې هیلري کلینټون او ګڼو نور جمهوري غوښتونکو ترې ملاتړ کاوه؛ امریکايي استثناپالنه یې یوځل بیا تعریف کړه». په داسې حال کې چې ټرمپ په امریکايي ملت پالنې او یولوري توب باندې په ټینګار کولو او همدارنګه په نه مداخلې کولو باندې په سخت ټینګار سره د «لومړی امریکا» (America First) سیاست څخه ملاتړ کړی دی.

امریکايي استثناپالنه، له ۲۰۱۲ ز کال وروسته د جمهوري غوښتونکي ګوند د یوې کړنلارې په توګه مطرح وه. په ۲۰۱۶ ز کال کې تصویب شوې کړنلاره، امریکايي استثناپالنه په دې ډول تشرېح کوي:«دغه انګېرنه چې د یو ملت په توګه زموږ نظریات او اصول موږ ته د اخلاقي رهبري په برخه کې ځانګړی ځایګی راکوي» له دې امله دا تائید کوي، چې متحده ایالات باید «د آزادې نړۍ د مشر په توګه خپل طبیعي ځایګی بېرته ترلاسه کړي».

دغه اصطلاح، د امریکا د ولسمشر پخواني مرستیال ډیک چیني هم په ۲۰۱۵ ز کال په خپل کتاب Exceptional: Why the World Needs a Powerful America (استثنا: ولې نړۍ پیاوړې امریکا ته اړتیا لري) کې تائید کړې.

نړیواله رهبري او فعالیت

د یل پوهنتون د حقوقو پوهنځي رئیس هارولدهنګجو کوه هغه څه تشرېح کړي چې په وینا یې: «تر ټولو مهم درناوی، چې له مخې یې متحده ایالات په اصلي توګه استثنايي بلل کېږي ،د نړیوالو چارو، نړیوالو حقونو او بشري حقونو اړوند دی: یعنې د هغو نړیواله مشري او فعالیت». هغه استدلال کوي:

تر نن ورځې پورې متحده ایالات هغه نړیوال ځواک دی، چې کولای شي او یا هم لېوالتیا لري، واقعي منابع سره یو موټی کړي او د بشري حقونو ترویج، دیموکراسۍ او نړیوالو قوانینو ته ژمن نړیوال سیستم د رامنځته کولو، ساتلو او حرکت راوړو په برخه کې رښتیني قرباني ورکړي. تجربو څرګنده کړې ده چې: متحده ایالاتو د بشري حقونو په برخه کې له نورنبرګ څخه تر کوسوو پورې خپل مخکښ توب ښوولی او نورو هېوادونو یې بیا پیروي کړې ده.

د سیاسي چارو کارپوه پیګي نونان په وال سټریټ ژورنال کې لیکي چې:«امریکا استثنايي نه ده، ځکه له ډېر مهال څخه یې هڅه کړې، چې د ښو لپاره په نړۍ کې یوځواک وي، خو هڅه کوي، چې د ښو لپاره ځواک وي، ځکه چې استثنايي ده».

د امریکا پخواني مرستیال ولسمشر ډیک چیني په ۲۰۱۵ ز کال کې د امریکا د بهرني سیاست اړوند خپل کتاب، Exceptional: Why the World Needs a Powerful America کې چې له خپلې لور لیزچیني سره یې په ګډه لیکلی، هغه چې د بهرنیو چارو وزارت پخوانۍ ماموره وه، د متحده ایالاتو د نړیوالې رهبرۍ مفهوم تشرېح کړی.

اغېزې

د امریکايي استثناپالنې منتقدین استدلال کوي چې دغه چاره د ۱۸ مې او ۱۹ مې پېړۍ په اوږدو کې د امریکا په لویه وچه کې د یو شمېر پراختیاوو لامل ګرځېدلې. دبورا مدیسون استدلال کوي چې د امریکايي استثناپالنې اغېزو د وخت په تېرېدو سره د اصلي امریکايي ځمکو له پیوستون څخه تر مانیفیست برخلیک پورې (چې د مکسیکو- امریکا جګړه او په ۱۹ مه پېړۍ کې د ځمکو پېرل په کې شاملېږي) بدلون موندلی.

د امریکايي استثناپالنې ملاتړي، همدارنګه استدلال کوي چې: د متحده ایالاتو موخه هغو هېوادونو ته د دیموکراسي رسول دي، چې د ظالمو حکومتونو تر لاس لاندې دي. دغه چاره کېدلای شي، په ۲۰۰۱ ز کال کې په افغانستان او په ۲۰۰۳ ز کال کې په عراق باندې په برید کې وښيي.