ويکيپېډيا

د ویکي پیډیا تاریخچه

د ویکي پیډیا کورپاڼه د لومړي ځل لپاره د ۲۰۰۱ زکال د جنوري په ۱۵ مه دوه ورځې وروسته له هغه راڅرګنده شوه چې د جیمي ویلز او لاري سانګر له خوا یې ډومین ثبت کړای شو. د ټکنالوژیکي او مفهومي بنسټ جوړونې مخینه یې له دې وړاندې ده؛ د یو انلاین پوهنغونډ د جوړولو لپاره لومړنی څرګند وړاندیز په ۱۹۹۳ زکال کې د ریک ګېټس له خوا وشو چې بیا په ۱۹۹۸ زکال کې ریچارډ سټالمن د آزادۍ په خوا کې د وړیا (free-as-in-freedom) انلاین پوهنغونډ د مفهوم (چې د ازادو منابعو څخه توپیر لري) وړاندیز وکړ. [۱][۲][۳][۴]

له ټولو مهمه دا چې د سټالمن په مفهوم کې دغه ځانګړی نظر شامل و چې هېڅ مرکزي سازمان باید د هغو ایډېټ کول کنټرول نه کړي. دغه ځانګړنه له معاصرو ډیجیټلي پوهنغونډونو لکه مایکروسافټ اېنکارټا، بریتانیکا انسایکلوپیډیا، او آن د بومیس نیوپیډیا سره په بشپړ ټکر کې وه په داسې حال کې چې دا ټول د ویکي پیډیا مستقیم مخکښان و. په ۲۰۰۱ زکال کې د نیوپیډیا جواز GFDL ته تغیر وکړ او په دې سره ویلز او سانګر د هغه د مفهوم او ټکنالوژۍ څخه په کار اخیستو چې په ۱۹۹۵ زکال کې د وارډ کانېنګهام له خوا رامنځته شوی و؛ ویکي پیډیا پرانیسته. په پیل کې په پام کې وه چې ویکي پیډیا به د نیوپیډیا انلاین پوهنغونډ بشپړونکې واوسي او یوازې به د متخصصینو له خوا د مقالاتو د مسودو په سپارلو او د هغو اړوند نظریاتو وروسته به په کې سمونونه راوستل کېږي. په عملي توګه ویکي پیډیا ډېر ژر له نیوپیډیا څخه مخکې شوه او په ګڼ شمېر ژبو باندې په نړیواله پروژه واوښته چې د انلاین منابعو د ګڼ شمېر پروژو لپاره الهام بخښونکې شوه. [۵]

ویکي پیډیا په ۲۰۱۴ زکال کې په نړیواله کچه د میاشتې ۴۵۹ میلیونه لوستونکي لرل. د ۲۰۱۸ زکال په سمپټمبر میاشت کې د WMF ازموینځایونو په میاشت کې د دغه پوهنغونډ د لیدونکو شمېر ۱۵.۵ میلیارده تنه وښود. د کام سکور بنسټ د راپور له مخې یوازې له متحده ایالاتو څخه د میاشتې ۱۱۷ میلیونه جلا کتونکي له ویکي پیډیا ګټنه کوي. [۶][۷][۸]

تاریخي بیاکتنه سمول

مخینه سمول

په یوه واحد ځای کې د نړۍ د پوهې راغونډولو مفهوم د الکساندریې لرغوني کتابتون او پرګامم کتابتون ته اړوندېږي، خو د معاصر مفهوم ریښه یې چې د ټول شموله او ټولو ته د لاسرسي وړ چاپي پوهنغونډ اړوند ده، ډني ډیډرو او د ۱۸مې پېړۍ فرانسوي پوهنغونډ لیکونکو ته اړوندېږي. د چاپي مواردو هاخوا د پراخې ګټنې په موخه له اتوماتیک ماشینونو څخه د ګټنې ایډیا د پاول اوتله د ۱۹۳۴ زکال په کتاب Traité de Documentation کې وړاندې شوه؛ اوتله په ۱۹۱۰ زکال کې د مونډنوم (Mundaneum) په نامه داسې یو جوړښت هم رامنځته کړ چې د نړیوالو مالوماتو اړوند نوملړ یې په کې برابر کړی و. د ماشین پر مټ د پوهنغونډ جوړېدو مفهوم د نړۍ د مغز (World Brain؛ ۱۹۳۸ زکال) تر عنوان لاندې د ایچ.جي ویلز د مقالاتو په ټولګه او همدارنګه د میمیکس د مایکروفلم اړوند د وانور بوش د راتلونکي لید په څرګندونکې مقاله «څه ډول چې موږ فکر کوو» (As We May Think؛ ۱۹۴۵ زکال) کې پراختیا ومونده. په دغه برخه کې بل ګام د ټېډ نسلون د هایپرټېکسټ (هغه متن چې د الکترونیکي وسایلو په سکرین د لید وړ وي) د طراحۍ پروژه وه چې په ۱۹۶۰ زکال کې پیل شوه. [۹][۱۰]

د ویکي پیډیا په جوړولو او ساتنه کې له رضاکارانو څخه کار اخیستو اساسي رول درلود. له دې سره چې آن له انټرنټ پرته په ورته ماهیت لرونکو لویو پیچلو پروژو کې له رضاکارانو ګټنه شوې. په ځانګړې توګه د ۱۸۵۷ زکال د نومبر په ۵مه د اکسفورډ انګلیسي ډېکشنري د ګای فاکس په ورځ (د اور په شپې) د لندن په کتابخانه کې په وینا کولو سره د ریچارډ چنویکس ټرینچ له خوا رامنځته شوه. ۷۰ کاله وخت یې ونیو چې دغه ډیکشنري بشپړه شي. ډاکټر ټرینچ د انګلیسي لغاتونو د داسې یوې لویې ډیکشنرۍ د جوړولو تصور وکړ چې خلک وکولای شي په دیموکراتیکه او آزادانه توګه ترې ګټنه وکړي. د لیکوال سایمون وینچسټر په خبره «د هغه په خپله خبره د دغې چارې ترسره کول د یوه کس له وسه بهر کار دی. دا چې ټول انګلیسي ادبیات – د لندن او نیویارک ټول اخبارونه او مخکښې ادبې مجلې او ژورنالونه – دې مطالعه کړای شي؛ په داسې حال کې چې هغه خپله د ګڼ شمېر کسانو په همکارۍ جوړېږي. نو دا اړینه ده چې یو ټیم استخدام کړو – له دې سربېره یو لوی ټیم – چې احتمالا باید په کې په سلګونو سلګونو بې مزده اماتوران شامل وي او ټول په رضاکارانه توګه کار وکړي». [۱۱]

د شلمې پېړۍ په وروستیو کې د ټکنالوژۍ وده د پوهنغونډونو په ډول کې د بدلون لامل وګرځېده. په داسې حال کې چې پخواني پوهنغونډونه په ځانګړې توګه بریتانیکا پوهنغونډ تر ډېره پورې د کتاب پر بنسټ و، د مایکروسافټ اېنکارټا چې په ۱۹۹۳ زکال کې خپره شوه په سي ډي ګانو او همدارنګه د هایپرلینک په توګه د لاسرسي وړ وه. د انټرنټ د نړیوالې شبکې پراختیا د انټرنټي پوهنغونډونو د پروژو اړوند هڅې لا پسې زیاتې کړې. د انلاین پوهنغونډ لپاره تر ټولو مخکښ وړاندیز په ۱۹۹۳ زکال کې د ریک ګیټس له خوا د انټرپیډیا د جوړولو و؛ دغه پروژه د هر ډول پوهنغونډي محتوا له جوړولو وړاندې له منځه لاړه. په ۱۹۹۸ زکال کې ریچارډ سټالمن چې د آزادو سافټ ویرونو ملاتړی و د «یوه نړیوال پوهنغونډ او روزنیزې منبع» د ګټو اړوند توضیحات وړاندې کړل. د هغه خپاره شوي سند دا څرګندوله چې «څه ډول د دغې غوره چارې په موخه پرمختګ وشي او له هغو تر ټولو طبیعي پایلې ترلاسه شي». د ویکي پیډیا له تاسیس دوه ورځې وروسته د چهارشنبې په ورځ چې د ۲۰۰۱ زکال د جنوري اوولسمه نېټه وه د ازادو سافټ وېرونو د بنسټ (FSF)؛ جي ان یو پیډیا (GNUPedia) پروژه انلاین شوه او له نیوپیډیا سره یې سیالي پیل کړه، خو نن ورځ FSF خلک هڅوي څو «[ویکي پیډیا] ته مراجعه وکړي او ورسره همکاري وکړي». [۱۲][۱۳][۱۴][۱۵]

د ویکي پیډیا یو له بنسټګرانو څخه جیمي ویلز څرګنده کړې چې د هغه لپاره د ویکي پیډیا د مفهوم ریښه هغه مهال ته اړوندېږي کله چې په انډیانا پوهنتون کې د ماسټرۍ زده کړیال و او هلته د پرانیستو منابعو د خوځښت (open-source movement) د بریاو تر اغېز لاندې راغلی و؛ همالته و چې د ریچارډ سټالمن د ایمکاس مانیفیست اړوند وپوهېد او په هغه کې ورته د آزادو سافټ ویرونو ترویج او همدارنګه د مشترک اقتصاد موضوع تر ټولو جالبه وه. دغه مهال ویلز په مالي برخه کې زده کړې کولې او د هغه کسانو له هڅو سره یې لیوالتیا پیدا کړه چې د آزادو سافټ ویرونو په جوړولو کې یې ونډه لرله، او ګڼ شمېر غوره پایلې یې له ځانه سره لرلې. [۱۶]

د اکونومېست اونیزې د راپور له مخې ویکي پیډیا «په فني خوشبیني کې ریښه لري چې د شلمې پېړۍ په وروستیو کې د انټرنټ ځانګړنه وه. د هغو له مخې عادي وګړو کولای شول له خپلو کمپیوټرونو څخه د آزادۍ، زده کړو او روڼ آندۍ د وسیلې په توګه کار واخلي». [۱۷]

د ویکي پیډیا د مفهوم فورمول بندي سمول

ویکي پیډیا په لومړیو کې د نیوپیډیا د تغذیه کوونکې پروژې په توګه طراحي شوه، په ولز کې تاسیس شوې هغه وړاندنۍ پروژه چې د وړیا پوهنغونډ جوړولو په موخه د انټرنټي تبلیغاتي بنسټ بومیس ډاټ کام رضاکارانه ګام و او جیمي ویلز، ټیم شل او مایکل اي دېوس ته اړوند و. نیوپیډیا له داوطلبه ګډون کوونکو څخه د ګټنې پر بنسټ چې باید په شدیده توګه په شرایطو برابر وای او څو پړاو لرونکې ماهرانه ارزونې په کې شتون درلود رامنځته شوه. د علاقه مندو تصحیح کوونکو د پستي ادرسونو د نوملړ سربېره ویلز د فلسفې له څانګې څخه فارغ شوی لاری سانګر د بشپړ مهالي مسئول مدیر په توګه وګماره، د نیوپیډیا لپاره د محتوا لیکنې بهیر ډېر کرار و او په لومړي کال کې ورته یوازې ۱۲ مقالې لیکل شوې وې. [۱۸][۱۹][۲۰][۲۱]

ویلز او سانګر دواړو په چټکه بڼه د محتوا جوړولو اړوند بحثونه وکړل. د ویکي پر بنسټ د یو بشپړونکي نظریه د سانګر او بن کویتز ترمنځ له خبرو څخه سرچینه اخیستې. بن کویتز د کمپیوټرو پروګرام جوړونکی و او د وارډ کانېنګهام د «ویکي ویکي وېب» په انقلابي ویکي کې یې منظمه ونډه لرله. نوموړي د ۲۰۰۱ زکال د جنوري په ۲ مه د ماښامنۍ پر مهال سانګر ته دا تشریح کړه چې ویکي څه شی دی دغه مهال دا ډېره ستونزمنه وه چې دغه مفهوم دې درک کړای شي. ویلز د ۲۰۰۱ زکال په اکتوبر کې د لومړي ځل لپاره څرګنده کړه چې «لاري د ویکي سافټ وېر د کارونې نظر درلود»، په داسې حال کې چې وروسته یې بیا د ۲۰۰۵ زکال په ډسمبر میاشت کې وویل چې د بومیس یو کارکوونکي جرمي روزنفلډ هغه له دغه مفهوم سره بلد کړی و. سانګر فکر وکړ چې ویکي ورته د ګټنې لپاره غوره بستر کېدای شي او په دې سره یې د نیوپیډیا په پستي نوملړ کې څرګنده کړه چې ویکي د یوزموډویکي پر بنسټ (وروسته د هغو ۰.۹۰ مه نسخه) د نیوپیډیا لپاره د تغذیه کوونکې پروژې په توګه تنظیم کېږي. هغه د «راځۍ چې ویکي جوړه کړو» تر عنوان لاندې ولیکل: [۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶][۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۳۱][۳۲]

نه دا کوم ناسم وړاندیز نه دی. دا یوه ایډیا ده چې یوه کوچنۍ ځانګړنه په نیوپیډیا کې اضافه شي. جیمي ویلز فکر کوي چې کېدای شي ډېری وګړي دغه ایډیا د اعتراض وړ وبولي، خو زه دا فکر نه کوم... له ویکي څخه د نیوپیډیا د ګټنې اړوند دا تر ټولو وروستی «پرانیستی» او ساده فارمټ دی چې له مخې یې محتوا ته پراختیا ورکول کېدای شي. موږ ځینې وختونه د نیوپیډیا د بشپړونکو یا ځای نیونکو ساده او پرانیستو پروژو اړوند نظریات مطرح کړي. زما په نظر کولای شو چې ویکي په عملي او له ځنډ پرته ډول وکاروو، ډېرې لږ ساتنې ته اړتیا لري او چندان ګواښ هم نه لري. هغوی همدا رنګ د محتوا د تولید لپاره غوره بالقوه منابع کېدای شي. له همدې امله تر هغه ځایه چې زه یې توضیح کولای شم ډېر لږه ستونزه به په کې شتون ولري.

ویلز یو له دغو څخه تنظیم کړ او هغه یې د ۲۰۰۱ زکال د جنوري په ۱۰ مه انلاین کړ. [۳۳]

سرچينې سمول

  1. ↑ "Wikipedia.org WHOIS, DNS, & Domain Info – DomainTools". WHOIS. د لاسرسي‌نېټه ۲۴ اکتوبر ۲۰۱۶. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  2. ↑ "Wikipedia of Jimmy Wales and Larry Sanger". History Computer. 2010. د اصلي آرشيف څخه پر ۱۵ اپرېل ۲۰۱۲ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۰۹ نومبر ۲۰۱۳. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  3. ↑ "Philosophy". GNU. مؤرشف من الأصل في ۱۴ اکتوبر ۲۰۱۳. د لاسرسي‌نېټه ۰۵ نومبر ۲۰۱۳. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  4. ↑ Stallman, Richard (1998). "The Free Universal Encyclopedia and Learning Resource (1998 Draft)". GNU. مؤرشف من الأصل في ۲۴ جنوري ۲۰۲۱. د لاسرسي‌نېټه ۲۹ اکتوبر ۲۰۲۱. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  5. ↑ "WikiHistory". WikiWikiWeb. مؤرشف من الأصل في ۲۱ جون ۲۰۰۲. د لاسرسي‌نېټه ۱۵ مې ۲۰۱۳. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  6. ↑ (په 1 March 2014 باندې). The future of Wikipedia: WikiPeaks?.
  7. ↑ "Monthly overview". Wikimedia statistics. Wikimedia Foundation. د اصلي آرشيف څخه پر ۲۴ جنوري ۲۰۲۰ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۳۱ مې ۲۰۱۹. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  8. ↑ "comScore Ranks the Top 50 U.S. Digital Media Properties for January 2015". comScore. 24 February 2015. د اصلي آرشيف څخه پر ۱۷ مارچ ۲۰۱۵ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۱۷ مارچ ۲۰۱۵. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  9. ↑ Miloš, Todorović (2018). "From Diderot's Encyclopedia to Wales's Wikipedia: a brief history of collecting and sharing knowledge". Časopis KSIO. 1: 88–102. doi:10.5281/zenodo.3235309. د لاسرسي‌نېټه ۲۰ اکتوبر ۲۰۲۱. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  10. ↑ Reagle, Joseph (2010). Good Faith Collaboration. The Culture of Wikipedia. MIT Press. ISBN 978-0-262-01447-2. Chapter 2: "The Pursuit of the Universal Encyclopedia".
  11. ↑ Winchester, Simon (1998). The Professor and the Madman: A Tale of Murder, Insanity, and the Making of the Oxford English Dictionary. Harpers, p.106.
  12. ↑ "Wikipedia of Jimmy Wales and Larry Sanger". History Computer. 2010. د اصلي آرشيف څخه پر ۱۵ اپرېل ۲۰۱۲ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۰۹ نومبر ۲۰۱۳. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  13. ↑ Stallman, Richard (1998). "The Free Universal Encyclopedia and Learning Resource (1998 Draft)". GNU. مؤرشف من الأصل في ۲۴ جنوري ۲۰۲۱. د لاسرسي‌نېټه ۲۹ اکتوبر ۲۰۲۱. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  14. ↑ "Slashdot Comments | GNUPedia Project Starting". Slashdot.org. 17 January 2001. د لاسرسي‌نېټه ۱۳ اپرېل ۲۰۱۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  15. ↑ "The Free Encyclopedia Project". GNU.org. 2012 [1999]. مؤرشف من الأصل في ۲۱ ډيسمبر ۲۰۱۲. د لاسرسي‌نېټه ۲۰ ډيسمبر ۲۰۱۲. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  16. ↑ Jimmy Wales interview with Danny Fortson, "Danny in the Valley" podcast, episode dated 18 January 2018 (Richard Stallman discussed at 20min, with further Open Source discussion at 16min)
  17. ↑ (په 2021-01-09 باندې). Wikipedia is 20, and its reputation has never been higher. The Economist.
  18. ↑ (په 6 December 2004 باندې). Everyone's Encyclopedia.
  19. ↑ "The Early History of Nupedia and Wikipedia: A Memoir – Part I Archived 22 July 2009 at the Wayback Machine." and "Part II Archived 8 November 2006 at the Wayback Machine.", Slashdot, April 2005. Retrieved on 25 March 2007. "The actual development of this encyclopedia was the task he gave me to work on. So I arrived in San Diego in early February, 2000, to get to work. One of the first things I asked Jimmy is how free a rein I had in designing the project. What were my constraints, and in what areas was I free to exercise my own creativity? He replied, as I clearly recall, that most of the decisions should be mine; and in most respects, as a manager, Jimmy was indeed very hands-off. Nevertheless, I always did consult with him about important decisions, and moreover, I wanted his advice. Now, Jimmy was quite clear that he wanted the project to be in principle open to everyone to develop, just as open source software is (to an extent). Beyond this, however, I believe I was given a pretty free rein. So I spent the first month or so thinking very broadly about different possibilities." —Larry Sanger.
  20. ↑ Kaplan Andreas, Haenlein Michael (2014) Collaborative projects (social media application): About Wikipedia, the free encyclopedia. Business Horizons, Volume 57 Issue 5, pp.617–626
  21. ↑ My resignation: Larry Sanger (meta.wikimedia.com) – "I was more or less offered the job of editing Nupedia when I was, as an ABD philosophy graduate student, soliciting Jimbo's (and other friends') advice on a website I was thinking of starting. It was the first I had heard of Jimbo's idea of an open content encyclopedia, and I was delighted to take the job."
  22. ↑ . Ben Kovitz. WikiWikiWeb – see also Ben Kovitz' fuller account which he links from there.
  23. ↑ (په 13 July 2006 باندې). This time, it'll be a Wikipedia written by experts.-- While casting around for a way to speed up article production, Sanger met with Kovitz, an old friend, in January 2001. Kovitz introduced Sanger to the idea of the wiki, invented in 1995 by Ward Cunningham: web pages that anyone could write and edit. "My first reaction was that this really could be what would solve the problem," Sanger explains, "because the software was already written, and this community of people on WikiWikiWeb" – the first wiki – "had created something like 14,000 pages". Nupedia, by contrast, had produced barely two dozen articles. Sanger took up the idea immediately: "I wrote up a proposal and sent it [to Wales] that evening, and the wiki was then set up for me to work on." But this was not Wikipedia as we know it. "Originally it was the Nupedia Wiki – our idea was to use it as an article incubator for Nupedia. Articles could begin life on this wiki, be developed collaboratively and, when they got to a certain stage of development, be put it into the Nupedia system."
  24. ↑ (په 23 September 2006 باندې). Wikipedia co-founder looks to add accountability, end anarchy.
  25. ↑ Poe, Marshall (September 2006). "The Hive". The Atlantic Monthly. د کتاب پاڼې 3. مؤرشف من الأصل في ۱۰ نومبر ۲۰۰۶. د لاسرسي‌نېټه ۲۵ مارچ ۲۰۰۷. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)-- Over tacos that night, Sanger explained his concerns about Nupedia's lack of progress, the root cause of which was its serial editorial system. As Nupedia was then structured, no stage of the editorial process could proceed before the previous stage was completed. Kovitz brought up the wiki and sketched out "wiki magic", the mysterious process by which communities with common interests work to improve wiki pages by incremental contributions. If it worked for the rambunctious hacker culture of programming, Kovitz said, it could work for any online collaborative project. The wiki could break the Nupedia bottleneck by permitting volunteers to work simultaneously all over the project. With Kovitz in tow, Sanger rushed back to his apartment and called Wales to share the idea. Over the next few days he wrote a formal proposal for Wales and started a page on Cunningham's wiki called "WikiPedia."
  26. ↑ (په 30 October 2001 باندې). LinkBacks?. (Email) Wikimedia
  27. ↑ "Assignment Zero First Take: Wiki Innovators Rethink Openness". Wired News. 3 May 2007. د اصلي آرشيف څخه پر ۲۸ مارچ ۲۰۱۴ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۰۱ نومبر ۲۰۰۷. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة) Wired.com states: "Wales offered the following on-the-record comment in an e-mail to NewAssignment.net editor [and NYU Professor] Jay Rosen ...'Larry Sanger was my employee working under my direct supervision during the entire process of launching Wikipedia. He was not the originator of the proposal to use a wiki for the encyclopedia project – that was Jeremy Rosenfeld'."
  28. ↑ Rogers Cadenhead. "Wikipedia Founder Looks Out for Number 1". د لاسرسي‌نېټه ۱۵ اکتوبر ۲۰۰۶. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  29. ↑ Also stated on Wikipedia, on Friday 2 December 2005 permanent reference
  30. ↑ Stated on Wikipedia on Monday 14 March 2005: reference
  31. ↑ Larry Sanger (په 10 January 2001 باندې). Let's make a wiki. Nupedia mailing list
  32. ↑ (په 6 December 2004 باندې). Everyone's Encyclopedia.
  33. ↑ Larry Sanger (په 10 January 2001 باندې). Nupedia's wiki: try it out. Nupedia mailing list
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=د_ویکي_پیډیا_تاریخچه&oldid=288278" نه اخيستل شوی